luận án tiến sĩ kinh tế phân tích tác động lan tỏa của đầu tư trực tiếp nước ngoài tại việt nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (560.88 KB, 15 trang )

Trang 1<div class="page_container" data-page="1">

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

------

PHẠM THẾ ANH

PHÂN TÍCH TÁC ĐỘNG LAN TỎA CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2018

</div>Trang 2<div class="page_container" data-page="2">

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

------

PHẠM THẾ ANH

PHÂN TÍCH TÁC ĐỘNG LAN TỎA CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Chuyên ngành: Kinh tế Phát triển

</div>Trang 3<div class="page_container" data-page="3">

LỜI CAM ĐOAN

Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu do chính tơi thực hiện. Các số liệu thu thập và kết quả phân tích trong luận án là trung thực, và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ cơng trình nào khác.

Phạm Thế Anh

</div>Trang 4<div class="page_container" data-page="4">

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên tôi muốn được bày tỏ là lòng biết ơn sâu sắc nhất tới GS.TS Nguyễn Trọng Hoài, người hướng dẫn khoa học của tơi. Nếu khơng có sự định hướng, những lời nhận xét, góp ý và sự hướng dẫn tận tâm của Thầy trong quá trình nghiên cứu thì luận án đã khơng thể hồn thành. Sự động viên, giúp đỡ và dìu dắt của Thầy đã cho tơi thêm nghị lực để vượt lên mọi khó khăn, trở ngại.

Tôi cũng xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến Quý Thầy Cô Khoa Kinh tế, Trường Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh nơi tơi học tập và nghiên cứu. Đặc biệt là Thầy Nguyễn Hoàng Bảo, Thầy Phạm Khánh Nam, Cơ Hồng Thị Chỉnh, Thầy Trương Quang Hùng, Thầy Nguyễn Hữu Dũng. Các Thầy, Cô đã đem đến cho tôi những kiến thức và kinh nghiệm hết sức quý báu cho cuộc đời của tôi, và nhất là Thầy Phạm Khánh Nam đã luôn giúp đỡ, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tơi trong q trình học tập và nghiên cứu.

Tôi xin cảm ơn Ban Giám hiệu và Quý Thầy Cô Khoa Kinh tế, Trường Đại học Nha Trang, nơi tôi đang công tác, đã chia sẻ, động viên, và giúp đỡ để tơi hồn thành luận án này.

Và cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt đến vợ, con gái, mẹ, bố mẹ vợ và các em trong gia đình, đã ủng hộ, động viên, u thương và chăm sóc khích lệ tôi. Đây là những người đã luôn đồng hành, là chỗ dựa vững chắc để tôi yên tâm học tập và hồn thành luận án.

Tp. Hồ Chí Minh, tháng 12 năm 2017

</div>Trang 5<div class="page_container" data-page="5">

iii

MỤC LỤC

Trang phụ bìa Trang

LỜI CAM ĐOAN ... i

LỜI CẢM ƠN ...ii

CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ... 1

1.1 Bối cảnh nghiên cứu ... 1

1.1.1 Bối cảnh thế giới ... 1

1.1.2 Bối cảnh Việt Nam ... 4

1.2 Vấn đề nghiên cứu ... 8

1.3 Mục tiêu nghiên cứu ... 10

1.4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ... 11

1.5 Phương pháp và dữ liệu nghiên cứu ... 12

1.5.1 Phương pháp nghiên cứu ... 12

1.5.2 Dữ liệu nghiên cứu ... 13

1.6 Ý nghĩa của nghiên cứu ... 14

1.6.1 Ý nghĩa học thuật ... 14

1.6.2 Ý nghĩa thực tiễn ... 15

1.7 Bố cục của luận án ... 16

CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VỀ ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI VÀ TÁC ĐỘNG LAN TỎA ... 17

2.1 Giới thiệu ... 17

2.2 Khái niệm và phân loại FDI ... 18

2.2.1 Khái niệm FDI ... 18

</div>Trang 6<div class="page_container" data-page="6">

2.2.2 Phân loại FDI ... 19

2.3 Tác động lan tỏa từ FDI ... 20

2.3.1 Khái niệm tác động lan tỏa ... 20

2.3.2 Sự hiện diện của FDI ... 21

2.3.3 Các kênh lan tỏa từ FDI ... 23

2.3.3.1 Kênh lan tỏa theo chiều ngang ... 23

2.3.2.2 Kênh lan tỏa theo chiều dọc ... 25

2.4 Các lý thuyết về FDI và tác động lan tỏa ... 28

2.4.1 Lý thuyết tăng trưởng ... 28

2.4.1.1 Lý thuyết tăng trưởng tân cổ điển ... 28

2.4.1.2 Lý thuyết tăng trưởng nội sinh ... 29

2.4.2 Lý thuyết động cơ nhà đầu tư ... 30

2.4.2.1 Lý thuyết chiết trung ... 30

2.4.2.2 Lý thuyết vòng đời sản phẩm ... 31

2.4.2.3 Lý thuyết về quyền lợi thị trường ... 32

2.4.3 Lý thuyết sản xuất và tiến bộ công nghệ ... 33

2.4.4 Lý thuyết về khả năng hấp thụ ... 36

2.4.5 Tổng hợp các nghiên cứu lý thuyết ... 37

2.5 Lược khảo các nghiên cứu trước ... 39

2.5.1 Các nghiên cứu trước về lan tỏa công nghệ từ FDI ... 39

2.5.2 Các nghiên cứu trước về lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 50

2.6 Khung phân tích đề nghị cho nghiên cứu của luận án ... 60

2.6.1 Khe hổng nghiên cứu ... 60

2.6.2 Khung phân tích đề nghị cho luận án ... 61

</div>Trang 7<div class="page_container" data-page="7">

3.2.1 Mơ hình khái niệm và các giả thuyết nghiên cứu về lan tỏa công nghệ từ FDI

... 65

3.2.1.1 Biến mục tiêu “Năng suất” ... 66

3.2.1.2 Sự hiện diện của FDI và tác động lan tỏa công nghệ ... 67

3.2.1.3 Các nhân tố ảnh hưởng đến lan tỏa công nghệ từ FDI ... 70

3.2.1.4 Tác động của đặc trưng doanh nghiệp và ngành đến năng suất ... 74

3.2.2 Mơ hình khái niệm và các giả thuyết nghiên cứu về lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 78

3.2.2.1 Biến mục tiêu “Năng lực xuất khẩu” ... 78

3.2.2.2 Sự hiện diện của FDI và tác động lan tỏa xuất khẩu ... 79

3.2.2.3 Các nhân tố ảnh hưởng đến lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 82

3.2.2.4 Tác động của đặc trưng doanh nghiệp và ngành đến năng lực xuất khẩu . 863.3 Mơ hình nghiên cứu thực nghiệm đề nghị ... 91

3.3.1 Mơ hình kinh tế lượng về lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 91

3.3.1.1 Mơ hình nghiên cứu đề nghị ... 91

3.3.1.2 Định nghĩa các biến trong mơ hình lan tỏa cơng nghệ ... 94

3.3.2 Mơ hình kinh tế lượng về lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 96

3.3.2.1 Mơ hình nghiên cứu đề nghị ... 96

3.3.2.2 Định nghĩa các biến trong mơ hình lan tỏa xuất khẩu ... 98

3.4 Dữ liệu nghiên cứu ... 100

3.5 Kỹ thuật ước lượng mơ hình ... 103

3.5.1 Ước lượng mơ hình lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 103

3.5.1.1 Dữ liệu bảng ... 103

3.5.1.2 Mơ hình tác động cố định (Fixed Effect Model – FEM) ... 104

3.5.1.3 Mơ hình tác động ngẫu nhiên (Random Effect Model – REM) ... 105

3.5.1.4 Lựa chọn mơ hình – Kiểm định Hausman ... 107

3.5.2 Ước lượng mơ hình lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 108

3.5.2.1 Mơ hình chọn mẫu Heckman (Heckman Sample Selection Model) ... 108

3.5.2.2 Các phương pháp ước lượng ... 110

</div>Trang 8<div class="page_container" data-page="8">

3.6 Tóm tắt chương ... 111

CHƯƠNG 4: PHÂN TÍCH VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ... 114

4.1 Giới thiệu ... 114

4.2 Mô tả dữ liệu nghiên cứu ... 114

4.2.1 Phân bố mẫu theo ngành nghề qua các năm ... 114

4.2.2 Phân bố mẫu theo ngành nghề và loại hình doanh nghiệp ... 116

4.2.3 Phân bố mẫu theo ngành nghề và các thang đo FDI ... 117

4.2.4 Thống kê mơ tả các biến số chính trong mơ hình lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 118

4.2.5 Phân bố mẫu theo ngành nghề và quyết định xuất khẩu ... 120

4.2.6 Phân bố mẫu theo loại hình doanh nghiệp và quyết định xuất khẩu ... 121

4.2.7 Thống kê mơ tả các biến số chính trong mơ hình lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 122

4.3 Kết quả ước lượng mơ hình lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 124

4.3.1 Các kiểm định cơ bản ... 124

4.3.2 Tác động lan tỏa công nghệ từ FDI và các nhân tố ảnh hưởng ... 126

4.3.3 Tác động của đặc trưng doanh nghiệp và đặc trưng ngành đến năng suất lao động của doanh nghiệp trong nước ... 130

4.3.4 Phân tích độ nhạy với ba thang đo đại diện FDI (Sensitivity Analysis) ... 133

4.4 Kết quả ước lượng mơ hình lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 137

4.4.1 Các kiểm định cơ bản ... 137

4.4.2 Tác động lan tỏa xuất khẩu từ FDI và các nhân tố ảnh hưởng ... 140

4.4.3 Tác động của đặc trưng doanh nghiệp và đặc trưng ngành đến quyết định xuất khẩu của doanh nghiệp trong nước ... 144

4.4.4 Phân tích độ nhạy với ba thang đo đại diện FDI (Sensitivity Analysis) ... 148

</div>Trang 9<div class="page_container" data-page="9">

vii

5.2.1 Các hàm ý chính sách về tác động lan tỏa công nghệ từ FDI ... 161

5.2.1.1 Rút ngắn khoảng cách công nghệ giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp FDI ... 161

5.2.1.2 Gia tăng liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước có mức độ vốn hóa cao và quy mơ lớn ... 162

5.2.1.3 Nhân rộng kinh nghiệm thu hút và quản lý đầu tư giữa các khu vực ... 163

5.2.2 Các hàm ý chính sách về tác động lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 163

5.2.2.1 Tăng cường hỗ trợ khối doanh nghiệp tư nhân ... 163

5.2.2.2 Thúc đẩy liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước có thâm niên hoạt động và mức độ vốn hóa cao ... 164

5.2.2.3 Tăng cường thu hút hút FDI vào khu vực phía Bắc và Trung ... 165

5.3 Những đóng góp chính của luận án ... 165

5.3.1 Đóng góp về lý thuyết ... 165

5.3.2 Đóng góp về thực tiễn ... 166

5.4 Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ... 167

DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ... 169

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ... 170

PHỤ LỤC 1 ... 187

PHỤ LỤC 2 ... 194

PHỤ LỤC 3 ... 200

</div>Trang 10<div class="page_container" data-page="10">

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

</div>Trang 11<div class="page_container" data-page="11">

DANH MỤC BẢNG

Bảng Trang

Bảng 2.1 Ưu điểm và hạn chế của các thang đo đại diện FDI ... 22

Bảng 2.2 Tóm tắt các nghiên cứu trước về lan tỏa công nghệ của FDI ... 47

Bảng 2.3 Tóm tắt các nghiên cứu trước về lan tỏa xuất khẩu của FDI ... 56

Bảng 3.1 Định nghĩa các biến số trong mơ hình lan tỏa cơng nghệ ... 96

Bảng 3.2 Định nghĩa các biến trong mô hình lan tỏa xuất khẩu ... 99

Bảng 4.1 Phân bố mẫu theo ngành nghề qua các năm ... 115

Bảng 4.2 Phân bố mẫu theo ngành nghề và loại hình doanh nghiệp ... 116

Bảng 4.3 Phân bố mẫu theo ngành nghề và các thang đo FDI ... 118

Bảng 4.4 Thống kê mơ tả các biến số chính trong mơ hình lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 119

Bảng 4.5 Phân bố mẫu theo ngành nghề và quyết định xuất khẩu ... 120

Bảng 4.6 Phân bố mẫu theo loại hình doanh nghiệp và quyết định xuất khẩu ... 122

Bảng 4.7 Thống kê mô tả các biến số chính trong mơ hình lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 123

Bảng 4.8 Kết quả ước lượng về lan tỏa công nghệ từ FDI đến doanh nghiệp chế biến chế tạo Việt Nam ... 125

Bảng 4.9 Kết quả hệ số phóng đại phương sai (VIF) cho các biến số trong mô hình lan tỏa cơng nghệ từ FDI ... 126

Bảng 4.10 Ma trận tương quan của các biến số chính trong mơ hình lan tỏa cơng nghệ

</div>Trang 12<div class="page_container" data-page="12">

từ FDI ... 126

Bảng 4.11 Kết quả ước lượng về lan tỏa công nghệ từ FDI (Thang đo fdie) ... 134 Bảng 4.12 Kết quả ước lượng về lan tỏa công nghệ từ FDI (Thang đo fdia) ... 135

Bảng 4.13 Kết quả ước lượng mơ hình Heckman về lan tỏa xuất khẩu từ FDI đến

doanh nghiệp chế biến chế tạo Việt Nam ... 138

Bảng 4.14 Kết quả hệ số phóng đại phương sai (VIF) của các biến số chính trong mơ

hình lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 139

Bảng 4.15 Ma trận tương quan của các biến số chính trong mơ hình lan tỏa xuất khẩu

từ FDI ... 140

Bảng 4.16 Kết quả ước lượng về lan tỏa xuất khẩu từ FDI (Thang đo fdie) ... 149 Bảng 4.17 Kết quả ước lượng về lan tỏa xuất khẩu từ FDI (Thang đo fdia) ... 150

</div>Trang 13<div class="page_container" data-page="13">

DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ Trang

Sơ đồ 2.1 Khung khái niệm từ các nghiên cứu lý thuyết ... 38

Sơ đồ 2.2 Khung phân tích đề nghị cho luận án ... 62

Sơ đồ 3.1 Mơ hình khái niệm hiệu ứng lan tỏa công nghệ từ FDI ... 77

Sơ đồ 3.2 Mơ hình khái niệm hiệu ứng lan tỏa xuất khẩu từ FDI ... 90

</div>Trang 14<div class="page_container" data-page="14">

TÓM TẮT

Luận án này nghiên cứu một cách có hệ thống về các tác động lan tỏa của dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (Foreign Direct Investment – FDI) tại Việt Nam, trong đó tập trung phân tích và kiểm định hiệu ứng lan tỏa và các nhân tố quyết định đến lan tỏa công nghệ và lan tỏa xuất khẩu từ FDI. Tác động lan tỏa là những hiệu ứng ngoại tác về thông tin xuất phát từ những tương tác có chủ đích hay khơng có chủ đích giữa các chủ thể kinh tế theo thời gian. Thơng qua khả năng rị rỉ, phát tán và chuyển giao, chia sẻ thông tin, các doanh nghiệp FDI có thể gián tiếp tác động đến năng lực công nghệ và năng lực xuất khẩu của các doanh nghiệp trong nước. Các kênh lan tỏa từ FDI bao gồm sự di chuyển lao động, biểu thị và bắt chước, áp lực cạnh tranh và các mối liên kết cung ứng. Quy mô lan tỏa từ FDI không diễn ra đồng nhất đối với tất cả doanh nghiệp trong cùng ngành hay cho toàn bộ doanh nghiệp trong nước mà rất đa dạng vì phụ thuộc vào khả năng hấp thụ hay đặc trưng riêng của từng doanh nghiệp.

Tác động lan tỏa từ FDI là đề tài nghiên cứu khá mới và nhận được sự quan tâm gia tăng trong thời gian gần đây, đặc biệt là ở các quốc gia mới nổi và đang phát triển khi dòng vốn FDI gia tăng cho thấy những tác động không mong muốn đến môi trường và nền kinh tế trong nước. Với trường hợp Việt Nam, một số nghiên cứu về lan tỏa công nghệ đã được thực hiện với dữ liệu từ trước năm 2011 và chỉ có hai nghiên cứu về lan tỏa xuất khẩu sử dụng dữ liệu trước năm 2005 với cỡ mẫu khá nhỏ. Bên cạnh đó, các nghiên cứu này chủ yếu tập trung kiểm định sự tồn tại của hiệu ứng lan tỏa, xác định kênh lan tỏa và sử dụng một thang đo đại diện FDI. Trong khi đó, bước nghiên cứu tiếp theo là tìm kiếm các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu ứng lan tỏa thì vẫn chưa được tìm hiểu sâu. Đây là những khoảng trống nghiên cứu mà luận án này đóng góp.

Dựa trên kết quả tổng quan và lược khảo lý thuyết, luận án đã xác định các khe hổng nghiên cứu và xây dựng khung phân tích đề nghị được trình bày trong Chương 2.

</div>Trang 15<div class="page_container" data-page="15">

xiii

nghệ và lan tỏa xuất khẩu từ FDI thông qua việc kiểm định sự tồn tại của các hiệu ứng lan tỏa và đặc biệt là các nhân tố quyết định lan tỏa, từ đó đề xuất các hàm ý chính sách về tác động lan tỏa của FDI tại Việt Nam. Tiếp đến, để hiện thực hóa khung phân tích và các mục tiêu nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu lựa chọn được trình bày và phân tích trong Chương 3. Với hiệu ứng lan tỏa công nghệ, luận án sử dụng cách tiếp cận hàm sản xuất Cobb-Douglas để xây dựng và ước lượng mơ hình hàm năng suất của các doanh nghiệp trong nước và các biến số tác động, trong đó bao gồm thang đo đại diện cho FDI. Với hiệu ứng lan tỏa xuất khẩu, mơ hình chọn mẫu Heckman được áp dụng nhằm kiểm soát vấn đề thiên lệch chọn mẫu do chỉ có một số lượng nhất định doanh nghiệp trong nước tham gia xuất khẩu.

Mơ hình kinh tế lượng về lan tỏa công nghệ được ước lượng bằng phương pháp ước lượng dữ liệu bảng, bao gồm mơ hình tác động cố định (FEM) và mơ hình tác động ngẫu nhiên (REM). Kiểm định Hausman được sử dụng để so sánh và xác định sự phù hợp của mô hình FEM và mơ hình REM. Mơ hình kinh tế lượng về lan tỏa xuất khẩu được ước lượng bằng phương pháp hợp lý cực đại (MLE) cho hai quyết định tham gia xuất khẩu và tỷ trọng xuất khẩu theo mơ hình chọn mẫu Heckman. Mơ hình Heckman có ưu thế vượt trội khi tính đến mối tương quan giữa hai quyết định xuất khẩu và điều chỉnh, kiểm soát vấn đề thiên lệch lựa chọn mẫu. Kỹ thuật ước lượng MLE cho phép ước lượng đồng thời hai phương trình xuất khẩu với sai số chuẩn mạnh để kiểm soát vấn đề phương sai thay đổi.

Sau khi xác định khung phân tích và phương pháp nghiên cứu, luận án thực hiện ước lượng và kiểm định tác động lan tỏa công nghệ và lan tỏa xuất khẩu từ FDI đến các doanh nghiệp chế biến chế tạo Việt Nam, sử dụng dữ liệu bảng cấp doanh nghiệp trong giai đoạn 2011 – 2013. Dữ liệu nghiên cứu được thu thập từ các cuộc điều tra toàn diện doanh nghiệp do Tổng cục Thống kê thực hiện với mẫu nghiên cứu sau khi sàng lọc bao gồm 137,419 quan sát. Các phân tích và thảo luận chi tiết kết quả nghiên

</div>