Luận Văn Lịch Sử Văn Hóa Vùng Đất Phùng Giáo (Ngọc Lặc, Thanh Hóa).Pdf

<span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2">

<b> Ờ C M ƠN </b>

Luận văn T ạc sĩ của tơi được hồn thành, cùng v i sự n lực phấn đấu của bản thân, là nhận được rất nhiều sự iúp đỡ của các cá nhân, tập thể và các ban, ngành.

Trư c hết, tơi xin bày tỏ lịng cảm ơn sâu sắc t i TS. Nguyễn Thị Định - n ười đ tận t n ư ng dẫn, iúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn n .

Tôi xin trân trọng cảm ơn c c t ầy, cô giáo trong khoa Khoa học xã hội, đ c biệt là bộ môn Lịch sử Việt Nam - Trườn Đại học Hồn Đức đ n iệt t n iản ạ , tận tình chỉ bảo, động viên, khích lệ tác giả trong suốt q trình học tập và hồn thành luận văn.

Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc t i ia đ n , đồng nghiệp, bạn è, đ độn viên, iúp đỡ tác giả về tinh t ần, vật c ất trong quá trình học tập v nghiên cứu để tôi c t ể o n t n uận văn của m n .

M c dù tác giả đ c n iều cố gắng trong nghiên cứu, song chắc chắn Luận văn tr n ỏi những thiếu sót, nên rất mong nhận được sự đ n góp ý kiến của các quý thầ cô, đồng nghiệp và các bạn.

Xin chân thành cảm ơn !

<i>Thanh Hóa, tháng 6 năm 2023 </i>

<b>Tác giả </b>

<b>Nguyễn Quán Dậu </b>

</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3">

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu vấn đề ... 6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu... 7

5. Nguồn tài liệu v p ươn p p n iên cứu ... 7

6. Đ n p của luận văn... 9

7. Cấu trúc của luận văn ... 9

1.3. Truyền thống lịch sử - văn a tiêu iểu ... 26

1.3.1. Truyền thốn êu nư c chống gi c ngoại xâm ... 26

1.3.2. Truyền thốn ao đôn cần cù sáng tạo, tự lực tự tường trong sản xuất ... 29

1.3.3. Truyền thống uốn nư c nh nguồn ... 30

Tiểu kết c ươn 1 ... 33

<b>Chươn 2. DI S N VĂN ĨA VẬT THỂ... 34 </b>

2.1. Di tích lịch sử - văn a. ... 34

2.1.1. Đền Bà Chúa Trầm ... 34

</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4">

2.1.2. Đền Lê Lâm ... 41

2.2. Nhà ở truyền thống... 46

2.2.1. Nhà ở của n ười Mường ... 46

2.2.2. Nhà ở của n ười Dao ... 48

2.3. Thực trạng và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn a .... 50

3.1.1. Phong tục - tập quán của n ười Mường ... 60

3.1.2. Phong tục - tập quán của n ười Dao ... 68

</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5">

3.5.3. Giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị ... 92 Tiểu kết c ƣơn 3 ... 94

<b>KẾT LUẬN ... 95 PHỤ LỤC ... P1 </b>

</div><span class="text_page_counter">Trang 6</span><div class="page_container" data-page="6">

<b>DAN MỤC C Ữ V ẾT TẮT </b>

UBND Ủ an n ân ân CNH Côn n iệp a DSVH Di sản văn a HĐH Hiện đại a XXH X ội a

</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7">

<b>MỞ ĐẦU 1. Tính cấp th ết của đề tà </b>

1.1. Văn a đ n vai trò trọng yếu trong diễn trình lịch sử m i quốc ia. Đảng cộng sản Việt Nam uôn x c định vị thế đ c biệt của văn a tron chiến ược phát triển, nhất là vào thời kỳ đổi m i. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 BCH TƯ Đảng khóa VIII (7/1998) khẳn địn : văn a “ nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa động lực t úc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội”, “n uồn lực nội sinh quan trọng nhất của sự phát triển”… Nghị quyết Hội nghị lần thứ 9 BCH TƯ Đảng khóa XI (6/2014) chỉ rõ: văn hóa phải được đ t ngang hàng v i kinh tế, chính trị, xã hội.

Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa lần thứ XIX,

<i>nhiệm kỳ 2020 - 2025 chỉ rõ:“Tiếp tục nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng bộ; phát huy truyền thống văn hóa, lịch sử, khát vọng thịnh vượng và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân”. Nghị quyết thể hiện rõ quan </i>

điểm xây dựng, phát triển toàn diện văn a v con n ười Việt Nam trên quê ươn T an H a, ư n đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, n ân văn, ân c ủ và khoa học; nâng cao hình ảnh và vị thế của đất và n ười Thanh Hóa trong thời kỳ CNH, HĐH. Nghị quyết cũn t ể hiện quyết tâm của to n đảng, toàn dân n lực phấn đấu để văn a trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng nhằm phát triển quê ươn i u đẹp, văn min ,v ư ng t i mục tiêu xây dựn “T an Hóa trở thành tỉnh kiểu mẫu”.

1.2. T an H a tỉn đất rộn n ười đôn v i 27 u ện, t ị, t n p ố v 7 ân tộc sin sốn ; m i địa n, m i tộc n ười man sắc t i văn hóa riêng tạo nên bức tran văn a vừa đa ạng, vừa đ c sắc.

Hu ện N ọc L c t uộc u vực miền núi p a Tâ tỉn T an H a, c vị tr c iến ược về quốc p òn , an nin ; đồn t ời cửa n õ iao ưu in tế, văn a -x ội iữa miền tâ v i v n đồn ằn của tỉn . Từ s m, N ọc L c đ trở t n điểm tụ cư của đồn o c c ân tộc Mườn , Kinh, Dao, Th i. Bởi vậ , v n đất n ắn v i n iều i trị ịc sử - văn a cổ tru ền của c c ân tộc, đ c iệt n ười Việt Mườn từ t ời văn a Sơn Vi v văn a Hòa B n . Hệ t ốn i sản văn a vật t ể, p i vật t ể ở đâ vô c n p on p ú v đậm ản sắc v n miền, tộc n ười; tron đ n iều i sản đ được n nư c côn n ận n ư đền t ờ Trun túc vươn Lê Lai, đền t ờ B Chúa Trầm, đền Lê Lâm, Đền Lai, đền Cao; ễ ội Pồn pôôn , t sắc a của

</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8">

n ười Mườn , tục cấp sắc, tết n ả của n ười Dao….

1.3. Phùng Giáo là một tron số 21 x , t ị trấn của u ện, c ịc sử n t n , p t triển âu đời; đồn t ời quy tụ cả bốn dân tộc có m t trên đất Ngọc L c. V n đất Phùng Giáo iện ưu iữ quần t ể i tích lịch sử - văn hóa âu đời n ư đền t ờ B C úa Trầm ( n C ầm), Đền Lê Lâm ( n C uối)… Đ c iệt, nơi đâ còn ảo ưu n iều p on tục tập qu n, ễ ội v trò iễn ân ian đ c sắc n ư tục m v a, ễ cấp sắc, tết n ả , ễ ội Pồn pôông, hát xường, hát sắc bùa, t đan , hát đúm…

1.4. Hệ thống di sản văn a v n đất Phùng Giáo - Ngọc L c hàm chứa giá trị tinh thần sâu sắc, hiện vẫn được phát huy trong cuộc sống hiện đại; tuy nhiên không tránh khỏi t c động bởi yếu tố thời gian, m t trái của nền kinh tế thị trường và xu thế tồn cầu hóa. Một số phong tục tập quán tốt đẹp dần mai một; một số loại hình nghệ thuật ân ian c n u cơ thất truyền. Bên cạnh một số di tích lịch sử được quan tâm trùng tu, tơn tạo, cịn nhiều di tích lịch sử văn a ôn được quan tâm nay chỉ cịn là phế tích. Cơng tác quản lý, bảo tồn di sản còn nhiều bất cập.

Vì vậy, việc đi sâu t m iểu lịch sử văn a v n đất Phùng Giáo có ý n ĩa oa ọc và thực tiễn sâu sắc. Kết quả nghiên cứu góp thêm luận cứ khoa học cho việc đề xuất giải pháp ảo tồn v p t u i trị văn a cổ tru ền, địn ư n xâ ựn nôn t ôn m i tron iai đoạn iện na . Đề t i còn p p ần an tỏa hình ảnh và truyền thốn văn a tốt đẹp của địa p ươn ; ơi ậy niềm tự hào và ý thức gìn giữ, phát huy giá trị di sản.

<i><b> Xuất p t từ n ữn o trên, tôi chọn vấn đề Lịch sử văn hóa vùng </b></i>

<i><b>đất Phùng Giáo (Ngọc Lặc, Thanh Hóa) m đề tài luận văn t ạc sỹ Lịch sử </b></i>

Việt Nam.

<b>2. ịch sử n h ên cứu vấn đề </b>

V i truyền thống lịch sử - văn a n n n năm, u ện Ngọc L c nói c un v v n đất Phùng Gi o n i riên đ ẳn địn được vị thế trên bản đồ văn a xứ Thanh. Vấn đề Lịch sử văn a v n đất Phùng Giáo đ được tiếp cận, nghiên cứu trong một số cơng trình, bải viết sau:

<i>Tiếp cận với văn hóa bản Mường (Vươn An , 2001) ồm 175 trang, </i>

14 nội dung. Cuốn s c đ ai t c to n iện về đời sốn văn a vật chất và tinh thần của n ười Mường Thanh Hóa từ tục cư i hỏi, tang ma, làm vía, trang phục, lễ hội, nhà ở đến c c m n ăn ân tộc .., Vài nét tiêu biểu của văn a n ười Mường ở Ngọc L c đ được đề cập đến n ư trò iễn Pồn pôông, lễ cư i, trang phục.

</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9">

<i>Lễ tục - lễ hội truyền thống xứ Thanh (Lê Huy Trâm, Hoàng Anh Nhân, </i>

2014) gồm hai quyển, trên 1000 trang. Tác giả phân loại lễ tục, lễ hội ở Thanh Hóa thành Lễ hội t n n ưỡng và lễ hội lịch sử. Tron đ , Lễ hội t n n ưỡng có 2 cấp độ: lễ tục t n n ưỡng phong tục và lễ hội t n n ưỡng phong tục. Từ đ tác giả tiến hành khảo tả một số lễ tục, lễ hội ở cả ba miền của xứ Thanh theo cấu trúc thống nhất từ địa p ươn , t ần điện, thần tích, tục lệ c o đến việc tế lễ, hội hè. Cuối m i lễ tục, lễ hội tác giả đưa ra n ận xét, đ n i ư c đầu.

<i>Lễ hội Pồn pôông của n ười Mường, lễ hội Kin chiêng boóc mạy của n ười </i>

T i được gi i thiệu trong quyển 1.

<i>Phong tục tập quán của người Dao Thanh Hóa (Đ o T ị Vinh, 2001) </i>

gồm 254 trang, 7 c ươn . C ươn I tr n đôi nét về nguồn gốc, đ c điểm tộc n ười. C ươn II đến c ươn VII ảo tả phong tục tập quán của n ười Dao Thanh Hóa trên mọi p ươn iện của đời sống kinh tế - xã hội. Tác giả trình bày khá chi tiết về phong tục tập quán của n ười Dao Thanh Hóa trên c c ĩn vực ao động sản xuất, đời sống vật chất, sinh hoạt xã hội và cả những tập qu n t eo vòn đời, t n n ưỡn . Đâ cơ sở để chúng tơi tìm hiểu phong tục tập qn của n ười Dao trên vùng đất Phùng Giáo.

<i>Tiếp cận văn hóa bản Thái xứ Thanh (Vươn Anh, 2001) gồm 3 phần </i>

chính, 289 trang. Phần 1 trình bày khái quát nguồn gốc tộc n ười Thái; xem xét n ười Thái Thanh Hóa trong mối quan hệ văn a ân tộc; gi i thiệu tiếng Thái và chữ Thái. Phần II khảo tả hệ thống di sản văn a p i vật thể vô cùng phong phú của n ười Thái ở Thanh Hóa; bao gồm: phong tục - tập quán; lễ tục, lễ hội; trò c ơi ân ian; văn ọc - trò diễn ân ian; m n ăn - đồ uống cổ truyền…Từ thực trạn văn a T i ở Thanh Hóa, trong phần III, tác giả đ đề xuất những giải p p để tiếp tục phát triển đời sốn văn a xâ ựng môi trường xã hội - n ân văn ở bản Thái xứ Thanh.

<i>Văn hóa truyền thống dân tộc Mường ở Ngọc Lặc và sự giao lưu văn hóa các dân tộc trong huyện (Phạm Tuấn Quảng, Luận văn t ạc sỹ Lịch sử, </i>

Đại học Vinh, 2005) gồm 176 tran (c ưa t n p ụ lục). C ươn 1 tr n khái quát vị tr địa , điều kiện tự nhiên; lịch sử hành chính và tình hình kinh tế - xã hội huyện Ngọc L c. C ươn 2 n iên cứu tươn đối toàn diện về đời sốn văn a vật chất và tinh thần n ười Mường ở Ngọc L c. Trên cơ sở đ , c ươn 3, t c iả ư c đầu tìm hiểu sự iao ưu văn a ân tộc Mường v i văn a ân tộc Thái, dân tộc Dao và dân tộc Kinh. Từ nhữn căn cứ khoa học và thực tiễn, tác giả đề xuất giải pháp nhằm xây dựng, phát triển văn a

</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10">

Ngọc L c tiên tiến, đậm đ ản sắc dân tộc. Trong luận văn, t c iả sử dụng một số tư iệu điền dã tại v n đất Phùng Giáo.

<i>Góp phần tìm hiểu sắc thái văn hóa Thái, Mường Thanh Hóa (Đin </i>

Xuân, 2009) gồm 182 trang, 6 phần. Phần I khái quát về dân tộc Thái, Mường ở Thanh Hóa. Phần II trình bày các tục lệ trong sinh hoạt cuộc sốn n ư tục thờ v t n n ưỡng, tục đi xin v c o xin, tục ngủ t ăm, tục lệ ia đ n sống c un đôn n ười nhiều đời, tục lệ bố tr nơi ăn ở tron n ôi n … Phần III trình bày các tục lệ trong vịng đời, từ cư i xin, m v a, ăn cơm m i đến tang ma, Phần IV trình bày phong tục về các mối quan hệ ia đ n v x ội. Phần V tìm hiểu bản sắc văn a v đạo lý truyền thống dân tộc, tác giả khẳng địn , đối v i dân tộc Thái, Mường, đạo lý truyền thống nghĩa t n , đức nhân đ trở thành một đạo lý tôn thờ. Ở phần VI, tác giả khẳn định và chỉ rõ tính chất khoa học và tiến bộ trong những kỷ cươn , uật lệ, phong tập quán dân tộc cần giữ gìn phát huy.

<i>Nguồn gốc người Việt - người Mường (Tạ Đức, 2013) cung cấp những </i>

quan điểm m i iên quan đến nguồn gốc hai nền văn a Phùng Nguyên và Đôn Sơn; sự n t n c c nư c Xích Quỷ, Việt T ường, Âu Lạc, Nam Việt (nhữn nư c được coi là tổ tiên n ười Việt). Trên cơ sở đ , côn tr n làm sáng tỏ nguồn gốc n ười Việt, N ười Mường vốn là hai dân tộc khác nhau từ gần

<b>4000 năm qua; đồng thời thấ được sợi dây liên hệ giữa n ười Việt v n ười </b>

Mường trong buổi đầu hình thành tộc n ười ở Việt Nam. Đ là nguồn gốc của nhữn nét tươn đồn văn a iữa hai dân tộc Việt (Kinh),Mường trên lãnh thổ Việt Nam.

<i> Lễ tục vòng đời người Mường: Điều tra - khảo cứu - Hồi cố ở vùng Mường Thanh Hóa”(Cao Sơn Hải, 2013) gồm 270 trang, 2 phần. Phần thứ nhất i qu t đ c điểm tộc n ười, dân số, địa n cư trú, oạt động kinh tế, đời sống vật chất và chế độ an đạo ở vùng Mường Thanh Hóa. Phần thứ hai </i>

khảo cứu chi tiết lễ tục vòn đời n ười Mường Thanh Hóa qua từn ia đoạn: từ i o t ai đến úc trưởng thành; ở tuổi trưởng thành; khi về già và lúc từ i cõi đời.

<i>Viết riêng về n ười Mường ở T an H a, tron i “Về tín ngưỡng tơn giáo của người Mường ở Thanh Hóa”(Mai Văn T n , NCLS, số 3, 2015), tác </i>

giả gi i thiệu nhữn nét cơ ản nhất về t n n ưỡng tôn giáo của n ười Mường ở T an H a t eo quan điểm của khoa học nhân học. Đ “tất cả những gì iên quan đến danh từ t n n ưỡng hay tơn giáo, có hành vị tơn giáo, mang tính

</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11">

tôn i o” từ thờ cúng tổ tiên, thờ thần o n n , t n n ưỡng sùng bái tự n iên đến sự tiếp biến các tôn giáo chính thống.

<i>Cuốn “Địa chí huyện Ngọc Lặc” (2016) là sản phẩm thể hiện sự quyết </i>

tâm chính trị của Huyện ủy - Hội đồng nhân dân - Ủy ban nhân dân huyện Ngọc L c, và tập thể các nhà khoa học v i hy vong tạo nên cơng trình khoa học giá trị cho các thế hệ n ười ân địa p ươn . Đâ côn tr n qu mô l n, đề cập đến nhiều nội dung từ địa lý tự n iên đến địa lý hành chính, dân cư, lịch sử, kinh tế, văn a của huyện. Tron đ , t c iả đ trực tiếp đề cập nhiều vấn đề iên quan đến lịch sử văn a v n đất Phùng Giáo.

<i>Cuốn “Âm nhạc dân gian xứ Thanh”(Nguyễn Liên, Hoàng Minh </i>

Tường, 2017) sưu tầm, tập hợp các loại hình dân ca và nhạc cụ dân gian phong phú của Thanh Hóa. Trong kho tàng âm nhạc của các dân tộc thiểu số ở Ngọc L c có diễn xư ng Pồn pôông, hát sắc bùa của n ười Mường, Kin Chiêng Boóc Mạy của n ười T i….

<i>Văn hóa dân gian Mường Thanh Hóa”(Cao Sơn Hải, 2017) gồm 1420 </i>

trang. Ngồi chất liệu chính là lễ tục vòn đời, tác giả đ côn sưu tầm, dịc , đ n i t n n ữ, tục ngữ, truyện cổ, dân ca là những chất liệu vô c n p on p ú, đ c sắc m nên văn a ân ian n ười Mường.Tác giả một lần nữa trình bày lễ tục vịn đời n ười Mường Thanh Hóa từ khi còn là bào t ai đến úc qua đời. Nhiều luật tục của n ười Mường n ư uật tục về thiết chế xã hội Mường; về quyền sở hữu,sử dụng nguồn lợi thiên nhiên, ruộn đất; về ứng xử v i thiên nhiên và môi trường; về hôn nhân - ia đ n ;… cũn được tác giả trình bày khá chi tiết. Cuốn sách cung cấp nhữn tư iệu cơ ản đề chúng tôi nghiên cứu về di sản văn a p i vật thể của n ười Mường trên đất Phùng Giáo.

<i>Lễ cấp sắc của người Dao ở Việt Nam (Bàn Tuấn Năn , 2019) ồm 4 </i>

c ươn , 229 tran . C ươn 1 i qu t t n n n iên cứu lễ cấp sắc của n ười Dao ở Việt Nam. Nếu c ươn 2 ảo tả diễn trình lễ cấp sắc 3 đèn tron ia đ n n ười Dao Tiền t c ươn 3 ễ cấp sắc 12 đèn tron dòng họ. C ươn 4 m rõ i trị văn a tộc n ười, những biến đổi trong lễ cấp sắc của n ười Dao Tiền hiện nay. Từ thực trạng, tác giả đ t ra vấn đề bảo tồn các giá trị văn a tộc n ười qua lễ cấp sắc. Những thông tin trên là cứ liệu để chúng tôi nghiên cứu, đối sánh v i lễ cấp sắc của cộn đồn n ười Dao Quần chẹt ở Phùng Giáo - Ngọc L c.

<i>Lịch sử đảng bộ huyện Ngọc Lặc”(2019) gồm 3 tập. Cơng trình gi i </i>

thiệu khái qt về vị tr địa , điều kiện tự nhiên, sự t a đổi địa gi i hành

</div><span class="text_page_counter">Trang 12</span><div class="page_container" data-page="12">

chính và truyền thống lịch sử - văn a u ện Ngọc L c. Trọng tâm là lịch sử đấu tranh chống gi c ngoại xâm đầy gian khổ, công cuộc xây dựng XHCN và công cuộc đổi m i ư i sự n đạo của Đảng bộ huyện. Những nội un đ ít nhiều đề cập đến v n đất Phùng Giáo.

<i>Lịch sử đảng bộ xã Phùng Giáo, Tập 1 (1955 - 2020) gồm 281 trang, 5 </i>

c ươn tập trung trình bày quá trình hình thành và sự nghiệp n đạo cách mạng của Đảng bộ xã Phùng Giáo trên ch n đường 65 năm ịch sử. Qua cơng trình này, chúng tơi thu thập được những thơng tin khái quát vị tr địa lý, điều kiện tự nhiên, sự n t n n x , đ c biệt là truyền thốn êu nư c, đấu tranh cách mạng của nhân dân Phùng Giáo.

N ư vậ , c o đến na , tron nư c đ c n iều cơng trình nghiên cứu iên quan đến lịch sử văn a v n đất Phùng Giáo. Bên cạnh những vấn đề lý luận, một số nội dung khoa học đ được tiếp cận ở mức độ khác nhau n ư điều kiện tự n iên, đ c điểm tộc n ười, phong tục tập quán, lễ hội, trò diễn ân ian… của các dân tộc ở Phùng Giáo - Ngọc L c. Đ n uồn tài liệu tham khảo hữu c để chúng tôi triển ai đề tài luận văn. Tu n iên, trên thực tế, c ưa côn tr n n o n iên cứu một cách hệ thốn , đầ đủ và tồn diện về q trình phát triển, nhữn đ n p về lịch sử văn a của v n đất này. Một số vấn đề cốt lõi c ưa được luận giải đầ đủ n ư: qu tr n tộc n ười gắn v i sự hình thành làng bản, giá trị lịch sử - văn a, t ực trạng di sản. Trên cơ sở kế thừa, chọn lọc tư iệu, đề tài tiếp tục nghiên cứu các vấn đề sau:

- Cơ sở hình thành hệ thống di sản văn a vật thể, phi vật thể trên v n đất Phùng Giáo.

- Giá trị lịch sử - văn a, t ực trạng và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản.

<b>3. Mục t êu, nh ệm vụ n h ên cứu vấn đề </b>

<i><b>3.1. Mục đích nghiên cứu. </b></i>

Đề tài làm rõ cơ sở hình thành, quá trình phát triển và giá trị các loại hình di sản văn a trên v n đất Phùng Gi o. Trên cơ sở đ , đề tài đ n giá thực trạng và đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản.

<i><b>3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu </b></i>

- Làm rõ vị tr địa , điều kiện tự nhiên; quá trình tộc n ười và sự hình thành làng xã; truyền thống lịch sử - văn a tiêu iểu của v n đất Phùng Giáo.

- Khảo tả các di sản văn a vật thể, phi vật thể.

</div><span class="text_page_counter">Trang 13</span><div class="page_container" data-page="13">

- Đ n i i trị lịch sử - văn a, t ực trạng di sản, tìm giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản

<b>4. Đố tượng và phạm vi nghiên cứu </b>

<i><b>4.1. Đối tượng nghiên cứu </b></i>

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là lịch sử v văn a v n đất Phùng Giáo. Cụ thể là lịch sử n t n v n đất gắn liền v i quá trình tộc n ười, những di sản văn a vật thể, phi vật thể tiêu biểu.

<i><b>4.2. Phạm vi nghiên cứu </b></i>

- Phạm vi nội dung: Luận văn tập trung nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của v n đất Phùng Giáo; những di sản văn a vật thể và phi vật thể tiêu biểu của các dân tộc trên v n đất này; tron đ c ủ yếu là n ười Mường, n ười Dao. Đâ ai ân tộc chiếm tỷ lệ l n nhất tron cơ cấu ân cư ở Phùng Gi o; đồng thời đ n vai trò c n trong đời sống kinh tế - văn a - xã hội.

- Phạm vi về không gian: Phạm vi không gian nghiên cứu gi i hạn tron v n đất Phùng Giáo (Ngọc L c, Thanh Hóa), trọng tâm là làng Chầm, làng Chuối, làng Phùng Sơn, n Bứa. Đâ ôn ian sin tồn chủ yếu của bà con các dân tộc Mường, Dao; ít nhiều tồn tại những di sản văn a đ c trưn , tiêu iểu c o v n đất.

- Phạm vi về thời gian: Nghiên cứu tiến trình lịch sử văn a v n đất Phùng Giáo từ truyền thốn đến hiện đại.

<b>5. Nguồn tài liệu và phươn pháp n h ên cứu </b>

<i><b>5.1. Nguồn tài liệu </b></i>

Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn c ún tôi đ sử dụng các nguồn tài liệu sau:

<i>5.1.1. Nguồn tài liệu thành văn </i>

<b>Tài liệu t n văn p on p ú v i nhiều thể loại khác nhau. Trư c </b>

hết là các bộ sử gốc - những cơng trình sử s m nhất đề cập đến v n đất

<i>Phùng Giáo - Ngọc L c n ư Lịch triều hiến chương loại chí, Đại Nam nhất thống chí, Đại Việt sử ký tồn thư... bên cạn đ là các ấn phẩm địa chí, lịch sử Đảng bộ: Địa chí Thanh Hóa, Địa chí huyện Ngọc Lặc; Lịch sử đảng bộ huyện Ngọc Lặc, Lịch sử Đảng bộ xã Phùng Giáo… N ững tài liệu n đ </i>

cung cấp thơng tin về q trình hình thành và phát triển, truyền thống lịch sử - văn a v n đất Phùng Giáo.

</div><span class="text_page_counter">Trang 14</span><div class="page_container" data-page="14">

Luận văn còn sử dụng nguồn tài liệu t n văn c c s c t am ảo,

<i>chuyên khảo về văn a c c tộc n ười, hồ sơ i t c n ư Truyền thống văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam(Vũ N ọc Khánh), Nguồn gốc người Việt – người Mường (Tạ Đức), Đời sống văn hóa các dân tộc ở Thanh Hóa(Phạm Hồng Mạnh Hà, Trần Thị Liên), Góp phần tìm hiểu sắc thái văn hóa Thái, Mường Thanh Hóa (Đin Xuân), Văn hóa dân gian Mường Thanh Hóa(Cao Sơn Hải), Lễ cấp sắc của người Dao ở Việt Nam (Bàn Tuấn Năn ), Phong tục tập quán của người Dao Thanh Hóa (Đ o T ị Vinh), Lý lịch di tích lịch sử văn hóa Đền Bà Chúa Trầm, Xã Phùng Giáo, huyện Ngọc Lặc, Hồ sơ xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh: Đền Lê Lâm, Xã Phùng Giáo, huyện Ngọc Lặc.…Những tài liệu n đ tran bị hiểu biết chung về văn a c c ân </i>

tộc thiểu số ở Việt Nam nói chung, xứ Thanh và Ngọc L c n i riên . Đ cơ sở để chúng tôi hiểu rõ lịch sử văn a c c ân tộc trên v n đất Phùng Giáo.

<i>5.1.2. Nguồn tài liệu vật chất </i>

Nguồn tài liệu vật chất bao gồm c c i t c n ư đền t ơ B C úa Trầm, đền thờ Lê Lâm; các hiện vật n ư đồ thờ cúng, sắc phong, các nếp nhà cổ của đồng bào các dân tộc làm tài liệu vật chất phục vụ cho việc nghiện cứu làm sáng tỏ thêm về lịch sử, văn a của v n đất này.

<i> 5.1.3. Nguồn tài liệu điền dã. </i>

Trong quá trình làm luận văn, t c iả cịn sử dụng nguồn tài liệu điền dã thơng qua khảo sát thực địa, thực trạng; tìm hiểu, ghi chép, g p gỡ, phỏng vấn các bậc cao niên, các nghệ n ân ưu tú của v n đất Phùng Giáo, các nhà nghiên cứu lịch sử, văn a. Đâ n uồn liệu qu để chúng tôi thực hiện đề tài.

<i><b>5.2. Phương pháp nghiên cứu </b></i>

<i>5.2.1. Cơ sở phương pháp luận </i>

Qu n triệt c c quan điểm của c ủ n ĩa M c - Lênin, tư tưởn Hồ C Min , đườn ối của Đản Cộn sản Việt Nam, đảm ảo t n trun t ực v c quan tron n iên cứu ịc sử.

<i>5.2.2. Phương pháp nghiên cứu </i>

- Đề tài sử dụng nhiều p ươn p p n iên cứu khác nhau, tron đ c ủ ếu p ươn p p ịc sử và p ươn p p logic. P ươn p p ịc sử tr n qu tr n n t n v p t triển của v n đất Phùng Giáo. P ươn pháp logic lý giải cơ sở n t n v x c định rõ giá trị lịch sử - văn a v n đất Phùng Gi o, đ n i t ực trạn , đồng thời đề xuất giải pháp phù hợp để bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

</div><span class="text_page_counter">Trang 15</span><div class="page_container" data-page="15">

- P ươn p p điều tra dân tộc học nhằm điều tra quá trình hình thành các tộc n ười trên đất Phùng Giáo, từ đ p t iện những phong tục tập quán tiêu biểu, đ c sắc của các tộc n ười ở địa p ươn .

- P ươn p p p ân t c v tổng hợp nhằm sưu tầm, chọn lọc tư iệu, tiến hành phân tích từng m t sau đ tổng hợp t ôn tin để tạo ra hệ thống tư liệu đầ đủ, sâu sắc theo từng vấn đề liên quan.

- P ươn p p n iên cứu u vực ọc xem xét c c i trị văn a của Phùng Giáo tron mối quan ệ ữu cơ v i điều iện tự n iên, môi trườn x ội v o n cản ịc sử, để từ đ c t ể rút ra đ c trưn văn a v n đất.

- P ươn p p điền dã được vận dụng vào việc khảo sát thực tế, đo đạc, chụp ảnh, thu thập thông tin về hệ thống di sản văn a vật thể và phi vật thể trên địa bàn Phùng Giáo.

<b>6. Đón óp của luận văn </b>

Là cơng trình đầu tiên n iên cứu một c c ệ t ốn về ịc sử văn a v n đất Phùng Gi o, đề t i c đ n p trên một số p ươn iện sau:

- L m rõ cơ sở v qu tr n n t n , p t triển của v n đất Phùng Giáo; ắc ọa ức tran to n cản về ệ t ốn i sản văn a trên v n đất n .

- X c địn rõ i trị ịc sử - văn a, đ n i đún t ực trạn v đề xuất hệ thống giải pháp phù hợp nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di sản.

- G p p ần vun đắp tru ền t ốn “uốn nư c n n uồn”, ồi ưỡng ý t ức ảo tồn, phát huy c c i trị văn a tru ền t ốn .

- G p p ần ổ sun n uồn tư iệu ịc sử địa p ươn ,phục vụ hoạt động nghiên cứu, giảng dạy, học tập, ư ng dẫn du lịch, quản văn a.

<b>7. Cấu trúc của luận văn </b>

Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn được cấu trúc t n 03 c ươn :

C ươn 1. i qu t về v n đất Phùng Giáo. C ươn 2. Di sản văn a vật t ể.

C ươn 3. Di sản văn a p i vật t ể.

</div><span class="text_page_counter">Trang 16</span><div class="page_container" data-page="16">

<b>Chươn 1 </b>

<b> QU T VỀ VÙNG ĐẤT PHÙNG GIÁO 1.1. Vị trí địa l , đ ều ện t nhiên </b>

<i><b>1.1.1. ị trí đị </b></i>

Phùng Gi o một tron số 21 x , t ị trấn của u ện N ọc L c.

N ọc L c một tron 27 đơn vị n c n cấp u ện của tỉn Thanh Hóa. Hu ện c iện t c tự n iên rộn t ứ 10 trong tỉnh (490,92 km²), sau các u ện: T ườn Xuân, Quan H a, Quan Sơn, Mườn L t, B T ư c, N ư Xuân, N ư T an , Lan C n , T ạc Thành [29, tr. 33]. N ọc L c nằm ở p a tâ của tỉn , c c t n p ố T an H a ần 80km. V i tọa độ địa từ 19<small>0</small>55’ đến 20<small>0</small>17’ vĩ độ Bắc v từ 104<small>0</small>55’ đến 105<small>0</small>31’ in độ Đôn [29, tr. 33], N ọc L c cửa n õ của c c u ện miền núi p a tâ T an H a. Về p a đôn , N ọc L c i p u ện Cẩm T ủ , u ện Yên Địn v u ện T ọ Xuân; p a tâ i p u ện Lan C n v u ện T ườn Xuân; ph a nam i p u ện T ọ Xuân v u ện T ườn Xuân; p a ắc i p u ện B T ư c v u ện Cẩm T ủ .

N ọc L c có quốc ộ 15A đi qua v i c iều i ơn ần 17 km, nối v i quốc ộ 217. Đườn Hồ C Min đoạn qua N ọc L c c c iều i ơn 30 km. Từ N ọc L c đến cản n ôn T ọ Xuân oản 15 km. V i vị tr địa v iao t ôn t uận tiện, c n n iều ợi t ế c, N ọc L c ôn c ỉ cửa n õ m còn trun tâm in tế, c n trị, văn a, x ội u vực p a tâ của tỉn T an H a iện na .

Phùng Gi o nằm trên tọa độ 15⁰59’52’’ vĩ Bắc, 105<small>0</small>

in Đôn ; cách trun tâm u ện N ọc L c 30km về p a Nam. P a ắc i p x Vân Am, phía nam giáp xã Phùng Min , p a đôn i p x N u ệt Ấn ( u ện N ọc L c), phía tây giáp xã Lươn Sơn ( u ện T ườn Xuân) [11; tr. 13].

Mạn ư i iao t ôn của Phùng Gi o iện na đ được cải tiến, nân cấp đ n ể n ưn trư c c c mạn t n T m (1945) ết sức t ô sơ, ạc ậu, n ất đườn ộ. N ười ân p ần n men theo ối mòn ven rừn , ven suối; n sức man v c n a. Từ sau c c mạn t n T m đến na , ư i sự n đạo của Đản Cộn sản Việt Nam, việc mở man , cải tạo đườn iao t ôn p ục vụ p t triển in tế v ân sin được quan tâm đ c iệt. N ữn năm ần đâ , t ực iện C ươn tr n mục tiêu quốc ia xâ ựn nôn t ôn m i, c c tu ến đườn iên t ôn, iên x trên địa n u ện N ọc L c được

</div><span class="text_page_counter">Trang 17</span><div class="page_container" data-page="17">

ai t ôn , mở rộn , được ê tôn a, n ựa a. C n v i mạn ư i đườn liên thôn, Phùng Gi o c 2 tu ến đườn iên x . Một tu ến từ UBND xã đi làng Bứa - Phùng Sơn i 5 km. Một tu ến từ UBND x đi n Bằn , n Môn. N o i ra, tu ến đườn Ba Sy - N u ệt Ấn - Phùng Gi o c c iều i 13 km từ trun tâm x nối đườn Hồ C Min đ được nân cấp v quản cấp tỉn đườn u ết mạc ết nối Phùng Gi o v i c c địa p ươn tron v ngoài tỉn .

Giao t ôn đườn t ủ của Phùng Giáo kh t uận tiện, c ủ ếu t ực iện qua ệ t ốn sôn Âm. Qua tu ến đườn n , sản vật và hàng hóa khác từ miiền núi N ọc L c t eo t ươn i xuôi xuốn đồn ằn v n ược ại. Bởi vậ , từ xưa đ c câu ca:

<i>Trai sông Cái, gái sông Đằn Muốn gỡ nợ nần thì về sơng Âm. </i>

N n c un , vị tr địa v ệ t ốn iao t ôn ở P n Gi o iện tại tươn đối t uận ợi c o việc p t triển in tế, iao ưu văn a. Bên cạn đ , một số ạn c ế vẫn còn tồn tại. C c tu ến đườn liên t ôn n ỏ ẹp, quanh co; một số c ưa được ê tôn a o n to n; hiện tượn xói mịn, sạt ở t ườn xả ra v o múa mưa. Điều đ ản ưởn ôn n ỏ đến việc đi ại cũn n ư đời sốn mọi m t của n ười ân địa p ươn .

<i><b>1.1.2. Đi u iện t nhiên *Đị hình: </b></i>

Địa n N ọc L c t uộc oại đồi núi t ấp, ơn 90% iện t c to n u ện c độ cao ư i 400m, c ỉ ần 5% iện t c cao trên 400m; tron đ c n iều ề m t c độ cao ư i 200m, v i trên 50% iện t c đất ốc ư i 15 độ. Điều iện địa n n t uận ợi c o việc cư trú, đi ại cũn n ư sản xuất nôn n iệp của cư ân từ t ời cổ đại. M t c, N ọc L c c n ữn núi đồi xếp ối ên n au n ư núi Nan, núi Sắt, đồi Trèm, đồi Riến , đồi Tô đ tạo nên t ế núi non tr n điệp ư n tầm n n từ miền núi xuốn đồn ằn T an H a. Tron qu ứ, ôn c a ta đ ai t c địa n , địa t ế iểm trở của núi rừn N ọc L c v miền tâ T an H a để xâ ựn căn cứ c ốn i c n oại xâm. Căn cứ của ởi n ĩa Lam Sơn c ốn i c Min đầu t ế ỷ XV v căn cứ của p on tr o cần Vươn c ốn P p cuối t ế ỷ XIX.

Man đ c trưn của địa n N ọc L c, địa n Phùng Gi o p ức tạp, ị c ia cắt ởi n iều e suối, đồi núi; đ n ể là núi T iền , núi Đồn Cạc , núi Nan, núi Hào [11; tr. 14]. M c địa n c ia cắt, n iều đồi núi

</div><span class="text_page_counter">Trang 18</span><div class="page_container" data-page="18">

t ấp n ưn ại, c n iều t un ũn xen ẽ. Do vậ , về cơ ản t uận ợi cho việc cư trú, đi ại cũn n ư sản xuất của đồn o c c ân tộc trên địa n.

<i><b>*Đất đ i: </b></i>

Đất tự n iên của N ọc L c có diện tích 49.092,13 ha (số iệu năm 2000), ồm n iều oại n ư: đất p sa, đất glây, đất đen, đất x m v đất đỏ. T v o c ất ượn đất v độ ốc, đất được sử ụn v i mục đ c c n au. Tron đ , đất nôn n iệp ( ồm đất sản xuất nôn n iệp, âm n iệp v nuôi trồn tủ sản) c iếm 76,34%, đất p i nôn n iệp c iếm 17,27%, đất c ưa sử ụn c iếm 6,39%.

Xã Phùng Gi o c iện t c tự n iên 2185,5 a. Tron đ , đất nôn n iệp 562,94 a (c iếm 25,7%), đất âm n iệp 902,81 ha (c iếm 41,3%), đất ở 95,11 a; còn ại đất c. Đất ở đâ c ủ ếu oại đỏ v n ễ ết dính - mơi trườn sốn tưởn c o c c c c oại câ ấ , câ âm n iệp ọ tre nứa…. Loại đất nâu x m t c ợp trồn úa v c c oại oa m u n ư n ô, sắn, ạc, oai an , m a. Tu n iên, việc can t c v c ủ độn n uồn nư c p ăn n ất địn do địa n c ia cắt, độ ốc cao.

<i><b>*Khí hậu: </b></i>

N ọc L c c ậu n iệt đ i i m a v i m a đôn ạn , t mưa v c sươn i , sươn muối; m a è n n , mưa n iều, c i tâ ô n n . Sự c ên ệc n iệt độ iữa c c v n ôn n n ưn rất khác nhau theo mùa và các tháng trong năm. N iệt độ ôn trun n năm 23,2⁰C; trong khi ba t n n n n ất (tháng 6, tháng 7, tháng 8) đều trên 27⁰C. Lượn mưa trun n n năm 1.600mm -1700 mm. M a mưa éo i 5 t n (từ t n 5 đến t n 10); c iếm 80% tổn ượn mưa cả năm. Mùa khô (từ t n 11 đến t n 4), t mưa, c ỉ oản 20% ươn mưa của năm. Độ ẩm trung bình ao độn từ 85 đến 87%. Số iờ nắn trun n tron năm k oảng 1660-1760 iờ v t t a đổi t eo c c u vực c n au tron u ện.

Đ c điểm ậu P n Gi o tươn tự ậu N ọc L c; n ưn các c ỉ số n iệt độ, ượn mưa, số iờ nắn trun n n năm cao ơn; độ ẩm trun n năm t ấp ơn.

ậu v nền n iệt trên cho phép Phùng Giáo - N ọc L c c t ể p t triển một nền nôn - lâm nghiệp n iệt đ i v i cơ cấu câ trồn , vật nuôi đa ạn , m n iều vụ tron năm, t ực iện các biện p p xen can , ối vụ, tăn vụ n ằm tăn năn suất v sản ượn trên một iện t c đất. C c oạt độn sản xuất v sin oạt c t ể iễn ra quan năm m ôn ị i n đoạn ởi

</div><span class="text_page_counter">Trang 19</span><div class="page_container" data-page="19">

một m a ăn tu ết n ư c c nư c xứ ạn . Tu n iên sự t ất t ườn của ậu v iện tượn t ời tiết cực đoan n ư quá n n , qu ạn a ió bão đ gây khơng ít ăn cho sản xuất nôn , âm n iệp cũn n ư cuộc sốn của con nơi đâ .

<i><b>* Sơng ngịi: </b></i>

Sơn n ịi ở N ọc L c p on p ú, trên địa n u ện c 4 sôn n: sôn Âm, sôn Cầu C , sôn C u, sôn Hép; n o i ra còn ể đến n

<i>trăm e suối m t eo c c p t âm của n ười Mườn là hón. Tron đ , </i>

sôn Âm c ả qua địa n P n Giáo sôn n n n n ất của ệ t ốn

<i>sông Chu. Sông Âm, n ười T i ở P n Gi o ọi Nậm Pít, cịn n ười Mườn ọi sông Um. Sông ắt n uồn từ núi Pù an trên iên i i Việt - </i>

Lào theo hư n Tâ Bắc - Đôn Nam qua địa p ận u ện Lan C n , đến hu ện N ọc L c ở các xã Vân Am, Phùng Giáo, Phùng Min , P úc T ịn , đổ v o cửa H m Rồn (làng Miền - x P úc T ịn ), hịa dịng cùng sơng Chu. Tổn c iều i sôn Âm 88 km, đoạn qua u ện N ọc L c 33 km, qua xã Phùng Giáo 7 km. Trun n n năm sôn Âm cun cấp oản 14% tổn ượn nư c của to n ệ t ốn sôn C u.

Sông Âm đ n vai trò đ c iệt quan trọn đối v i đời sốn cư ân địa p ươn . Sơng cun cấp n uồn nư c chính c o sản xuất và sin oạt, n uồn ợi t ủ sản phong phú; đồn t ời đườn t ủ t uận tiện. Cư ân c c ân tộc ở Phùng Gi o đ s m iết tận ụng òn c ả sông Âm để m t ủ ợi, can t c v iao t ươn .

N o i sôn Âm, trên địa n x Phùng Gi o còn c ệ t ốn e suối đ c; một số ồ c ứa nư c, đập tr n; iúp điều ịa n uồn nư c, ni sốn c c oại t ủ sin .

V i đ c điểm về địa n , đất đai, ậu v sơn n ịi nêu trên, c t ể n i, Phùng Gi o địa p ươn c ợi t ế p t triển in tế nông - lâm n iệp. Đ cũn n ữn điều iện t uận ợi để nơi đâ trở s m trở t n địa bàn quần cư của n iều tộc n ười. Trên cơ sở đ , c c ân tộc ở Phùng Giáo đ đo n ết cùng c in p ục t iên n iên núi rừn oan sơ, ập n , ựn ản; s n tạo n ữn i trị văn a tru ền t ốn cốt õi, đ c sắc.

</div><span class="text_page_counter">Trang 20</span><div class="page_container" data-page="20">

6 năm 2022, trên đất Phùng Gi o c 1001 ộ v i 4050 n ười. Tron đ , dân tộc Mườn 3170 n ười c iếm 78,2%, ân tộc in 449 n ười c iếm 11,1%, ân tộc Dao 363 n ười c iếm 9%, ân tộc T i 57 n ười c iếm 1,4%, ân tộc c 11 n ười c iếm 0,3%.

Tron số c c ân tộc trên, n ười Mườn được xem cư ân ản địa, c tru ền t ốn địn cư âu đời, tạo ựn được n ữn nét văn a đ c sắc n ất.

T eo t i iệu ảo cổ ọc, ân tộc ọc, n ôn n ữ và văn a ân ian, n ười Mườn v n ười Việt (Kinh) c c un n uồn ốc n ười Việt cổ. Qu tr n p ân t c t n ai tộc n ười in v Mườn được iễn ra c n v i n ữn ư c t ăn trầm của ịc sử từ t ời Bắc t uộc. Bộ p ận n ười Việt cư trú ở miền núi ảo tồn ản sắc cổ, trở t n n ười Mườn . Bộ p ận ở trun u v đồn ằn c sự ản ưởn của ếu tố văn a, n ôn n ữ c sau n trở t n n ười in .

Địa n cư trú của n ười in v n ười Mườn trư c t ế ỷ XV c ưa vượt qu đèo N an , c ủ ếu ở n ữn v n t un ũn c ân núi v đồn ằn ven sôn ,ven iển từ ưu vực sôn Lam, sôn M trở ra p a Bắc.

Về sau, i n ười in đ tiến đến ai t c c c đồn ằn rộn n, c c v n c âu t ổ ven iển, địa n cư trú của n ười Mườn vẫn c ủ ếu là v n t un ũn c ân núi từ T an H a - N ệ An trở ra Hòa B n , P ú T ọ… tạo t n một không gian cư trú iên tục n c n cun ôm sát các đồn ằn c âu t ổ. C n v t ế t ế văn a Mườn còn ảo ưu được n iều cơ tần văn a của n ười Việt cổ tạo nên sắc t i văn a Mườn đ c sắc. Đ văn a ồn địa v n t un ũn c ân núi. Tron đ , v n đất N ọc L c đại iện tươn đối điển n c o địa sin t i văn a Mườn ở T an H a cũn n ư Việt Nam [29; tr. 334].

<i>Hiện na , Mường đ trở t n tộc an c n t ức, n ười Mườn </i>

một tron 54 ân tộc ở Việt Nam; n ưn tộc an Mườn ôn p ải n a từ đầu đ c .

Tron đời sốn cũn n ư t ức tự i c ân tộc, n ười Mườn tự n ận mình là Mol, Mon, Mul (tức n ười).

<i>Từ Mường, t eo N u ễn Dươn B n , p iên âm từ c ữ H n “Man ”, </i>

tên t ườn n tron c c t c p ẩm t ời p on iến đề c ỉ một địa p ươn , một v n , một u vực c ẳn ạn n ư Mườn Mai (Mai C âu), Mườn Lễ (Lai C âu). N ười Mườn iện na cũn t ườn n i n ười Mườn Bi, n ười “Mườn T n ” c ứ ôn p ải n v i n ĩa n ười Mườn ở

</div><span class="text_page_counter">Trang 21</span><div class="page_container" data-page="21">

Bi a ở T n . Dần tên Mườn vốn c ỉ để c ỉ địa p ươn , địa n cư trú trở t n tên ân tộc [29; tr. 335].

C o đến cuối t ế ỷ XIX, an từ Mườn vẫn được n để c ỉ c c tộc n ười Mườn , T i v c c tộc n ười t iểu số c. Tộc an n ười Mườn c ỉ m i c từ t ời P p t uộc, sự t c iệt từ n ười Việt v n mườn t n ân tộc Mườn qu địn n c n t eo c n s c “c ia để trị” của t ực ân P p c c đâ oản 100 năm. Sắc ện của in Lược sứ Bắc ỳ N u ễn Trọn Hiệp, n 02 t n 6 năm Đồn n (23/6/1888) tại điều 1 c i “Lập một tỉn c c c đất (của ân Mườn ) xưa t uộc c c tỉn Hưng H a, Sơn Tâ , H Nội, Nin B n ”. Đâ c t ể văn ản c n t ức đầu tiên của n nư c p on iến Việt Nam n an từ Mườn để c ỉ n m cư ân này [29; tr. 335].

N ười Mườn N ọc L c cư ân âu đời n ất trên v n đât n ; ọ xuất iện ở đâ từ t ời ai t iên ập địa v nằm tron ôn ian sin tồn của n ười Mườn xứ T an . Miền núi T an H a n i c un v N ọc L c nói riêng là nơi c điều iện tự n iên t uận ợi, v i t ảm t ực vật v ệ độn vật p on p ú đ tạo điều iện c o con n ười - trong đ c n ười Mườn - s m địn cư v p t triển n ề nôn ở n ữn t un ũn đầu n uồn o c p ụ ưu các con sông n.

N ười Mườn T an H a sốn c ủ ếu ở 11 u ện miền núi v i tổn số 337.933 n ười (số iệu năm 2009).Tron đ , địa n u ện N ọc L c c số ượng n ười Mườn n n ất: 94.676 n ười, c iếm tỉ ệ ần 30% số n ười Mườn của to n tỉn .

T eo ết quả n iên cứu ân tộc ọc, n ười Mườn ở T an H a được cấu t n từ n iều ộ p ận c n au.

Bộ p ận t ứ n ất, đ n c ú n ất v cũn cốt õi của n ười Mườn

<i>xứ T an ối ân cư Mườn ản địa, ọ tự n ận m n Món Ha (tức </i>

n ười Mườn Tron ) để p ân iệt v i n ười Mườn từ nơi c ở p a Bắc

<i> i cư đến Món Hée (tức n ười Mườn N o i). Đâ ộ p ận c n uồn </i>

ốc ịc sử âu đời cư trú c ủ ếu ở c c v n B T ư c, N ọc L c, Lang C n , Cẩm T ủ . Bộ p ận n c t n ản địa, ôn p a tạp, ôn đồn a v ôn ẫn v i c c ộ p ận c từ tiến n i đến tran p ục. Tiến

<i>Mườn ản địa được ọi “xiêng mỉ”- tiến ốc ( tron cụm n ạn n ữ: </i>

mỉ, mên, tên, tôồn c n ĩa cội n uồn, tổ òn , mồ mả); còn tiến

<i>Mườn p a Bắc i cư v o được ọi tiến “xiên quan”, “thiên quan”, “lá </i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 22</span><div class="page_container" data-page="22">

<i>boo”. Tron n ôn n ữ, n m n ười Mườn Tron p t âm n ẹ ơn n m </i>

Mườn Ngoài.

Bộ p ận t ứ ai n ười Mườn từ p a Bắc, c ủ ếu n ười Mườn Bi từ Hoa B n i cư v o từ trư c C c mạn t n T m năm 1945 ọi Món Hée, Molbi, ộ p ận n c ủ ếu ở c c u ện T ạc T n , N ư T an , một số t ở c c u ện Cẩm T ủ , N ọc L c.

Bộ p ân t ứ a c n uồn ốc từ n ười T i, n ười in o sốn xen ẽ âu n v i n ười Mườn nên đ được “Mườn a’’.

N ười Mườn ở N ọc L c, tron qu tr n n t n v p t triển tộc

<i>n ườicũn được cấu t n từ a ộ p ận trên. Nhóm Mường Trong là nhóm </i>

cơ ản ồm n ười Mườn ản địa v ộ p ân n ười Mườn từ Mườn Khô u ện T ư c i cư đến. Họ c đ c điểm riên về n ôn n ữ, tran p ục v p on tục c v i n ười Mườn N o i từ Hòa B n i cư v o.

<i>T eo ảo s t, iện na trến đất N ọc L c c 11 n n i tiến Mường Ngoài vốn n ười Mường i cư từ Hòa B n v o ồm L n Môn T a, n </i>

T é, L n Đồn Đan , n Đồn Cạn, L n N n, L n e Ba (x N u ệt Ấn); n Vìn, n Tép, n C ai (x iên T ọ); n L o, n Dốt (na t ôn Tân Mỹ - x N ọc Trun ). Bộ p ận sử ụn n ôn n ữ nửa in , nửa Mườn được ọi Mườn Pa - Sá. ết quả ảo s t c o t ấ , trên đất N ọc L c iện na c 8 n Mườn Pa - S ồm 4 n t uộc xã Phùng Giáo (làng Bứa, n Bằn , n C uối, n C ầm) v 4 n t uộc x N u ệt Ấn (làng Ưu, n Săm, n P eo, n Rền ).

Vấn đề đ n n ở đâ n ười Mườn Pa - S c n uồn ốc từ đâu? Tại sao c cộn đồn n ười Mườn n i t ứ tiến p a trộn n ư vậ ? P ải c ăn qu tr n xen cư, cộn cư âu i đ ẫn đến ết quả, o c n ười

<b> in tiếp t u văn a, n ôn n ữ của n ười Mườn v n ược ại? </b>

Trên đất Phùng Giáo ngày nay c ỉ c n ười Mườn Tron cư ân

<i> ản địa v cư ân t uộc mường Bằng - một tron 17 mườn cổ được n </i>

t n trư c năm T n T i t ứ 12 (1900). Địa an n đ được đề cập đến

<i>trong Sử thi Đẻ đất, Đẻ nước của n ười Mườn . Bộ p ận Mườn Pa - S ở </i>

Phùng Gi o đôn tập trun tại 4 n n ư đ nêu trên: làng Bứa, làng Bằn , n C uối v n C ầm. Ở đâ ôn c n ười Mườn Ngoài.

Tron uổi đầu ai t iên ập địa, n ười Mườn ở Phùng Gi o sốn c ủ ếu tại c c t un ũn , núi t ấp ven ưu vực sôn Âm v c c con suối n n ư suối Bứa, suối Bằn , suối Mơn, hón Vắn , suối T ép. Đâ n ữn nơi t uận n uồn nư c để sin oạt v can t c. Làng là đơn vị cơ sở x ội

</div><span class="text_page_counter">Trang 23</span><div class="page_container" data-page="23">

Mườn ở đâ , c ran i i riên . Mường đơn vị tổ c ức x ội tập ợp n iều n tron c n một t un ũn a n iều t un ũn iền ề n au. Mườn ở N ọc L c nói chung và Phùng Gi o n i riên x ội c đẳn cấp đ t ư i sự cai quản của một òn ọ qu tộc ọi “n an ” a “ an đạo”. Hiện na n ười Mườn c ở ầu ắp địa n x (trừ n Phùng Sơn của n ười Dao), ọ qu tụ t n n riên o c ở ẫn v i c c n m n ười in , n ười T i từ đ c sự iao ưu tiếp iến văn a.

<b>B. N ườ Dao </b>

M c còn n iều iến c n au n ưn đa p ần c c t i iệu đều ẳn địn n ười Dao c n uồn ốc từ Trun Quốc. Do sự đ n p t n ốc của p on iến p ươn Bắc o c o c iến tran iên miên, ạn n mất m a iên tiếp n iều năm, tổ tiên n ười Dao p ải i cư ần về miền núi p a Nam Trun Quốc v một ộ p ận đ tr n v o Việt Nam, Lào, Myanmar, Thái Lan. Dân tộc Dao t uộc n m n ôn n ữ c ữ H’Môn - Dao của n ữ ệ Nam Á; là một tron 54 ân tộc tron cộn đồn quốc ia Việt Nam .

N ười Dao sốn trên đất nư c ta từ âu n ưn đến năm 1979, tên Dao m i được x c địn về m t tộc an . Tron ịc sử, ọ được ọi ằn n ữn tên khác nhau n ư Mán, Độn , Trại, Dao, X . N ười Dao i cư vào Việt Nam tron suốt một qu tr n i từ t ế ỷ t ứ XIII đến n ữn năm 40 của t ế ỷ XX. Tu n iên vẫn c ưa c t i iệu c ắc c ắn ẳn địn n ười Dao i cư v o Việt Nam Nam từ năm n o. Dựa v o tr n v ia p ả của n ười Dao có t ể t ấ , n ười Dao i cư v o Việt Nam n iều t ời ỳ, ằn n iều đườn v n iều n m c n au. N ười Dao ở Tâ Bắc đến Việt Nam từ t ế ỷ XIII v đi t eo đườn ộ. N ười Dao ở u vực Đôn Bắc v Trun u Bắc Bộ cũn đến Việt Nam từ t ế ỷ XIII c o đến n ữn năm đầu t ế ỷ XX, họ đi c ủ ếu ằn đườn t ủ [29; tr. 354].

T n đến năm 1999, n ười Dao ở nư c ta c oản 50 vạn n ười, sốn xen ẽ v i n ười Tày, Nùng, Thái, Mườn , Kinh. P ạm vi cư trú của n ười Dao rất rộn , trải ắp c c miền rừn núi ọc iên i i Việt - Trun , Việt - Lào. N ười Dao đ s n tạo ra c ữ Nôm Dao để i c ép sự việc, văn tự quan trọn tron cuộc sốn n ư ia p ả, văn cúng, ca từ ân ca. N ữn t ư tịc cổ n đ trở t n i sản vô i của ân tộc Dao, c ứa đựn n iều i trị về ịc sử, n ôn n ữ, văn a.

N ười Dao ở T an H a cư trú tập trun ở c c u ện Cẩm T ủ , N ọc L c, Mườn Lát, T ạc Thành. Theo ết quả tổn điều tra ân số ngày

</div><span class="text_page_counter">Trang 24</span><div class="page_container" data-page="24">

01/4/2009, tổn số n ười Dao ở T an H a 5907 n ười. Họ t uộc 2 nhóm: Dao Quần C ẹt (quen ọi n ười M n a M n Sơn Đầu) v Dao Đỏ (N ười Gi o). Hai nhóm Dao này ở c c xa n au v i cư đến sốn ở T an H a v o t ời điểm c n au. C ẽ v vậ , ọ t iểu iết về n au v c ỉ iểu được 70 -80% n ôn n ữ của n au i iao tiếp.

<i>T i iệu s m n ất viết về n ười Dao ở T an H a cuốn Le Thanh Hoa của C ar es Robequain. T c iả c o rằn , v o đầu n ữn năm 1925 đ </i>

c 3 mản (3 tốp n ỏ), n ười Dao (Mán) trên n ữn v n đồi của miền Bắc T an H a, ọ sốn ở trên t un ũn , trên c c ốc iệp t ạc a porphyrite c độ cao 300-600m. Một tốp ồm 10 n ôi n được xâ ựn ở Quan H a, p a Bắc Hồi Xuân, trên địa p ận tổn Lũn Cốc (tổn Cổ Lũn ). Tốp t ứ 2 c oản 30 n c iếm ĩn c c t ôn T an Yến v N ọc Điền c âu N ọc L c (tổn N ọc ê). Tốp 3 iện vẫn ở N ọc L c c oản 20 n ở c c t ôn Cao Tr (tổn N ọc ê) v Phùng Gi o (tổn Vân Am).

Về n uồn ốc n ười Dao Quần C ẹt ở T an H a, Charles Robequain c o rằn , ọ c ủ ếu từ Tu ên Quan , Hòa B n , Vĩn P úc i cư v o đầu t ế ỷ XX. Ôn ẳn địn , n ười Mán (Dao) đến T an Hóa c ỉ từ năm 1905 trở ại đâ . Lúc đ một v i ia đ n Mán ỏ c c n Vĩn Đôn v im Bôi (c âu Lươn Sơn, tỉn Hòa B n ) nơi m ọ đ từn ưu trú c ừn 30 năm ra đi. Sau 4 n đi ộ, ọ đến ở n Điền Hạ, tổn Điền Lư o viên t ổ t Triều N u ệt (H Triều N u ệt) ôi éo v ở ại nơi n suốt 15 năm. Sau đ , ọ i tản đi c c nơi c ở u vực Quan H a, N ọc L c…. [29; tr. 358].

N ười Dao ở T an H a c 6 ọ c n : B n Triệu, Dươn , Phùng, Lý, Tăn , P an. M i ọ c n ại t c ra t n n iều n n n ư: Họ B n ở c c nơi c B n L n, B n N ỏ; ọ Triệu cũn c Triệu Xan , Triệu Mốc, Triệu L n, Triệu N ỏ, … Sự p ân c ia n man n ĩa u ết t ốn c ứ ôn c n ĩa đẳn cấp.

N ười Dao ở N ọc L c t uộc n m n ười Dao Quần C ẹt. Hiện na , ọ sốn tập trun ở a n : Hạ Sơn (t ị trấn N ọc L c); Phùng Sơn (xã Phùng Gi o) v Tân T n (x T ạc Lập). T eo c c vị cao niên, n ười Dao ở đâ c n uồn ốc từ Trun Quốc i cư qua c c tỉn Quản Nin , Tu ên Quan , Hòa B n , ọ đến địn cư ở T an H a từ đầu t ế ỷ XX. Gia p ả ọ B n ở n Dao Tân T n (x T ạc Lập, u ện N ọc L c) chép: Họ B n v o Việt Nam n 11/2/1742, ắt đầu v o Quản Nin rồi i cư qua Tu ên Quan , Hòa B n v o T an H a n 26/12/1903. N ư vậ , t ời

</div><span class="text_page_counter">Trang 25</span><div class="page_container" data-page="25">

điểm n ười Dao đến N ọc L c ghi tron tư iệu n tươn đối tr n v i t ời điểm n ười Dao đến T an H a m C ar es Robequain đ đề cập đến tron

<i>cuốn Le Thanh Hoa. Điều đ c o c ún ta ẳn địn c n x c n ười Dao </i>

v o N ọc L c n i riên , T an H a n i c un n ữn năm đầu t ế ỷ XX. N ười Dao ở Phùng Gi o t uộc n m Dao Quần C ẹt sồn tập trun thành làng Phùng Sơn. T eo ia p ả ọ Triệu ở n Phùng Sơn (ôn Triệu N ọc Dươn , trưởn ọ cun cấp), do ôn c đất c nên ọ Triệu đ p ải i cư từ Trun Quốc san đất Quản Nin rồi ần i cư qua c c tỉn P ú T ọ, Tuyên Quang, Hịa Bình vào Thanh Hóa địn cư ở N ọc L c. Đến năm 1954 c 3 ộ v i 13 ẩu người Dao đ i c u ển từ v n núi cao T ạc Lập xuốn Phùng Sơn để ai ẩn đất đai. Đến năm 1969, c t êm 4 n ân ẩu nữa c u ển t i, tạo nên cộn đồn n ười Dao c un sốn òa t uận v i c c òn ọ c”. Ôn Dươn c o iết, ở đây, ruộn đất ầu ết của n ười Mườn đ địn cư từ trư c, n ười Dao ôn c ruộn để m ăn nên đ c úc, ơng và dịng ọ địn trở ại Tu ên Quan sin sốn . Đến năm 1974, N nư c c o xâ ựn đập tr n Phùng Sơn để điều òa n uồn nư c, n ười Dao được cấp đất can t c, cuộc sốn từ đ ần ổn địn v được cải t iện.

Trong quá trình sinh sống, n ười Dao ở Phùng Sơn cũn n ư n ười Dao ở Ngọc L c nói chung t ường nhận con nuôi; cho lấy họ, nhập tục n ười Dao. Tiêu biểu n ư ộ ôn B n Đăn oa c n uồn gốc n ười Kinh ở Thọ Xuân, nhập họ Bàn Nhỏ từ năm 15 tuổi, hiện nay ông 84 tuổi. Hộ ông Triệu Hoàn Cản c n n ười Kinh ở Quán Lào (Yên Định) nhập v o n ười Dao Quần Chẹt khi còn ở Cẩm Thủy, sau đ chuyển sang làng Phùng Sơn năm 1965, iện na đ 77 tuổi. Ông Trần Văn Hươn vốn gốc n ười Kinh ở Nam Địn m con nuôi n ười Dao từ năm 10 tuổi. Hiện na ia đ n ôn vẫn bảo tồn được nhiều nét văn a Dao n ư giữ được bộ lễ phục cấp sắc. Do vậy, có thế n i n ười Dao xuất hiện ở Phùng Giáo từ khoảng năm 1954 và có nguồn gốc được cấu thành từ 2 bộ phận n ười Dao gốc Dao v n ười Dao gốc Việt (Kinh).

N ười Dao ở Phùng Giáo quần cư t eo iểu cư trú tập trung ở Làng Phùng Sơn, ư i chân dãy núi Nan. So v i bản làng của n ười Mường, n ười Thái, nơi đâ c độ cao l n ơn. Điều này phù hợp v i tập qu n cư trú của n ười Dao nói chung là thích sốn nơi đầu nguồn con nư c, ôn t c ăn nư c hạ nguồn và phải c đất làm rẫy trồng ngô là loại câ ươn t ực chủ

</div><span class="text_page_counter">Trang 26</span><div class="page_container" data-page="26">

yếu của n ười Dao nói chung và Dao Quần Chẹt nói riêng.

T eo số iệu năm 2022 của C i cục t ốn ê u ện N ọc L c, n ười Dao ở Phùng Sơn c 80 ộ, 363 n ười thuộc 2 họ Triệu và Bàn (gồm Bàn L n - Đại Bàn, Bàn Nhỏ - Tiểu Bàn). Trong quá trình sinh sống, n ười Dao ở Phùng Gi o đ òa t uận v i n ười Mường và các dân tộc c để cùng nhau phát triển sản xuất, xây dựng bản làng ấm no, n p úc ư i sự n đạo của Đảng bộ và chính quyền địa p ươn .

<b>C. N ườ nh </b>

Xét về n uồn ốc, n ười in v n ười Mườn c n c un n uồn ốc ân tộc n ười Việt cổ. Tiến n i t uộc n m n ôn n ữ Việt - Mườn (n ữ ệ Nam Á). Son o iến độn ịc sử, cư ân Việt cổ t uộc òn ọ Lạc Việt đ tự t c t n ai ộ p ận in , Mườn ; qu tr n p ân t c ấ éo dài từ t ời ỳ Bắc t uộc đến t ời ỳ P p t uộc sau n . C n v vậ n ôn n ữ của ai ân tộc n c n iều điểm ần ũi rất ễ n ận iết [29; tr. 348]. Ngôn n ữ của ộ p ận n ười Mườn Tron ở N ọc L c có n iều nét tươn đồn v i n ôn n ữ n ười in . Do vậ i iao tiếp ọ ễ n tiếp t u được n ôn n ữ của n au.

Theo tru ền t u ết của n ười Mường, ân tộc in , Mườn và các ân tộc c c n sin ra từ một n uồn cội đ quả trứn Tiến . Hu ền t oại ể, i C im T n , C im T t ấp nở, tron quả trứng Tiến p t ra tiến

<i>n i c n au, rằn “Đã thấy trứng nở/ Trứng Tiếng hé ra/Nghe xôn xao tiếng Lào/ Nghe lao nhao tiếng Kinh/ Nghe inh inh tiếng Mọn (Mường)”. Từ </i>

đ , ai ân tộc Mườn , in ắn ết v i n au c n tồn tại tron qu tr n p t triển.

Tiến tr n ịc sử v n đất N ọc L c c ứn iến qu tr n n ập cư liên tục của n ười in đến từ c c địa p ươn c, tạo nên số ượn n ười in n c n đơn . Tu n iên q trình này c ỉ man t n tập trun khi Đản v N nư c ban hành c n s c p t triển in tế miền núi từ đầu năm 1963, ể từ đ , một ộ p ận cư ân n ười in miền xuôi i cư ên N ọc L c sinh sốn , tạo ên n ữn n m i xen ép v o c c n của n ười Mườn t uộc các xã Thúy Sơn, N ọc Liên, N ọc ê, Quan Trun . Tron òn n ười i cư đ , c cả n ười in t uộc c c tỉn Hải Dươn , Hải P òn , Nam Địn , T i B n … Họ đến m ăn uôn n tạo nên c c p ố đôn đúc n ư P ố Cốn (N ọc ê), P ố C âu (Min Sơn), P ố Mồn, Vực Lồi (N ọc Trun ), Ba Si ( iên T ọ)… N o i ra còn c n ữn t ươn n ân c t ể n ười in

</div><span class="text_page_counter">Trang 27</span><div class="page_container" data-page="27">

man n a ên c c c ợ ở N ọc L c, n ữn t ợ t ủ côn đ n cối xa úa, t ợ xẻ, t ợ mộc, t ợ n nồi niêu đ đến tận c c ản n của n ười Mườn . N ờ mối iao t ươn đ , n ười in đ s m tiếp cận văn a của c c ân tộc ở N ọc L c, đồn t ời văn a ân ian của n ười in cũn ồi đắp t êm n ữn i trị văn a ân ian Mườn để òa c n òn c ả văn a Việt trên v n đất xứ T an .

N ười in ở Phùng Gi o c số ượn đôn t ứ 2 tron cơ cấu ân cư. T eo số iệu của C i cục t ốn ê u ện N ọc L c, đến t n 6 năm 2022, n ười in ở Phùng Giáo có 110 ộ 449 n ười c iếm 11,1% ân số, ọ c ủ ếu côn n ân của Đội sản xuất số 3 (Đội 3) t uộc Nôn trườn sôn Âm trư c ia na n Hợp T n . Nôn trườn sôn Âm được t n ập năm 1962, ồm c c đội sản xuất p ân ố trên địa n c c x N u ệt Ấn, Phùng Giáo, Phùng Minh, Kiên T ọ, Xuân C âu. Tron đ , Đội 3 đ n trên địa n xã Phùng Gi o. T eo N ị địn 15/2004/NĐ - CP,n 09/01/0224 của C n p ủ, t ị trấn Nôn trườn sôn Âm iải t ể, Đội 3 ồm 300 n ân ẩu c ủ ếu n ười in c u ển về x Phùng Giáo. Trong q trình sinh sốn , cơn n ân n ười in đ ết ôn v i n ười Mườn ản địa tạo nên n ười Mườn Pa - Sá. Ngoài ra cịn một nhóm n ười in n ữn ộ in oan uôn n quan c ợ Bằn v ọc t eo tu ến đườn iên x từ n Hợp T n đi x Vân Am.

N ư vậ , n ười in ở Phùng Gi o xuất iện c ủ ếu từ đầu n ữn năm 60 của t ế ỷ XX, ân số đôn t ứ 2. Họ sốn òa ợp v p p ần c n n ân ân c c ân tộc xâ ựn P n Gi o n c n p t triển.

<b>D. N ườ Thá </b>

N ười T i ở miền núi T an H a c iếm trên 15% tổn số n ười Thái ở Việt Nam, tập trun ở c c u ện Quan H a, B T ư c, Lan C n , T ườn Xuân, N ư Xuân.

Ở N ọc L c, n ười T i địn cư từ rất âu đời, tập trun ở x Lươn N ọc. Tu n iên sau i x Lươn N ọc được c u ển về u ện T ườn Xuân (năm 1963), n ười T i ở N ọc L c còn rất t v c ủ ếu n ười i cư từ nơi c đến, ở xen ẽ tron c c n của n ười Mườn t uộc c c x P úc T ịn , Phùng Giáo, Phùng Minh. T eo số iệu t ốn ê năm 2013, toàn u ện c 160 ộ n ười T i c iếm oản 3% ân số [29; tr. 367-368].

</div><span class="text_page_counter">Trang 28</span><div class="page_container" data-page="28">

N ười Thái ở Phùng Giáo chiếm tỉ lệ dân số thấp nhất. Theo số liệu của Chi cục thồng kê huyện Ngọc L c t n 6 năm 2022, số n ười Thái ở Phùng Giáo 57 n ười, chiếm 1,4% dân số toàn xã. Trong quá trình sinh sống, n ười Thái kết hôn v i n ười Mường, n ưn tron n iều trường hợp; họ vẫn lấy dân tộc là dân tộc Thái.

N ười Thái tiếp t u văn a Mường; do vậy văn a T i ôn còn đậm nét.

Như vậ , c o đến na , Phùng Giáo c 4 tộc n ười là Mườn , Kinh, Dao, T i. Trải qua quá trình hình thành, phát triển, m i ân tộc đều t ể iện vai trò của m n , p p ần quan trọn v o sự n iệp đấu tran ảo vệ tổ quốc, xâ ựn quê ươn . Dù cư trú âu đời a n ập cư ở n ữn t ời ỳ c n au, đồn o c c ân tộc Phùng Giáo đều t ể iện tru ền t ốn đo n ết tươn trợ; m i ân tộc t ể iện ản văn a riên . Tron số c c ân tộc ở Phùng Gi o n ười Mườn tộc n ười ản địa, c ịc sử địn cư âu đời, c iếm đa số tron cơ cấu ân cư, ọ đ tạo ựn được n ữn t n tựu văn a đ c sắc v c ản ưởn đến văn a của c c tộc n ười c. Do đ , văn a của n ười Mườn trở t n òn c ả xu ên suốt, c ủ đạo của ịc sử

<b>văn a trên v n đất Phùng Giáo. </b>

<i><b>1.2.2. S hình thành àng xã </b></i>

T eo t i iệu ảo cổ ọc, u ện N ọc L c nói chung, Phùng Giáo nói riên v n đất cổ, c ịc sử n t n v p t triển từ rất s m. Trên địa n u ện, n iều i c ỉ cư trú của con n ười c c n na oản 1 vạn năm t uộc ậu ỳ Đ cũ v sơ ỳ Đ m i đ được t m t ấ n ư an Lộc T ịn I, Lộc T ịn II, m i đ T ạc Sơn.

Trải qua qu tr n ịc sử âu i, N ọc L c đ c n iều t a đổi về địa danh. Từ t ời H n Vươn - An Dươn Vươn ựn nư c (t ời ỳ văn a Đôn Sơn) đến n ữn năm đầu côn n u ên, N ọc L c t uộc địa n của ộ Cửu C ân - một tron 15 ộ của nư c Văn Lan - Âu Lạc [29; tr. 331].

Đến t ời Bắc t uộc, N ọc L c t uộc quận Cửu C ân của nư c Nam Việt. i nư c Nam Việt ị n H n tiêu iệt (111 tr.CN), nhà Hán chia lãnh t ổ Âu Lạc t n 2 quận: Giao C ỉ v Cửu C ân. Quận Cửu C ân i đ ồm 7 u ện: Tư P ố, Cư P on , Đô Lun , Dư P t, H m Hoan, Vô T iết, Vô Biên.

</div><span class="text_page_counter">Trang 29</span><div class="page_container" data-page="29">

Hu ện Đô Lun t ời ỳ n rộn , ồm c c tỉn p a Tâ Bắc tỉn T an H a, tron đ c v n đất u ện N ọc L c u vực trung tâm [29; tr. 389 - 390].

Đến t ời T , v n đất N ọc L c t uộc u ện Di P on - một trong 7 u ện của quân Cửu C ân.T ời n Đườn ,quận Cửu C ân đổi t n Ái c âu ồm 6 u ện, N ọc L c n na t uộc u ện Trườn Lâm v éo i c o đến t ời Đin - Tiền Lê- Lý [29; tr. 88].

T ời Trần c ia nư c t n 12 ộ, N ọc L c n na t uộc T an Hóa p ủ ộ. Đời Trần T uận Tơn (1388-1398), T an H a đổi t n trấn T an Đô ồm 7 u ện, 3 c âu (Ái c âu, Cửu C ân, T an H a); N ọc L c ngày na t uộc đất N a Lạc - một u ện t uộc c âu T an H a.

Đến t ời Hậu Lê v Tâ Sơn, N ọc L c t uộc u ện Lươn Gian , p ủ T iệu T iên - một tron 4 p ủ của T an Hoa t ừa tu ên.

Đầu t ời N u ễn địa an N a Lạc đ được t a t ế ằn N ọc L c (tổn N ọc L c t uộc u ện T ụ Nguyên) [29; tr. 95]. Năm 1900, t ời vua T n T i t ứ 12, triều đ n t n ập C âu N ọc L c ồm tổn N ọc L c (mườn R c) và các mườn t uộc tổn Yên Trườn v tổn Quản T i ( u ện T ụ Nguyên).

Lúc ấ iờ, c âu N ọc L c c 4 tổn , ồm 17 mườn : mườn R c, mườn Lập, mườn Yến, mườn Tạ, mườn C ẹ, mườn N òn, mườn Mèn, mườn V n, mườn Ứn, mườn Um, mườn Lai, mườn Lim, mườn Vực Lồi, mườn Mỹ Lân, mườn Bằn , mườn Phú Yên, mườn Rườn . V n đất Phùng Gi o t uộc mườn Bằn .

N ười Mườn cư ân ản địa ở Phùng Gi o, N ọc L c. Vốn c tru ền t ốn trồn úa nư c nên i c ọn đất ập ản, n ười Mườn uôn đề cao ếu tố nư c. Họ c ọn n ữn nơi t uận ợi n uồn nư c để sin oạt v sản xuất. N ữn n c ịc sử âu đời n ữn n ở đầu n uồn nư c. Đ c n o n ười Mườn ọi tên n n “N ọc” để c ỉ đ c điểm cư trú. Trên địa n u ện N ọc L c, B T ư c, Cẩm T ủ , n ữn n tên N ọc p ổ iến. Địa an N ọc L c ắt n uồn từ c c đọc từ “nư c” tron tiến Mườn “raạc” a “r c”, N ọc L c c n ĩa c ỉ nơi c n uồn nư c rồi o; N ọc L c còn c n ĩa c viên n ọc qu đựng trong tráp ( ộp) [8; tr. 8].

Từ năm 1948, t eo sắc ện số 148-SL, ngày 25/3/1948 của C ủ tịc nư c Việt Nam ân c ủ cộn òa, c âu N ọc L c đổi t n u ện N ọc L c. Năm 1977, t eo qu ết địn số 177/CP n 5/7 của Hội đồn c n p ủ, 2

</div><span class="text_page_counter">Trang 30</span><div class="page_container" data-page="30">

u ện N ọc L c v Lan C n s p n ập t n u ện Lươn N ọc. Năm 1982, t eo Qu ết địn số 149/CP/HĐBT ngày 30/8/1982 của Hội đồn Bộ trưởn , u ện Lươn N ọc t c t n u ện Lan C n v N ọc L c. Địa an N ọc L c ổn địn từ đ đến na .

Dan xưn Phùng Gi o cũn ắt đầu xuất iện từ i N nư c đổi châu N oc L c t n u ện N ọc L c từ năm 1948. N 02 t n 10 năm 1981, t eo Qu ết địn số 102-HĐBT của Hội đồn ộ trưởng, xã Phùng Giáo tách thành 2 xã Phùng Giáo và Phùng Min . Hiện na Phùng Gi o một tron số 21 đơn vị n c n cấp x của u ện N ọc L c, nằm ở p a Nam của u ện. V i điều iện tự n iên c n iều t uận ợi, từ rất s m trên địa n xã Phùng Gi o đ c n ười sin sốn . T i iệu ia p ả của c c òn ọ c o iết, ọ Lê c m t ở đâ đầu tiên, tiếp đến ọ P ạm, ọ Trần, ọ Triệu, ọ Bàn. Trải qua qu tr n ịc sử, cư ân c c ân tộc trên địa n u ện đ tạo nên ản n đôn đúc tr p ú v n iều i trị văn a tru ền t ốn đ c sắc.

Hiện na , x Phùng Gi o c 8 n ồm: L n Hợp T n , n Bằn , n C uối, n Bứa, làng Môn, làng Phùng Sơn, n Lau, n C ầm.

- L n Bằn được n t n s m trên v n đất Phùng Giáo v i 2 òn ọ c n ọ P ạm v ọ B i. L n c các ân tộc Mườn , Kinh, Thái sin sốn n ưn c ủ ếu n ười Mườn . N ười ân nơi đâ sốn c ủ ếu ằn n ề nôn trồn úa nư c và một số oại oa m u. Về sau, mía trở thành câ trồn c ủ ực.

- Làng Môn trư c c c mạn t n T m c tên c ịm Mơn. N ười cao tuổi tron n ể ại, úc ai n ập ản c ỉ c 3 ộ đến đâ sin sốn , ở iữa t un ũn v đầm ầ mọc rất n iều câ oai môn. V vậ , dân n đ ọi nơi m n sin cơ ập n iệp c ịm Mơn. Dân cư tron n đều n ười Mườn , sốn c ủ ếu ằn can t c nôn n iệp. Gần đâ , n ề trồn rừn p t triển n ư trồn eo, trồn uồn ….

- L n C uối được n t n c c đâ oản 300 năm. T eo c c cụ cao niên, an đầu c ỉ c 2 ộ ân sin sốn , ần ần cư ân từ nơi c đến địn cư tạo nên n ản rộn n n ư n na . Cư ân n C uối ồm các ân tộc Mườn , Kinh, T i n ưn c ủ ếu ân tộc Mườn (chiếm oản 85% ân số). Trên địa n n C uối c đền t ờ Lê Lâm, n ười c côn đ n i c Bổn Man quấ n iễu nư c ta ở p a Tâ v o niên iệu Hồn Đức. Việc ựn đền tưởn n côn ơn đ p ần n o p ản n tru ền t ốn êu nư c, uốn nư c n n uồn của n ười ân Phùng Giáo.

</div><span class="text_page_counter">Trang 31</span><div class="page_container" data-page="31">

- L n C ầm được n t n từ rất s m ên cạn ịng sơng Âm, dân cư ồm n ười Mườn v n ười in n ưn c ủ ếu n ười Mườn . Trên địa n c đền t ờ Bà Chúa Trầm vợ của vua Lê Lợi. Đền được xếp ạn ị tịc Lịc sử - văn a cấp tỉn năm 2004. N ôi đền ắn v i sự t c Lê Lợi trong t ời ian đầu của cuộc n c iến c ốn quân Min . V sự iúp đỡ n iệt t n của Bà Chúa Trầm c n n ười ân địa p ươn . Cảm p ục, Lê Lợi đ ấ m t iếp; sau đ đ n ra Đôn Đô i đất nư c ải o n. Năm 1934, niên iệu Bảo Đại t ứ 9, triều N u ễn đ sắc p on c o “Trin u ển tôn t ần” (Vị t ần c tấm òn trun trin ) v iao c o ân n C ầm t ờ p ụn . Hiện na , đền m i được xâ ựn ại đ p ứn n u ện vọn t ăm viến của u c t ập p ươn .

- L n Lau được t n ập từ s m. C c ậc cao niên c o iết, an đầu n c ỉ c 7 ộ ồm ọ Lê v ọ P ạm của n ười Mườn đến đâ sin sốn ập n . N ề c n của ân n sản xuất nôn nghiêp, chăn nuôi. N ười làng Lau siên năn cần c nên đời sốn ôn n ừn được cải t iện.

- Làng Bứa c iện t c đất tự n iên rộn ại màu mỡ nên cư ân s m đến ập n . Các òn ọ đầu tiên đến ai ẩn đất đai ( ọ Lê Viết, Lê Xuân, Lê Đ n , Lê H n , P ạm) đều n ười Mườn ; đồn t ời cũn ộ p ận cư ân c ủ ếu ở đâ . Đời sốn in tế của cư ân n Bứa khá phát triển; ên cạn câ úa nư c ọ trồn n ô, sắn m a..

- L n Hợp T n được s p n ập từ n Tiến T n v Đội 3 v o năm 2018. L n Tiến T n xưa c tên ọi N ọc Non về sau c tên N ọc T n rồi Tiến T n . L n Đội 3 được t n ập năm 2004 trên cơ sở đội sản xuất số 3 của Nôn trườn Sôn Âm. Năm 2004, t eo N ị địn số 15/2004/NĐ-CP n 09/01/2004 về việc iải t ể t ị trấn nôn trườn t nh ập c c x , t ị trấn t uộc c c u ện N ọc L c,T ạc T n , Cẩm T ủ , Nôn Cốn tỉn T an H a. Dân cư của n ồm n ười Mườn v n ười in ; n ười in ở đâ c iếm tỷ ệ cao tron tổn số n ười in của x .

-L n P n Sơn n của n ười Dao. Theo ia p ả c c òn ọ, n được t n ập từ n ữn năm 50 của t ế ỷ XX. Ban đầu v o năm 1954, c 3 ộ n ười Dao từ x T ạc Lập rủ n au xuốn c ân núi Nan ập n ; ọi n Lai T n a Mán hón Lai. T ủa an đầu c n iều ăn, đồn o ôn muốn ở đâ , tu n iên c c ậc cao niên đ vận độn con đắp đập, ai oan , đ o ao t ả c , m n ở n ữn nơi t ấp ơn. Từ năm 1974, được n nư c trợ, ân n Phùng Sơn đ đắp đập Phùng Sơn để

</div><span class="text_page_counter">Trang 32</span><div class="page_container" data-page="32">

n ăn nư c tư i tiêu, m ồ t ả c , đời sốn của n ười ân từ đ được cải t iện. Con c u tron n c tru ền t ốn iếu ọc, n iều n ười đ đạt, thành danh.

C t ể n i ịc sử n t n v n đất Phùng Giáo một qu tr n đấu tran v p t triển ôn n ừn . X m n ở Phùng Gi o được t n ập ở n iều t ời điểm và v i n ữn tộc n ười khác nhau. Trên v n địa n đồi núi t ấp xen t un ũn , ại c ia cắt p ức tạp, n a từ n ữn uổi đầu sơ ai mở đất, đồn o c c ân tộc Phùng Giáo đ tran đấu ền ỉ v i t iên n iên, i c i để tồn tại v p t triển. Tron qu tr n ấ , ọ ồi đắp, s n tạo nên n ữn i trị vật c ất tin t ần p on p ú, p p ần n t n nên sắc t i văn a riên của m n .

<b>1.3. Truyền thốn lịch sử - văn hóa t êu b ểu </b>

<i><b>1.3.1.Truy n thống yêu nước chống giặc ngoại xâm </b></i>

Lịc sử Việt Nam từ uổi đầu ập nư c đến na uôn tiến n son son ai n iệm vụ xâ ựn v ảo vệ tổ quốc. Tron n tr n đ , ịc sử c ốn n oại xâm đ c điểm “xu ên suốt v nổi ật”. Đồn n c n ân tộc, n ân ân Phùng Gi o vừa c un sức xâ ựn ản n ấm no, vừa iên cườn đấu tran c ốn ẻ t xâm ược để iữ n từng n ọn núi, con sôn , từn tấc đất m c a ôn đ côn â ựn .

Từ t ế ỷ t ứ XV, i cuộc ởi n ĩa Lam Sơn n nổ, n ân ân c c ân tộc Phùng Gi o đ c n iều đ n p to n về sức của, sức n ười cho n ĩa quân, p p ần to n v o việc đ n t ắn quân Min xâm ược (1418 - 1427). S u năm oạt độn ở miền núi T an H a qu n t ời gian khó ăn n ất của n ĩa quân Lam Sơn; ực ượn mòn , quân Min iên tục tấn côn , vâ r p. C t ời điểm, Lê Lợi p ải c o mở đườn m u để ảo to n ực ươn . Sở ĩ n ĩa quân c t ể vượt qua t ử t c đ c n n ờ sự đ m ọc, ủn ộ ết òn của n ân ân địa p ươn . ắp miền, từ T ườn Xuân đến N ọc L c, Lang Chánh, Bá T ư c, Quan H a…

<i>“Người kéo nhau đến ùn ùn/ người kéo nhau ra như ong như kiến/ đi chật suối chật rừn ” [11; tr. 35]. </i>

Min c ứn c o đ n p của n ười ân Phùng Giáo - N ọc L c đối v i cuộc ởi n ĩa Lam Sơn sự iện ữu của đền t ờ B C úa C ầm. n ười đ c côn iúp đỡ n ĩa quân tron n ữn n đầu ởi n ĩa n iều ian ổ.Đ là iểu tượn c o tin t ần êu nư c của n ân ân Phùng Giáo tron cuộc n c iến c ốn quân Min xâm ược.

</div><span class="text_page_counter">Trang 33</span><div class="page_container" data-page="33">

Đất nư c rơi v o ta t ực ân P p n ưn n ân ân ta ôn cam tâm m p ận tôi t c o i c. Hưởn ứn c iếu Cần vươn , p on tr o vũ tran c ốn P p n nổ v an rộn từ cực nam Trun Bộ đến tận iên i i Việt - Trung.

T an H a trở t n một tron n ữn trun tâm p on tr o Cần Vươn của cả nư c. Tại đâ , c c căn cứ c ốn P p hình thành, t u út đôn đảo n ân t i vật ực c c v n ân cận. Vùng đồn ằn c căn cứ Ba Đ n ( u ện N a Sơn), căn cứ H n Lĩn ( u ện Vĩn Lộc), căn cứ M Cao ( u ện Yên Địn ), căn cứ Ổn Lâm - ỳ T ượn ( u ện Nôn Cốn ). Vùng miền núi c căn cứ Điền Lư ( u ện B T ư c), căn cứ Trịn Vạn ( u ện T ườn Xuân).

i căn cứ Ba Đ n t ất thủ, v n đồng bằn rơi v o ta i c, trung tâm của Phong trào Cần Vươn ở xứ T an đ c u ển về vùng trung du và miền núi; nhân dân tiếp tục kháng chiến chống Pháp tại c c căn cứ Mã Cao, Điền Lư, Trịnh Vạn ư i sự n đạo của các thủ ĩn H Văn Mao (Cai Mao), Cầm B T ư c. Từ căn cứ Điền Lư (B T ư c), n ĩa quân o H Văn Mao c i u đ tổ chức nhiều trận đ n n n ư tấn cơng thành Thanh Hóa, ch n đ n địch ở Bình Yên, Thạch Lẫm (Yên Định), chiến đấu bảo vệ căn cứ Mã Cao, tấn côn đồn B i T ượn , ao vâ đ n đồn La H n … â c o Pháp nhiều thiệt hại. Trong những trận chiến đ , n ân ân N ọc L c khơng chỉ góp cơng xây dựn đồn ũ , cun cấp nhu yếu phẩm, m còn c ăm s c n ười ốm đau, ị t ươn .

Căn cứ Trịnh Vạn (nay thuộc xã Vạn Xuân và Xuân Lẹ) lực ượng chủ yếu tron n ĩa quân Cầm B T ư c n ười T i v đồng bào các dân tộc it n ười ở B T ư c, T ườn Xuân, n o i ra còn c đồng bào v n N ư Xuân, Lang Chánh, Ngọc L c tham gia [15; tr. 139]. N ĩa quân n ười dân tộc thiểu số khỏe mạnh, can trường, có kinh nghiệm chiến đấu ở địa hình rừng núi; xây dựn được hệ thốn đồn ũ rộng khắp c âu T ường sẵn s n đối phó v i sự tấn cơng của quân Pháp.

N ư vậy có thể khẳng định, Ngọc L c nói chung, Phùng Giáo nói riêng địa bàn hoạt động của n ĩa quân H Văn Mao v Cầm B T ư c trong phong trào Cần Vươn c ống Pháp ở Thanh Hóa.Tuy nhiên, các cuộc đấu tran trên đều thất bại vì thiếu đường lối n đạo đún đắn.

Ngày 03/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, tiếp đ n 29/07/1930, Đảng bộ tỉn T an H a được thành lập. Ngay sau khi thành lập,

</div><span class="text_page_counter">Trang 34</span><div class="page_container" data-page="34">

Đảng bộ tỉn T an H a đ được giai cấp côn n ân v đồng bào các dân tộc trong tỉnh thừa nhận là tổ chức n đạo toàn diện, tuyệt đối, trực tiếp cuộc cách mạng dân tộc và cách mạng xã hội trên địa bàn Thanh Hóa. Từ đâ , phong trào cách mạng ở Thanh Hóa có sự chỉ đạo thống nhất của Đảng cộng sản Việt Nam mà trực tiếp Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa [29; tr. 430 - 431].

Trong phong trào cách mạng giải phòng dân tộc (1930-1945), đồng bào các dân tộc miền núi Thanh Hóa, tron đ c đồng bào Phùng Gi o đ c nhiều đóng góp quan trọng vào các cao trào cách mạng 1930-1931,1936-1939, 1939-1945 đưa đến thắng lợi của Cách mạn t n T m năm 1945 v sự thành lập nư c Việt Nam dân chủ cộn òa. Tron điều kiện bị đế quốc, phong kiến phong tỏa, tr n độ dân trí các dân tộc còn thấp, đội n ũ n ững n ười giác ngộ cách mạn c ưa n iều n ưn đồng bào các dân tộc đ tiếp thu và từn ư c t am ia c c p on tr o đầu tran o đản n đạo. Cùng v i sự phát triển của cách mạng cả nư c, n 23 t n 8 năm 1945, N ọc L c đ i n được chính quyền về tay nhân dân. Ủy ban nhân dân lâm thời xã Phùng Giáo do ông Lê Khắc Thân làm Chủ tịc được thành lập là một thắng lợi to l n có tỉn ư c ngo t của cách mạn địa p ươn . Sau c c mạng tháng Tám, nhân dân Phùng Giáo tích cực tham gia củng cố chính quyền, giải quyết gi c đ i, i c dốt giữ vững thành quả cách mạng.

Cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, dư i sự n đạo của Tỉnh ủy Thanh Hóa mà trực tiếp là Đảng ủy Ban cán sự miền Tây (thành lập năm 1948), Huyện ủy Ngọc L c (thành lập tháng 2/1950), nhân dân Phùng Giáo - Ngọc L c đo n ết một lòng thực hiện đường lối kháng chiến tồn dân, tồn diện.V i vị trí của ngõ vùng tự do, lại c đồng bằng rộng l n, tỉnh Thanh Hóa thực hiện cùng lúc nhiều nhiệm vụ quan trọng: vừa chi viện cho các chiến trường, vừa tổ chức chiến đấu bảo vệ “nơi địa đầu của vùng tự o” từ nhiều ư ng. Cùng v i nhân trong tỉn , đồng bào Phùng Giáo n lực tăn ia sản xuất,nộp thuế nông nghiệp đủ số ượn , đún t ời hạn để chi viện cho chiến trường. Trong chiến dịc Điện Biên Phủ, con em Phùng Gi o đ t c cực gia nhập lực lượng thanh niên xung phong và dân công m đường, thông xe, vận chuyển ươn t ực phục vụ kháng chiến. T an niên ăn i ên đường nhập ngũ, trực tiếp góp phần vào chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ (1954), thắng lợi quyết định kết thúc 9 năm n c iến chống Pháp.

Cuộc kháng chiến chống Pháp thắng lợi, hịa bình lập lại ở miền Bắc, n ưn đế quốc Mỹ hất cẳng Pháp xâm chiếm miền Nam; cả nư c ư c vào

</div><span class="text_page_counter">Trang 35</span><div class="page_container" data-page="35">

thời kỳ cách mạng m i. Miền Bắc tiến lên xây dựng CNXH đồng thời làm n ĩa vụ hậu p ươn n cho cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất tổ quốc(1954-1975). Thanh Hóa cùng nhân dân miền Bắc đã nhanh chóng thực hiện cơng cuộc hàn gắn vết t ươn c iến tranh, khôi phục và phát triển sản xuất, ổn địn đời sống nhân dân, chi viện cho miền Nam chống Mỹ.. Khi gi c Mỹ eo t an đ nh phá miền Bắc, nhân dân Thanh Hóa, Ngọc L c nói chung, Phùng Giáo nói riên đ c u ển từ trạng thái thời bình sang thời chiến, vừa chiến đầu vừa sản xuất đảm bảo “c ắc tay súng, vữn ta c ” ư c vào cuộc chiến v i c n oan cường và quyết tâm đ n t ắng gi c Mỹ xâm ược. Trong kháng chiến chống Mỹ, Phùng Giáo cung cấp cho tiền tuyến hàng ngàn tấn ươn t ực, thực phẩm; 143 thanh niên xung phong và dân quân hỏa tuyến. Các l p thế hệ thanh niên Phùng Gi o đ t n n u ện làm đơn n ập n ũ tham gia vào chiến trường miền Nam chống Mỹ. Nhiều n ười con Phùng Gi o đ sin o c để lại một phần xươn m u nơi c iến trường. Phùng Giáo có 30 liêt sĩ, 04 t ươn in , 06 ệnh binh.

Nhữn đ n p sức của, sức n ười của quân dân Phùng Giáo, Ngọc L c đ p p ần cùng quân dân cả nư c làm nên chiến thắng lịch sử mùa xuân năm 1975 iải phóng miền Nam thống nhất nư c nhà.

Tóm lại, v i ịn êu nư c nồng nàn và c iên cường chống gi c ngoại xâm, nhân dân Phùng Giáo - Ngọc L c đ c n iều đ n p to n cho các thắng lợi vĩ đại của dân tộc. Truyền thốn un đúc từ n n n năm ịch sử đến nay vẫn được n ười ân Phùng Gi o ôn n ừn phát huy trong sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại a đất nư c, xây dựng nền văn a tiên tiến, đậm đ ản sắc dân tộc.

<i><b>1.3.2. Truy n thống o đông cần cù sáng tạo, t l c t tường trong sản xuất </b></i>

Con n ười đ xuất hiện trên đất Phùng Giáo ngay từ buổi bình minh của lịch sử dân tộc. Phùng Giáo vốn có địa n t n đất đai, t ổ n ưỡng, cấu trúc địa tầng và khí hậu phức tạp. Địa n n sơn địa v i nhiều núi đ vôi v c c t un ũn e suối. Hệ thống sông suối ở đâ đều chảy từ Tây xuốn Đôn v đổ vào sông Âm chia cắt sườn núi thành các t un ũn iểm trở. Để ai t c được lợi thế của v n đất, khắc phục ăn, phát triển sản xuất v đời sốn , cư ân P n Gi o phải đấu tranh sinh tồn vô cùng cam go.Tron qu tr n đ , ọ đ tạo dựng lên những truyền thống tốt đẹp m trư c tiên là truyền thốn ao động cần cù sáng tạo, tự lực tự cường trong sản xuất.

</div><span class="text_page_counter">Trang 36</span><div class="page_container" data-page="36">

Trải qua hành trình bền bỉ n n n năm vừa tìm tịi, vừa đúc rút kinh nghiệm, n ười dân Phùng Giáo đ lựa chọn cuộc sốn địn can địn cư v t m ra c c m ăn p ợp. M c dù diện t c đất nông nghiệp t n ưn trồng úa nư c vẫn được xem là nghề chính ở Phùng Giáo. Thủy lợi do vậy luôn là việc trọng. Từ nhiều đời na n ười ân nơi đâ đ iết khai mươn đắp đập để lấ nư c sinh hoạt và sản xuất. Hệ thốn mươn ai tư i tiêu đ được bàn ta n ười ân đ o đắp hoàn chỉnh từ rất s m. N o i mươn ai, n ười dân còn biết dùng những cây ươn oét đốt, ráp nối để dẫn nư c đến các thửa ruộn . N ười Mường ở Phùng Giáo nói riêng và Ngọc L c nói chung vẫn ln coi trọng cây lúa nếp. Bên cạn đ , họ trồng lúa tẻ và ngày càng phổ biến các giốn úa c o năn suất cao. Ngoài những ruộn úa nư c ở đồng bằn , đồng bào ở đâ còn m ruộng bậc t an để tận dụn đất ở sườn chân đồi núi thấp; loại ruộn t ường hẹp về chiều rộn n ưn ại i n ư n c n cun vòn quan c c đồi gò. Họ biết lựa chọn chất đất phù hợp để trồng thêm hoa màu và các loại cây công nghiệp bên cạnh cây lúa n ư ngơ, khoại, đậu, sắn, mía, tre nứa, eo… Họ nuôi nhiều gia súc để lấy sức kéo và thực phẩm…. Đồng bào các dân tộc Phùng Giáo khai thác những nguyên liệu sẵn có trong tự nhiên để dựng nhà, m đồ gia dụn mâ tre đan (rổ, rá, thúng, nia, mâm, giỏ, rón,…). Những vật dụng này phù hợp v i điều kiện tự nhiên và hoạt động sinh kế, tập quán sinh hoạt của n ười dân… Truyền thống lao động cần cù sáng tạo đ iúp n ười dân Phùng Giáo có cuộc sống dần ổn định và phát triển.

Tru ền t ốn cần c , s n tạo, tự ực tự cườn tron ao độn sản xuất của n ân ân Phùng Giáo - N ọc L c được n t n cùng quá trình gian ổ ai p c c t un ũn , đồi núi thấp ven ưu vực sông Âm và các con suối l n để sinh sống, làm nông nghiệp, dựng làng bản. Đâ vừa nét đẹp, vừa cội n uồn của mọi sự s n tạo v i trị văn a. Tru ền t ốn n được các ân tộc ở P n Gi o - N ọc L c ôn n ừn p t u mạn mẽ tron cuộc sốn iện đại.

<i><b>1.3.3. Truy n thống uống nước nhớ nguồn </b></i>

<i>Truyền thống “uốn nư c n n uồn” được hình thành và phát triển từ </i>

lịch sử dựng nư c và giữ nư c hàng nghìn năm của dân tộc Việt Nam. Ở quy mô quốc gia hay phạm vi địa p ươn , dù ở quá khứ hay hiện tại, truyền thống

</div><span class="text_page_counter">Trang 37</span><div class="page_container" data-page="37">

“uống nư c nh nguồn” vẫn luôn hiển hiện trong những tập tục, lễ nghi, cách ứng xử... đẹp đẽ của n ười Việt; tập trung nhất là tín n ưỡng thờ tổ tiên, thờ cúng và tri ân n ười có cơng v i q ươn , đất nư c.

N ười Phùng Gi o cũn n ư mọi n ười dân Việt Nam ở các vùng miền c đều duy trì, coi trọng phong tục thờ cúng tổ tiên. Việc hiếu kính, thờ cúng tổ tiên ôn đơn t uần là trách nhiệm m còn t n t âm, n ĩa n ng; thiêng liêng và tự nhiên, bền ch t n ư t ể sin ra đ c . Bàn thờ ia tiên được đ t ở vị trí trang trọng nhất trong ngôi nhà. M i năm, bên cạnh ngày gi cịn có nhiều lễ tiết c un n ư tết Nguyên đ n, tết Nguyên tiêu, tiết Thanh minh, tết Đoan n ọ, tết Trung Thu, rằm và mùng một hàng tháng…T điều kiện ia đ n , n ưn việc cúng lễ tổ tiên uôn được chuẩn bị chu tồn nhất có thể; ăn đến đâu cũn ôn ao iờ sao nhãng. Tron đ , tết Nguyên đ n và ngày gi (kỵ) là trọng thể nhất. Đâ là dịp cháu con thể hiện lịng thành kính, biết ơn côn đức sin t n , ưỡng dục của ông bà, cha mẹ; đồng thời cũn n ội đo n viên của ia đ n , òn tộc. Qua đ , t n cảm anh em, họ hàng thêm gắn kết; tình yêu quê ươn , đất nư c n c n được củng cố. Đ cũn c n o để m i n ười dân Phùng Giáo dù ở đâu, m gì cũn ln ư ng về q ươn v o dịp gi , tết, nhất là gi Tổ và Tết cổ truyền của dân tộc.

Không chỉ coi trọng việc thờ cúng tổ tiên, cư ân Phùng Giáo còn c ăm o việc thờ phụng người có cơng v i q ươn , đất nư c.

<b>Bà Chúa Trầm n ười có cơng l n trợ giúp n ĩa quân Lam Sơn tron </b>

nhữn n đầu kháng chiến gian khổ. Sau khi bà qua đời, n ân ân đ ập đền thờ tri ân côn đức. Được sự quan tâm của chính quyền các cấp, sự đ n góp n ân ân v đ c biệt là các nhà hảo tâm, không chỉ đền cổ được bảo tồn m n ôi đền Trầm thứ ai đ được xây dựng năm 2019 ở vị trí trên bờ sơng gần nơi mất.

Đền thờ Đơ ú P ị m Lê Lâm được nhân dân Phùng Giáo tạo dựng nhằm tôn vinh công trạng đ n t ắng gi c Bồn Man quấy nhiều biên gi i phía tâ Đại Việt (thế kỷ XV).

Điều đ ôn c ỉ thể hiện đạo “uốn nư c nh nguồn” m còn ơi dậy truyền thốn êu nư c, giáo dục cho các thế hệ lòng tự hào dân tộc và ý chí quật cường trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

</div><span class="text_page_counter">Trang 38</span><div class="page_container" data-page="38">

C n v i t n n ưỡn t ờ cún n ười c côn v i đất nư c, x m n ; tục t ờ cún ia tiên, truyền thốn “uốn nư c nh nguồn” còn được t ể iện ở n ữn oạt độn “đền ơn đ p n ĩa” t iết t ực của c n ân, cơ quan, đơn vị, địa p ươn .

C t ể n i, tru ền t ốn “uốn nư c n n uồn” là chuẩn mực đạo đức, hệ giá trị cao đẹp của con n ười Việt Nam. Tru ền t ốn ấ vẫn đan được tiếp nối, p t u , trở t n n uồn độn ực to n để n ân ân Phùng Giáo - N ọc L c tiếp tục vươn ên t i n iều t n tựu tron côn cuộc đổi m i, thực hiện ân i u, nư c mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.

</div><span class="text_page_counter">Trang 39</span><div class="page_container" data-page="39">

<b>Tiểu kết chươn 1 </b>

Phùng Giáo thuộc địa phận huyện Ngọc L c – một v n đất cổ, có lịch sử hình thành và phát triển âu đời. Lịch sử n t n v n đất Phùng Giáo gắn liền vai trò chủ đạo của n ười Mường và chung sức của n ười Dao, n ười Kinh, n ười Thái. Trải qua n n n năm, cộn đồn ân cư nơi đâ đo n kết cùng chinh phục tư n iên, tổ chức xã hội, xây dựng làng bản v đấu tranh bảo vệ quê ươn , đất nư c.

Điều iện tự n iên của Phùng Gi o, ên cạn n ữn t uận ợi cũn ôn t p ần ắc n iệt, đòi ỏi con n ười Phùng Gi o p ải iên cườn ao độn , s n tạo để tồn tại. N ười Mường và các dân tộc Phùng Gi o đ trải qua hành trình cam go khai phá nguồn nư c cùng những dải thung ũn , núi t ấp ven ưu vực sôn Âm và c c con suối n n ằm p ục vụ sản xuất, sin oạt. Kinh tế nông - lâm nghiệp c n cơ sở vận hành của toàn bộ đời sống kinh tế, văn a, x ội nơi đâ .

Qu tr n đấu tran v i t iên n iên để p t triển sản xuất, xâ ựn n ản, c n v i qu tr n đấu tran c ốn n oại xâm ảo vệ tổ quốc đ vun đắp nên tru ền t ốn cần c , s n tạo tron ao độn sản xuất; tru ền t ốn êu nư c c ốn i c n oại xâm; uốn nư c n n uồn; đo n ết, tươn trợ... Đ nền tản n t n nên ệ t ốn i sản văn a (DSVH) vật t ể v p i vật t ể của v n đất Phùng Giáo.

</div><span class="text_page_counter">Trang 40</span><div class="page_container" data-page="40">

<b>Chươn 2 </b>

<b>D S N VĂN ÓA VẬT T Ể 2.1. D tích lịch sử - văn hóa. </b>

<i><b>2.1.1. Đ n Bà Chú Trầm </b></i>

<b>*Vị trí, cảnh quan đền thờ. </b>

Đền t ờ B C úa C ầm ở p a Nam u ện N ọc L c; c c t n p ố T an Ho ần 70 km về p a Tây. Đền t uộc địa p ận n C ầm, x Phùng Gi o u ện N ọc L c, tỉn T an Ho . L n nằm ở vị tr ần trung tâm xã Phùng Giáo, p a Đôn i p x N u ệt Ấn, p a Nam giáp xã Phùng Minh. p a Bắc i p x Vân Am, p a Tâ i p sôn Âm. V n đất n c n iều địa điểm, địa an ịc sử ắn v i cuộc ởi n ĩa Lam Sơn đầu t ế ỷ XV n ư: B i tập của n ĩa quân ư i c ân núi Tạt, an B n B , an S n nơi giấu quân ... C c n quan v n n (L n Bằn , n Bứa, n N ư Án , n Mỹ Lâm, L n T uỷ Cối, n Dựn Tú...) quê ươn của n iều tư n

<i> ĩn , n ĩa sĩ nổi tiến tron ởi n ĩa Lam Sơn n ư: Đin Lễ, Đin Bồ, </i>

Đin Liệt, Lê Lai, Lê Lợi... [18; tr. 2]

Đền Trầm tọa ạc trên ải đất cao ư i c ân núi T iền , i p ran iữa làng Chầm v n C uối. Đền qua m t về ư n Tâ Bắc; p a Tâ Nam giáp chân núi T iền . Hư n Đơn Bắc, Hón Trầm (suối Trầm) ắt n uồn từ núi Nan, c ả vòn qua trư c m t đền v đổ ra sôn Âm. Con suối n uồn cun cấp nư c tư i c ủ ếu c o ơn 6 a ruộn can t c của n ười ân quan đền. Cách khoàng 1 km về p a trư c đền t ờ núi Lăn ( a đồi Lăn ) c iện t c oản 4,7 ha. Tươn tru ền đâ nơi an t n B C úa Trầm. Từ đền t ờ c c oản 2 km về p a Tâ , ên tả n ạn sôn Âm địa điểm mất, nơi Hón Vắn (suối Vắn ) c ả ra sôn Âm. Trư c ia, t u ền è qua ại đôn đúc; n uời đi t u ền t ườn ừn ại t ắp nén n an , cầu mon B p ộ c o t uận uồm xuôi i . Lâu ần, nơi đâ trở t n nơi t ờ vọn v i một n t ờ ộ t iên. Hiện tại, n ờ c c ản ội cun tiến, điểm t ờ vọn được ựn t n đền t ờ 3 ian an tran , sân đền rộn r i.

C t ể n i, v i địa t ế “tựa núi n n sôn ”, nơi đâ xứn đ n nơi t ờ tự "Trin u ển tôn t ần" - Bà Chúa Trầm.

<b>* Q trình hình thành, tơn tạo </b>

Đền Bà Chúa Trầm được xâ ựn v o oản t ế ỷ XVI - XVII. T eo c c ậc cao niên, câ kim giao được cun tiến v đem trồn tại đất i t c v o t ời ian ựn n ôi đền cũ, i câ n ị đổ (năm 1984), đườn

</div>