LUẬN VĂN: Ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo trong quá trình xây dựng đạo đức mới ở Việt Nam hiện nay pdf

LUẬN VĂN:

Ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo
trong quá trỡnh xõy dựng đạo đức
mới ở Việt Nam hiện nay










Mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài
Tôn giáo không phải từ trên trời rơi xuống, và cũng không phải là một di sản thiên
nhiên vốn có, mà là một sản phẩm do con người sáng tạo ra. Tuy nhiên, tôn giáo không đồng
hành với con người. Tôn giáo là phạm trù lịch sử. Tôn giáo vốn là một hiện tượng xã hội
phức tạp và hiện nay là một trong những vấn đề nhạy cảm ở nhiều dân tộc, quốc gia. Việt
nam là một quốc gia đa tôn giáo. Có những tôn giáo du nhập vào Việt Nam từ những thế kỷ

đầu công nguyên Có những tôn giáo mới hình thành ở Việt Nam vào những thập niên đầu
của thế kỷ XX như: Cao Đài, hòa Hảo v.v
Lịch sử dân tộc đã minh chứng, có một số tôn giáo đã góp phần nâng cao ý thức dân
tộc, ảnh hưởng sâu sắc đến lối sống của cả cộng đồng. Tuy nhiên, lại cũng có những tôn giáo
có thời kỳ đã bị các thế lực phản động trong và ngoài nước lợi dụng vì mục đích ngoài tôn
giáo. Hiện nay số lượng tín đồ các tôn giáo chiếm gần khoảng 20% dân số, và tập trung ở các
tôn giáo lớn, còn nếu tính cả những người có tâm thức tôn giáo thì con số sẽ lớn hơn gấp bội.
Quá trình đổi mới đất nước, khi chuyển sang kinh tế thị trường, bên cạnh những
thành tựu, cũng nảy sinh những hiện tượng tiêu cực, làm xói mòn một số giá trị đạo đức
xã hội. Thực tiễn đó đòi hỏi phải xây dựng những giá trị đạo đức mới cho phù hợp với
quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Do
đó trong nhận thức cần xác định những ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo tới quá trình
xây dựng đạo đức mới, để từ đó có thái độ ứng xử đúng với các tôn giáo (một vấn đề hết
sức tế nhị, nhạy cảm và còn tồn tại lâu dài) là điều cấp thiết.
Nghị quyết 24 của Bộ Chính trị ngày 16/10/1990 có ghi:
"Tôn giáo là vấn đề còn tồn tại lâu dài. Tín ngưỡng tôn giáo là nhu cầu tinh thần
của một bộ phận nhân dân, đạo đức tôn giáo có nhiều điều phù hợp với công cuộc xây
dựng xã hội mới".
Xuất phát từ tinh thần nghị quyết 24 của Bộ Chính trị, từ đặc điểm tình hình tôn
giáo Việt Nam và từ yêu cầu của việc xây dựng đạo đức mới trong giai đoạn cách mạng
hiện nay, tôi thấy cần thiết phải chọn vấn đề nghiên cứu: "Ảnh hưởng của đạo đức tôn

giáo trong quá trỡnh xõy dựng đạo đức mới ở Việt Nam hiện nay ", làm đề tài cho
luận văn tốt nghiệp thạc sĩ tôn giáo của mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
"Đạo đức tôn giáo" là một vấn đề đã được nhiều người quan tâm trên cả phương
diện lý luận và thực tiễn, chẳng hạn:
+ Khuynh hướng nghiên cứu đạo đức phật giáo từ góc độ tôn giáo. Đó là những
công trình nghiên cứu của các phật tử, đều nhằm mục đích phục vụ cho tôn giáo của
mình. Ví dụ, cuốn "Đạo đức học Phật giáo" (nhiều tác giả) của Viện nghiên cứu Phật

học Việt Nam ấn hành năm 1995.
Cuốn "Giải thoát tri kiến" của Jkrishnamutri, An Tiêm, Sài Gòn xuất bản 1973.
Cuốn sách này đã nêu bật đạo đức Phật giáo là phương tiện quan trọng để thực hiện con
đường giải thoát theo quan điểm của Phật giáo.
+ Khuynh hướng nghiên cứu đạo đức Phật giáo nhìn từ góc độ triết học. Đã có
một số công trình đáng lưu ý. Đó là cuốn "Lịch sử triết học ấn Độ" của hòa thượng
Thích Mãn Giác, Ban tu thư, đại học Vạn Hạnh 1997. Cuốn "Góp phần tìm hiểu tư
tưởng triết học Phật giáo Trần Thái Tông" của Nguyễn Hùng Hậu, nhà xuất bản khoa
học xã hội, Hà Nội 1996. Cuốn "Triết học về Tánh không" của Tuệ Sĩ, An Tiêm, Sài
Gòn xuất bản 1970. Cuốn "Tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo" của hòa thượng Thích
Mật Thể, Viện triết lý và triết học thế giới Từ những cuốn sách này ta có thể chắt lọc
ra những ý tưởng nghiên cứu đạo đức Phật giáo dưới góc độ triết học.
+ Bên cạnh các khuynh hướng trên còn có khuynh hướng nghiên cứu đạo đức
Phật giáo dưới góc độ văn hóa cũng đáng chú ý. Chẳng hạn như cuốn "Những nét văn
hóa của đạo Phật" của hòa thượng Thích Phụng Sơn, nhà xuất bản thành phố Hồ Chí
Minh 1995. Cuốn "Cơ sở văn hóa Việt Nam" của giáo sư Trần Ngọc Thêm, Đại học
Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh 1996 Ngoài ra gần đây còn có một số luận án cũng
nghiên cứu về đạo đức Phật giáo như "Đạo đức Phật giáo và ảnh hưởng của nó với đời
sống tinh thần của người Việt Nam".

Nếu như đạo đức Phật giáo được nghiên cứu tương đối nhiều dưới các góc độ
khác nhau thì ngược lại đạo đức của các tôn giáo khác chưa có nhiều công trình nghiên
cứu.
+ Gần đây có các luận án tiến sĩ triết học nghiên cứu về đạo đức của Công giáo
như "Góp phần tìm hiểu tư tưởng đạo đức trong Kinh thánh" của Trương Như Vương,
"Sự thống nhất giữa Kính Chúa " và "yêu nước" trong "lịch sử tư tưởng Việt Nam thời
cận đại"; "Vận dụng quan điểm khoa học về tôn giáo trong công tác đối với Thiên chúa
giáo hiện nay ở Việt Nam" của Nguyễn Văn Long Bên cạnh các luận án tiến sĩ này
cũng phải nói tới các luận văn thạc sĩ nghiên cứu về đạo đức công giáo như: "Khía cạnh nhân văn
của giáo lý Thiên chúa và công tác xây dựng nếp sống mới ở vùng đồng bào Thiên chúa giáo";

"Quá trình truyền giáo của đạo Thiên chúa và ảnh hưởng của nó đối với đời sống văn hóa tinh
thần ở Việt Nam"
Về đạo đức của đạo hòa Hảo có: "Đạo hòa Hảo và ảnh hưởng của nó ở đồng
bằng sông Cửu Long" (5.01.02) của Nguyễn Hoàng Sa. Về đạo đức của đạo Cao Đài có
"ảnh hưởng của đạo Cao Đài với đời sống tinh thần ở Tây Ninh " của Đặng Thị Thu
Nga.
Tuy nhiên, nghiên cứu "ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo trong quá trình xây
dựng đạo đức mới ở Việt Nam hiện nay" là một vấn đề mang tính tổng hợp và là một
vấn đề cần tiếp tục được nghiên cứu.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn
3.1. Mục đích
Trên cơ sở nghiên cứu ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo trong quá trình xây dựng đạo
đức mới Việt Nam hiện nay, bước đầu đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy mặt tích cực,
hạn chế mặt tiêu cực của sự ảnh hưởng đó.
3.2. Nhiệm vụ
+ Luận văn tập trung làm rõ một số đặc trưng của đạo đức tôn giáo.

+ Làm rõ những nét tương đồng và khác biệt giữa đạo đức tôn giáo với đạo đức
mới.
+ Trên cơ sở làm rõ những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của đạo đức tôn giáo
trong quá trình xây dựng đạo đức mới. Luận văn góp phần đề xuất một số giải pháp
nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức tôn giáo
trong xây dựng đạo đức mới hiện nay.
3.3. Phạm vi nghiên cứu
- Lịch sử các tôn giáo cho thấy, khi tôn giáo tồn tại trong bất cứ một xã hội nào
đó thì ít, nhiều nó đều có ảnh hưởng tới đạo đức, lối sống của xã hội đó. Điều này cũng
được kiểm chứng qua lịch sử các tôn giáo tồn tại ở Việt Nam. Như vậy, cũng có nghĩa
là tôn giáo đã từng ảnh hưởng tới các dạng đạo đức trong lịch sử dân tộc Việt Nam.
Song ở đây luận văn tập trung nghiên cứu ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo đối với đạo
đức mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý luận
Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh và tư tưởng của Đảng ta về tôn giáo, đạo đức để phân tích những vấn đề đặt ra.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn chú ý sử dụng tổng hợp các nguyên tắc phương pháp luận của chủ
nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, đồng thời chú trọng sử dụng các
phương pháp cụ thể như: Phương pháp lịch sử và lôgic, phương pháp phân tích, tổng
hợp và so sánh v.v
5. Đóng góp mới về khoa học của luận văn
+ Trên cơ sở phân tích đạo đức của các tôn giáo, bước đầu luận văn nêu lên một
số đặc trưng của đạo đức tôn giáo và góp phần làm rõ một số nét tương đồng và khác
biệt giữa đạo đức tôn giáo và đạo đức mới.

+ Luận văn góp phần làm rõ ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của đạo đức tôn
giáo đối với quá trình xây dựng đạo đức mới ở Việt Nam hiện nay.
+ Bước đầu đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực và hạn
chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức tôn giáo trong xây dựng đạo đức mới ở Việt Nam
hiện nay.
6. ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài
+ Về mặt lý luận:
Luận văn góp phần làm sáng tỏ tinh thần nghị quyết 24 của Bộ Chính trị ban
hành ngày 16.10.1990: "Đạo đức tôn giáo có nhiều điều phù hợp với công cuộc xây
dựng xã hội mới".
+ Về mặt thực tiễn:
- Luận văn góp phần vào việc tìm ra những biện pháp thực hiện nhiệm vụ của
nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII (1998) về
chính sách văn hóa đối với tôn giáo: "Khuyến khích ý tưởng công bằng, bác ái, hướng
thiện trong tôn giáo, đồng thời tuyên truyền, giáo dục khắc phục mê tín dị đoan ".
- Luận văn cũng có thể dùng làm tài liệu cho việc tham khảo, nghiên cứu và học

tập bộ môn tôn giáo, đạo đức, triết học.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo và mục lục, luận
văn gồm 2 chương, 5 tiết.
Mục lục

Trang
Mở đầu
1

Chương 1
Một số nét đặc trưng của đạo đức tôn giáo
và đạo đức mới ở việt nam hiện nay
6
1.1. Một số nét đặc trưng của đạo đức tôn giáo 7
1.1.1. Hướng con người tới khát vọng hạnh phúc 7
1.1.2. Tính hướng thiện, tránh ác 12
1.1.3. Tính nhẫn nhục, cam chịu 16
1.1.4. Đề cao luân lý gia đình 20
1.1.5. Tình thương yêu con người, vị tha 23
1.2. Một số nét đặc trưng của đạo đức mới 25
1.2.1. Yêu nước, yêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội 25
1.2.2. Đoàn kết, gắn bó cộng đồng, hòa hợp dân tộc 26
1.2.3. Cần cù, sáng tạo, có kỷ luật trong lao động, tiết kiệm trong
tiêu dùng
28
1.2.4. Tôn trọng chủ nghĩa tập thể, trừ bỏ chủ nghĩa cá nhân 30
1.2.5. Lòng thương người, trọng nghĩa, chủ nghĩa nhân đạo cao cả 32
1.3. Một số nét tương đồng và khác biệt giữa đạo đức tôn giáo
và đạo đức mới

34
1.3.1. Một số nét tương đồng 34
1.3.2. Một số nét khác biệt 41

Chương 2
ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo
đối với đạo đức mới - Thực trạng và giải pháp
47

2.1. Thực trạng những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của đạo
đức tôn giáo với đạo đức mới
47
2.1.1. ảnh hưởng về nhận thức 47
2.1.2. ảnh hưởng trong hành vi 51
2.2. Các giải pháp chủ yếu nhằm phát huy mặt tích cực, hạn
chế mặt tiêu cực của đạo đức tôn giáo với xây dựng đạo đức
mới ở Việt Nam hiện nay
57
2.2.1. Các quan điểm chỉ đạo 57
2.2.2. Nhóm giải pháp về nhận thức, cơ chế chính sách 64
2.2.3. Nhóm giải pháp về tổ chức quần chúng hoạt động thực tiễn 68
2.2.4. Nhóm giải pháp về văn hóa tinh thần 72
2.2.5. Nhóm giải pháp về cán bộ làm công tác tôn giáo 74
Kết luận
77
Danh mục tài liệu tham khảo
79


.

Chương 1
một số nét đặc trưng của đạo đức tôn giáo
và đạo đức mới ở việt nam hiện nay

"Đạo đức là một hình thái ý thức xã hội đặc biệt, bao gồm một hệ thống những
quan điểm, quan niệm, những quy tắc, nguyên tắc, chuẩn mực xã hội. Nó ra đời, tồn tại,
và biến đổi từ nhu cầu của xã hội. Nhờ đó con người tự giác điều chỉnh hành vi của
mình cho phù hợp với lợi ích, hạnh phúc của con người và sự tiến bộ của xã hội trong
mối quan hệ giữa con người với con người, giữa cá nhân và xã hội" [14, tr. 12].
Trong bất cứ một xã hội cụ thể nào cũng cần hình thành những nguyên tắc sống
để con người tự nguyện tuân theo, nhằm bình ổn trật tự xã hội, duy trì sự tồn tại và phát
triển của xã hội và cá nhân. Trong đời sống, có những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức
chung cho mọi thời đại (sống thiện, trung thực, yêu quý lao động), nhưng vẫn có những
nguyên tắc, chuẩn mực chỉ phù hợp với từng giai đoạn lịch sử nhất định.
Ngày nay, cả nước ta đang tiến hành sự nghiệp đổi mới, công nghiệp hóa, hiện
đại hóa, phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Định hướng xã
hội chủ nghĩa về các quan hệ đạo đức của chúng ta đòi hỏi phải tạo ra được một môi
trường mà như C. Mác đã nhấn mạnh: Tự do của mỗi người không phải là sự chấm dứt
tự do của người khác, mà ngược lại, nó là điều kiện cho sự phát triển tự do của mọi
người. Môi trường đạo đức theo định hướng xã hội chủ nghĩa phải xuất phát từ quan
điểm đạo đức cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin là chống áp bức, bóc lột, bất công tàn
bạo. Con người đối với con người phải có văn hóa. Mỗi người phải được phát triển toàn
diện khả năng và nhân cách. Không phải vì có cơ chế thị trường chúng ta mới đặt ra yêu
cầu xây dựng nền đạo đức mới. Nhân dân ta dưới sự lãnh đạo của Đảng, đã làm cuộc
cách mạng phản đế và phản phong. Đạo đức của giai cấp phong kiến cũng như đạo đức
của chủ nghĩa đế quốc và giai cấp tư sản đều là đối tượng cải tạo của cách mạng dân
tộc, dân chủ và xã hội chủ nghĩa của chúng ta. Lý tưởng đạo đức nhất quán của Đảng và

nhân dân ta là xây dựng một xã hội, trong đó các quan hệ đạo đức giữa con người phải
trong sáng, tương thân, tương ái, xã hội công bằng và bình yên, mọi người được bình
đẳng ấm no, tự do, hạnh phúc, tiến bộ.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, đạo đức cách mạng không phải từ trên trời rơi
xuống, và cũng không nảy sinh từ một mảnh đất trống trải, khô cằn. Đạo đức cách mạng
chỉ có thể ra đời trên cơ sở của nền đạo đức truyền thống, là sự nối tiếp và phát huy đạo
đức truyền thống lên một tầm cao mới. Theo tinh thần đó, việc xây dựng nền đạo đức
mới phải đi từ lịch sử tới hiện tại, từ truyền thống tới cách tân. Truyền thống tuy sinh
thành trong lịch sử nhưng lại là một thành phần quan trọng trong tích hợp, trong hạt
nhân văn hóa của xã hội hiện thực. Vì vậy, việc xây dựng đạo đức mới không thể là sự
đoạn tuyệt với lịch sử. Thái độ khoa học là cần kế thừa có phê phán, chắt lọc lấy những
tinh hoa hợp lý trong di sản truyền thống để phục vụ cho cuộc sống hôm nay. Vì vậy
việc xây dựng nền đạo đức mới vừa phải kế thừa những giá trị đạo đức truyền thống của
dân tộc, vừa phải chắt lọc những tinh hoa có thể có ở các dạng đạo đức khác, mà trong
đó có đạo đức tôn giáo.
1.1. Một số nét đặc trưng của đạo đức tôn giáo
1.1.1. Hướng con người tới khát vọng hạnh phúc
Phạm trù "Hạnh phúc" là một trong những phạm trù cơ bản của đạo đức học.
Qua các thời đại lịch sử, con người luôn luôn khát khao, mơ ước tìm kiếm hạnh phúc.
Mọi cố gắng của con người đều đi đến thực hiện lý tưởng tối cao của mình, đó là hạnh
phúc cho cá nhân, cho gia đình, cho dân tộc, cho xã hội. Hạnh phúc có tính lịch sử cụ
thể, vì mỗi thời đại lịch sử, mỗi một con người trong những hoàn cảnh khác nhau, có
quan niệm về hạnh phúc khác nhau. Vì vậy, trong lịch sử loài người đã tồn tại nhiều
quan niệm hạnh phúc khác nhau. Có người cho rằng, hạnh phúc là sự thỏa mãn và đáp
ứng những nhu cầu cụ thể, đó là điều kiện sống, địa vị xã hội, điều kiện tham gia công
tác, học tập của mỗi người. Người lao động quan niệm về hạnh phúc khác với quan
niệm của giai cấp thống trị bóc lột. Người ở các lứa tuổi, các vùng khác nhau, có những
quan niệm hạnh phúc khác nhau.

Đạo đức học Mác - Lênin quan niệm rằng "Hạnh phúc là một phạm trù cơ bản

của đạo đức học, là mối quan tâm lớn, là mục đích của con người. Nó bắt nguồn và tồn
tại trong cuộc sống, hiện thực như những cảm nhận, phân tích, đánh giá có tác dụng
mạnh mẽ đến ý nghĩa, hành vi, quan hệ giữa con người với con người và giữa con người
với xã hội" [14, tr. 87].
Nếu xét về đạo đức các tôn giáo ta có thể khẳng định: hầu như tôn giáo nào
cũng đề cập, hướng con người tới khát vọng hạnh phúc, dù rằng cái hạnh phúc đó theo
quan niệm của các tôn giáo có khác nhau và khác với quan niệm mác xít.
Trước hết, ta hãy xem xét trong đạo đức Phật giáo. Với Phật giáo trạng thái Niết
Bàn là hạnh phúc siêu việt, một trạng thái an lạc tuyệt đối, khi con người được giải thoát
tức là khi con người đã đạt đến sự giác ngộ cao. Tuy vậy, trong cuộc sống hàng ngày,
Phật giáo vẫn quan niệm có những trạng thái hạnh phúc khác nhau của con người. Và
để đạt được hạnh phúc đó con người phải sống có đạo đức và khuyến khích người khác
cũng sống có đạo đức. Nhưng sống có đạo đức theo quan niệm của nhà Phật là phải
thực hiện tốt các giới răn mà Phật giáo đã nêu ra. Với ý nghĩa đó, trong lời dạy cho giới
Tỳ-kheo xuất gia, đức Phật đặc biệt nhấn mạnh: "Một đời sống đạo đức là một đời sống
hạnh phúc" [10, tr. 16]. Đồng thời Đức Phật dạy các đệ tử hãy tôn trọng giới luật, tức là
sống có đạo đức để đảm bảo một đời sống hạnh phúc cho chính mình và đem lại hạnh
phúc cho mọi người: "Thành tựu năm pháp, Tỳ-kheo đem lại hạnh phúc cho mình và
đem lại hạnh phúc cho người. Thế nào là năm? Vị Tỳ kheo tự mình đầy đủ giới hạnh và
khuyến khích người khác đầy đủ giới hạnh. Tự mình đầy đủ Thiền định và khuyến
khích người khác đầy đủ Thiền định. Tự mình đầy đủ trí tuệ và khuyến khích người
khác đầy đủ trí tuệ. Tự mình đầy đủ giải thoát và khuyến khích người khác đầy đủ giải
thoát. Tự mình đầy đủ giải thoát tri kiến và khuyến khích người khác đầy đủ giải thoát
tri kiến. Đầy đủ năm pháp này, này các Tỳ-kheo, Tỳ-kheo đem lại hạnh phúc cho mình
và đem lại hạnh phúc cho người" (Tăng chi II, tr. 20) [10, tr. 17]. Đạo đức Phật giáo còn
chia ra từng thứ bậc của hạnh phúc để khuyến khích các phật tử từng bước tu dưỡng tới
hạnh phúc. Theo nguyên tắc, phép tu từ Nhân Thừa đến Bồ Tát Thừa thì mỗi phép tu có
bao nhiêu điều, đắc bấy nhiêu là hạnh phúc. Nhưng đó là hạnh phúc của những người tu

hành. Đối với đời thường, để diễn giải cụ thể cái hạnh phúc cơ bản của một con người,

đức Phật có thuyết pháp cho ông Cấp - Cô - Độc (Anatha pin di ka), một đại thí chủ
quan trọng nhất khi Phật còn tại thế. Trong đó, đức Phật chia ra bốn loại hạnh phúc:
Hạnh phúc có vật sở hữu là hạnh phúc do mình tạo nên vật sở hữu, bằng sự cố gắng nỗ
lực của chính sức mình; hạnh phúc có tài sản là hạnh phúc mà mình đã tạo nên tài sản
bằng sự nỗ lực cố gắng giống như tạo ra vật sở hữu; hạnh phúc không mang nợ là mình
không nợ ai bất cứ món nợ lớn nhỏ nào cả về vật chất và tinh thần; hạnh phúc không bị
khiển trách là nói về vấn đề tự trọng của con người. Trong bốn loại hạnh phúc đó, thì ba
loại đầu thuộc về kinh tế, vật chất, còn loại thứ tư thuộc về hạnh phúc của tâm hồn, phát
sinh từ một đời sống trong sạch và lương thiện. Theo đức Phật, ba loại hạnh phúc đầu
không bằng một phần mười sáu của hạnh phúc thứ tư, vì đây thuộc về giá trị con người.
Như vậy hạnh phúc trước hết là sự an tâm, sự yên tĩnh của tâm hồn là hạnh phúc lớn
hơn tất cả
Trong đạo đức Công giáo, khi bàn về hạnh phúc, các nhà Thần học Công giáo
đã chia mức độ của hạnh phúc thành hai loại: Hạnh phúc tương đối để chỉ các mức độ
của cảm giác con người về sự thỏa mãn những nhu cầu cụ thể trong cuộc sống ở trần gian
và hạnh phúc tuyệt đối là hạnh phúc hoàn hảo, toàn phúc để chỉ mức độ tuyệt đỉnh, hoàn
mỹ của cảm giác con người về sự thỏa mãn mọi nhu cầu của con người trong cuộc sống
ở Thiên đường.
Hạnh phúc tuyệt đối ở nơi Thiên đường, thường được Kinh thánh diễn tả cho dễ
hiểu bằng nhiều hình ảnh cụ thể như: Thái bình, đời sống vĩnh cửu, niềm vui Chúa ban,
thiên triều vinh hiển, thiên quốc, nơi cực thánh Và trong Tân cước, Thiên đường ấy
còn được gọi bằng cái tên "Nước Đức Chúa Trời". Cũng trong Tân ước, sách khải
huyền của Thánh Giắc đã mô tả về cuộc sống của những con người đã được chọn vào
"Nước Đức Chúa Trời ": "Họ sẽ không còn đói khát nữa, cũng chẳng bị mặt trời và hơi
nóng nung đốt nữa. Vì Chiên Con ở giữa ngai sẽ chăn giữ và hướng dẫn họ đến các suốt
nước sự sống. Đức Chúa Trời sẽ lau sạch tất cả các giọt lệ nơi mắt họ" [54, tr. 485 ].
Người trong "Nước Đức Chúa Trời" sẽ là công dân thiên quốc, mặc áo dài tinh bạch,
đầu đội vòng hoa, tay cầm cành lá kè và ngồi với Chúa để xét xử dân các nước. Nói

chung các sách trong Kinh Thánh đều mô tả cuộc sống nơi Thiên đường là yên hàn, vô

lo, hết khổ, không còn chết nữa, con người hoàn toàn giác ngộ về chân lý, nhất là được
hưởng trọn tình yêu thương của Thiên Chúa như Con thảo trong nhà Cha mình. ở đó lòng
người được mãn nguyện bởi được thông phần vĩnh phúc với Thiên Chúa trong hiểu biết và
yêu thương: "Mọi sự của con đều là của Cha và sự gì của Cha cũng là của Con" [37, tr. 176].
Vì thế các nhà Thần học đã coi hạnh phúc mãn nguyện đời người là được nhìn thấy Thiên
Chúa.
Đối với hạnh phúc trần thế (hạnh phúc tương đối), lúc đầu các tác giả sách Cựu
ước cho rằng đó là việc thỏa mãn những nhu cầu, khát vọng trong cuộc sống, hạnh phúc
là những điều tốt lành và là mục tiêu mà con người hướng tới. Đối lại, bất hạnh là một
điều xấu mà trong mọi điều kiện con người cần phải xa lánh. Về sau trong sách Tân ước
các tác giả hướng con người tới những hạnh phúc trần thế không chỉ là sự thỏa mãn nhu
cầu mà còn là sự chấp nhận hoàn cảnh của mình để hướng tới hạnh phúc nơi Thiên
đường. Trong Bài giảng trên núi, Chúa Giê-su đã hướng con người tới một chương trình
hạnh phúc trần thế giành cho những người nghèo nhưng có tấm lòng trong sạch, giàu
tình thương và chấp nhận mọi gian khổ, hy sinh để làm sáng danh Chúa: "Phúc cho
người nghèo khổ trong tâm linh, vì Nước Thiên Đảng thuộc về họ; phúc cho người than
khóc, vì sẽ được an ủi. Phúc cho người khiêm nhu, vì sẽ được thừa hưởng đất; phúc cho
người đói khát sự công chính, vì sẽ được no đủ, phúc cho người đầy lòng thương, vì sẽ
được thương xót; phúc cho người có lòng trong sạch, vì sẽ thấy Đức Chúa Trời; phúc
cho người hòa giải vì sẽ được gọi là con cái Đức Chúa Trời; phúc cho người vì sự công
chính mà chịu bắt bớ, vì Nước Thiên Đàng thuộc về họ; phúc cho các con khi bị người
ta mắng nhiếc, ngược đãi và vu cáo đủ điều ác vì cớ Ta (Giê-su)" [54, tr. 7]. Như vậy từ
đó có thể thấy rằng trong cuộc sống trần thế con người có hai điều hạnh phúc chính, bao
hàm mọi điều hạnh phúc khác: đó là sự khó nghèo, vì từ nay những người hạnh phúc
trên trần gian không còn là những tay cự phú, những người no say, những kẻ được tâng
bốc; đó là sự bị bách hại vì tình yêu Thiên Chúa, vì những người bị bách hại đó sẽ được
vào Nước Thiên Đàng trong ngày tận thế.

- Với đạo Cao Đài, muốn xây dựng một cuộc sống hạnh phúc, không phải là
đấu tranh xóa bỏ bóc lột mà phải luyện đệ nhị xác thân cho đầy đủ sự tinh khiết, là phải

thương loài vật, thương tất cả để chấm dứt cái oan nghiệt (tức là chấm dứt sự hận thù,
thù địch nhau mà tranh tranh, đấu đấu không ngừng - Theo Phạm Công Tắc), cứu vớt
quần sinh thoát khỏi vòng địa lạc hoàn toàn. Và đối với đạo Cao Đài thì chính đạo đức
con người là cái thang vô ngần bắc cho con người leo đến phẩm vị tối cao, tối thượng là
ngang bậc "cùng Thầy" hoặc "hơn Thầy" ("Thầy" chỉ Phạm Công Tắc). Vì lẽ đó Cao
Đài khuyên con người nên tu hành, làm đủ phận người, công bằng chính trực để khi hồn
lìa xác thì cứ theo đẳng cấp gần trên mà luân hồi lên mãi. Tuy nhiên, nếu như vậy thì
cũng biết chừng nào mới hiệp hội cùng "Thầy". Vì thế, "Thầy" cho một quyền rộng rãi
hơn cho cả nhân loại càn khôn thế giới biết là: nếu biết ngộ kiếp một đời tu đủ trở về
cùng "Thầy" - giữ trọn con đường tu hành, sẽ sớm trở về "Bạch Ngọc Kinh", nơi mà
đạo Phật gọi là Niết Bàn.
1.1.2. Tính hướng thiện, tránh ác
Tính hướng thiện, tránh ác là một đặc trưng cơ bản của đạo đức các tôn giáo.
Có thể nói, thiện, ác là hai phạm trù có vai trò trọng yếu trong hệ thống đạo đức của mọi
tôn giáo nói chung và đạo đức Phật giáo nói riêng. Trong quan niệm về Thiện, ác, Phật
giáo chú trọng đến phạm trù thiện hơn, bởi với Phật giáo thiện không chỉ là một chuẩn
mực đạo đức, mà còn là một phương tiện thiết thực để giải thoát. Phật giáo quan niệm
thiện là bản chất thường trụ của pháp giới (Phật tính), nên một đồ tể chỉ cần quẳng con
dao, chịu khó tu đạo là có thể đạt thiện tâm, ngược lại là tội ác, phải chịu cảnh trầm
luân, khổ ải. Trong Phật giáo nội dung của thiện, ác được kết tập trong Kinh tạng
nguyên thủy, văn hệ Pa-li, và được duy trì một cách liên tục, nhất quán cho đến nay hầu
như không thay đổi gì mấy, kể cả trong thời kỳ Phật giáo Bộ Phái và Phật giáo Đại
Thừa.
Quan điểm về thiện được trình bày rất rõ ràng, đặc biệt là trong tác phẩm "Kinh
thập thiện". Thiện là "lành, có đạo đức tốt", trái lại là ác, "Kinh thập thiện" có bốn phần
chính:

Phần đầu nói về thế và xuất thế gian. Theo Phật, tất cả sự xấu xa hoặc tốt đẹp ở
cuộc đời và trên bậc Thánh đều là do hành động của thân - miệng - ý tạo nên. Tâm ý tốt,
lời nói và việc làm tốt, giúp ích cho đời ở cả hiện tại và tương lai. Ngược lại tâm ý xấu

dẫn đến lời nói và cả việc làm không tốt đẹp, đem lại tai ương cho cuộc đời ở cả hiện tại
và tương lai. Theo Kinh Thập thiện "Tất cả hình sắc, chủng loại của chúng sinh có khác
nhau đều do tâm tạo thiện hoặc bất thiện nơi thân, ngữ, ý gây ra" [10, tr. 84].
Phần thứ hai nói về hình tướng của Thập thiện qua thân, miệng, ý: Thân không
được giết hại sinh vật, trộm cắp và tà hạnh. Miệng không nói dối, không nói châm chọc,
không nói thêm bớt và không nói độc ác.
ý không tham, sân, si
Phần thứ ba nói rằng nếu con người thực hành "thập thiện" sẽ có những hiệu
quả tốt ở hiện tại và tương lai. Chẳng hạn, theo Kinh nhà Phật, không giết hại sinh vật
sẽ được pháp không bức não, thân ít bệnh, giúp cho việc trường thọ Không ai giết hại
sinh vật sẽ không có sự oán thù ; không trộm cắp sẽ được pháp bảo tín, giàu có không
bị lường gạt, nhà nhà không cần đóng cửa. Ngoài đường của đánh rơi được đem trả lại;
không tà hạnh được người hiểu biết ngợi khen, vợ chồng không bị ai xâm phạm tiết
hạnh, cuộc sống được thuần phong, mỹ tục; không nói dối, châm chọc, thêm bớt, thô
tục, miệng được thanh tịnh, nói không sai lầm được người tín cẩn, gia đình, bạn bè, xóm
làng hòa thuận, vui vẻ, tôn trọng lẫn nhau, không tham, sân, si sẽ được tự tại, không gây
oán hờn, kiện tụng, trí não thanh thản, sáng suốt, phán đoán được mọi vấn đề trong cuộc
sống.
Phần thứ tư cho rằng nhờ thực hiện Kinh thập thiện, con người sẽ không còn ích
kỷ mà vị tha, bằng cách thực hành lục độ, vạn hạnh như bố thí, giữ giới, nhẫn nhục,
siêng năng, hành thiền và trí tuệ. Rồi cũng từ đó mở rộng tâm từ bi, hỷ xả
Cũng theo nhà Phật, pháp thập thiên có tác dụng ngăn chặn các hành vi độc ác,
đối trị các hành vi không thiện, giải thoát tất cả những nỗi khổ của việc sống, việc chết.
Nếu ngoài việc thực hành thập thiện lại biết đem giáo hóa cho mọi người, giúp cho mọi
người hướng thiện, tức là đã tựu đủ quả vị giác ngộ Bồ-đề. Cũng theo đạo đức phật

giáo, trong thân, miệng, ý thì tâm ý là chủ động. Tâm ý tốt làm cho lời nói và hành động
tốt. Tâm ý xấu thì lời nói hành động xấu. Bởi thế, khi kết tội người phạm giới, phải xem
xét có dụng ý hay không. Hành vi phạm giới có dụng ý là yếu tố cấu thành tội. Trường
hợp phạm giới, không dụng ý, dù cũng có tội, song lại nhẹ hơn.

Bên cạnh Kinh thập thiện, đạo đức Phật giáo còn định ra "ngũ giới", "bát giới"
để hướng thiện theo những cấp độ khác nhau nhằm giáo dục tín đồ. Trong đó "ngũ giới"
là những giới luật cơ bản nhất. Đó là: Không sát sinh, không trộm cắp, không tà dâm,
không nói dối, không uống rượu.
Cùng với "Ngũ giới" giáo lý về "tam độc" (tham, sân, si) trong đạo đức Phật
giáo đã phân biệt rành rọt đâu là thiện, đâu là bất thiện mà con người cần theo và cần
tránh, tham là bất thiện, vô tham là thiện, sân là bất thiện, vô sân là thiện. Si là bất thiện,
vô si là thiện. Sát sinh là bất thiện, không sát sinh là thiện. Tà dâm là bất thiện, từ bỏ tà
dâm là thiện. Nói dối, nói ác là bất thiện, từ bỏ nó là thiện, không uống rượu làm tổn hại
sức khỏe dẫn đến mất trí là bất thiện, từ bỏ là thiện
Với đạo cơ đốc, kinh thánh đã xem Thiên Chúa là cái Thiện toàn năng, tức là
xem Thiên Chúa là hình mẫu lý tưởng của cái Thiện mà các tín đồ phải nói theo: "Các
con hãy toàn hảo như Cha các con trên trời là Đấng toàn hảo" [54, tr. 9]. Từ quan niệm
về cái Thiện, Kinh thánh đi đến đề cập về nhân đức, là những hành vi đạo đức tốt ở con
người trong cuộc sống, là biểu hiện cụ thể của cái thiện. Khi con người trở nên bất lực
trong việc chế ngự dục vọng và không làm chủ được mình thì tội lỗi, tật xấu xuất hiện
và nhân đức sẽ lu mờ. Sau khi con người phạm tội (tội tổ tông) - bất tuân luật Chúa thì
cái ác đã xuất hiện và tràn lan trên trái đất. Cái ác còn có nguồn gốc từ quỷ dữ là địch
thủ của cái thiện, là kẻ thù của Thiên Chúa và của mọi tín đồ Công giáo. Nói cách khác,
cái ác xuất hiện ở trần thế là do sự kết hợp giữa quỷ giữ và các tật xấu trong con người.
Hậu quả của cái ác con người phải gánh chịu, đó là sự trừng phạt bằng đau khổ, chết
chóc, bệnh tật thậm chí giới tự nhiên cũng nổi giận, đất sinh ra gai góc để chống lại
con người Kinh thánh cho rằng con người có bảy tật xấu cơ bản (bảy mối tội đầu):
Kiêu ngạo, dâm ô, hờn giận, mê ăn uống, ghen ghét, lười biếng. Đây là nguồn gốc phát

sinh ra các tội và các tật xấu khác. Đối với kinh thánh trong hành trình con người đi tìm
Chúa là phải đi theo con đường Chúa đã vạch ra, phải tuân theo những lời Chúa phán
truyền, noi gương Chúa mà trở nên người thiện. Vì vậy sự hướng thiện trong Kinh
thánh là nằm trong hành trình con người đến với hạnh phúc vĩnh cửu nơi Thiên đường.
Nhưng thái độ hướng thiện của Kinh thánh thời Cựu ước còn mang tính tích cực hơn so

với thời Tân ước. Bởi ngoài việc khuyên dạy con người làm những điều lành như nhau
thì thời Cựu ước "Kinh thánh còn cho phép con người thù ghét kẻ tội lỗi, và không được
đồng lõa với cái ác. Dân kinh thánh được phép sử dụng luật báo thù" [54, tr. 61]. Nhưng
đến thời Tân Ước thay cho quan niệm này, Kinh thánh khuyên con người trong mọi
trường hợp phải lấy thiện báo ác, lấy ơn báo oán. Chẳng hạn, trong điều luật nói về
thẩm quyền của Đức Chúa Con, có viết "Ai làm việc thiện sẽ sống lại để được sống.
Còn ai làm điều ác sẽ sống lại để nhận án phạt" [54, tr. 186].
Kinh thánh trong Tân ước cũng khuyên các tín hữu phải biết xa lánh những điều
dữ, luôn luôn làm điều lành: "Đừng lấy ác báo ác cho ai cả; hãy làm điều thiện trước
mặt mọi người, đừng tự báo thù ai. Đừng để điều ác thắng mình nhưng hãy lấy điều
thiện thắng ác" [54, tr. 304].
Điều này được thể hiện rõ trong sách Tân ước, khi Thánh Mathi-ơ mô tả cuộc
nói chuyện giữa đức Giê-su với một tín đồ: "Có một người đến hỏi đức Giê-su: Thưa
thầy tôi phải làm điều thiện nào để được sống vĩnh phúc? Ngài đáp: Tại sao anh hỏi Ta
về việc thiện? Chỉ có một đấng Toàn thiện mà thôi. Nếu muốn được sự sống ấy hãy giữ
các điều răn". Người đó lại hỏi: "Những điều răn nào?" Đức Giê-su đáp: "Đừng giết
người, đừng ngoại tình, đừng trộm cắp, đừng làm chứng dối. Hãy hiếu kính cha mẹ và
thương yêu người lân cận như chính mình" [54, tr. 38].
- Giáo lý đạo Hòa Hảo là sự kết hợp, pha trộn bởi nhiều tư tưởng và được trình
bày dưới hình thức diễn nôm với mức độ bình dân, dễ hiểu, nhưng trong giáo lý đó cũng
có cả một quyển sấm giảng thứ 5 với tựa đề: "Khuyến thiện". Chẳng hạn, đối với người
phụ nữ, bên cạnh việc phê phán các thói hư tật xấu: xa hoa, lẳng lơ đạo Hòa Hảo yêu
cầu:

"Phải gìn dục vọng lòng tà
Đừng chiều theo nó vậy mà hư thân
Nghe lời cha mẹ cân phân
Tam tòng vẹn giữ lập thân buổi này" [50, tr. 69].
Ngay trong "lời dặn dò bổn đạo", giáo lý Hòa Hảo cũng chỉ rõ phải biết hiểu
đúng "Tứ đế", biết suy nghĩ đúng, biết giữ nghiệp chính, không làm nghiệp xấu, biết rèn

luyện, tu tập không mệt mỏi, có niềm tin vững bền vào sự giải thoát:
"Đạo mầu bát chánh ráng ghi
Thứ nhất chánh kiến việc chi xem mình
Luận bàn chân lý cho minh
Chuyện chi xét đoán xảo - tinh mới là
Thứ nhì chánh mạng vậy mà " [51, tr. 73]
Hoặc: "Thứ năm tinh tấn hội đàm
Sạch trong kỹ lưỡng mà làm mới ngoan
Thứ sáu chánh ngữ liêu toan
Nói năng điều chánh thì an lo gì
Thứ bảy chánh niệm vậy thì
Khi cầu, khi niệm chuyện gì thật tâm
Thứ tám chánh định chớ lầm " [51, tr. 73].
1.1.3. Tính nhẫn nhục, cam chịu
Hầu hết giáo lý của các tôn giáo đều có những điều khuyên răn con người,
khuyên răn các tín đồ phải nhẫn nại, cam chịu. Nếu chỉ giới hạn sự nhẫn nại trong
những hoàn cảnh cần thiết thì lại khác, nhưng sự nhẫn nại trong đạo đức các tôn giáo là

sự nhẫn nại trong mọi hoàn cảnh, không có giới hạn, đến mức nó trở thành nhẫn nhục,
cam chịu.
Trong đạo đức Công giáo, sự nhẫn nhục cam chịu đạt đến đỉnh cao. Điều này
được thể hiện trong quan niệm của Kinh thánh thời Tân ước đối với kẻ thù và đối với kẻ
ác. Những trường hợp bị kẻ ác xúc phạm thân thể và xâm phạm của cải, Kinh thánh vẫn
khuyên tín đồ không được mảy may có hành động chống cự: "Đừng chống cự kẻ ác.
Nếu ai vả má bên phải hãy đưa luôn má bên kia cho họ. Nếu ai muốn kiện con để lấy áo
ngắn, hãy để họ lấy luôn áo dài. Nếu ai bắt con đi một dặm, hãy đi với họ hai dặm" [54, tr.
9].
Thậm chí ngay cả khi trong cơn hoạn nạn, bị bức hại, Kinh thánh Tân ước vẫn
khuyên các tín đồ nên vui mừng hy vọng, không chỉ đừng hành động chống cự mà còn
đừng cả nói lời chống cự (nguyền rủa). Vượt lên trên sức chịu đựng ấy, Kinh thánh còn

khuyên tín đồ hãy chúc phúc cho kẻ bức hại mình và kiên nhẫn cầu nguyện Chúa: "Hãy
vui mừng trong hy vọng, nhẫn nại trong cơn hoạn nạn, kiên tâm cầu nguyện. Hãy chúc
cho kẻ bức hại anh chị em, hãy chúc phúc đừng nguyền rủa". Hơn thế nữa, Kinh thánh
còn khuyên các tín đồ, nếu kẻ bức hại mình có đói khát thì hãy cho ăn, cho uống và
cũng đừng nghĩ đến sự trả thù nó, bởi mọi sự đã có Chúa anh minh phán xét: "Anh chị
em thân yêu, đừng tự báo thù ai, nhưng hãy nhường chỗ cho cơn thịnh nộ của Chúa, vì
Thánh kinh đã chép: "Sự báo trả thuộc về Ta; Ta sẽ báo ứng!" Chúa phán vậy ". Nhưng
nếu kẻ thù anh chị em đói, hãy cho ăn, có khát hãy cho uống [54, tr. 304]. Bị kẻ thù
bức hại mà không được nghĩ sự chống cự, không được nói lời chống cự và không được
làm hành động chống cự, lại còn phải nuôi ăn, nuôi uống và chúc phúc cho kẻ thù. Như
thế vẫn chưa đủ, Kinh thánh còn dạy tín đồ phải biết thương yêu kẻ thù nữa "Hãy yêu kẻ
thù và cầu nguyện cho kẻ bắt bớ các con " [54, tr. 9]. Cũng trong Kinh thánh của sách Tân
ước có đoạn viết: "Hễ ai tìm cách bảo tồn mạng sống thì sẽ mất, nhưng ai chịu mất
mạng sống thì sẽ bảo toàn được nó" [54, tr. 153]. Đây là những thái độ "tạo thuận lợi"
cho kẻ thù, cho cái ác mặc sức hoành hành, một mặt thể hiện tính chịu đựng, chịu nhục,
kiên tâm chờ đợi đến khi kẻ thù đã "chán, chê", mặt khác còn thể hiện sự hèn nhát và
ích kỷ. Bởi vì trước kẻ thù, trước cái ác, trước cái chết con người có quyền được tự vệ

chính đáng. Như thế, quả là tinh thần nhẫn nhục cam chịu trong đạo đức Công giáo đã
đạt đến điểm đỉnh.
- Trong đạo đức Phật giáo, sự nhẫn nhục được xem không phải là sự khiếp
nhược, yếu hèn, cam chịu, mà được coi là hành động dũng cảm, cao thượng. Bởi đức
Phật luôn dạy các đệ tử phải nhẫn nhục trước những trường hợp khó khăn nhất. Theo
đức Phật, người nào nhẫn được trong trường hợp ấy mới xứng đáng là bậc Đại sĩ dũng
cảm, cao cả hơn người: "Này, các thầy Tỳ-kheo, ai thực hành đức nhẫn mới được mệnh
danh là bậc đại nhân có
sức mạnh. Kẻ nào không thể tiếp nhận những lời nhục mạ một cách hoan
hỷ như uống nước cam lồ, kẻ ấy không được ca ngợi là bậc thượng nhân có trí" [10, tr.
54].
Đạo đức Phật giáo không chỉ khuyên các đệ tử nhẫn nhục tiếp nhận những lời

nhục mạ một cách hoan hỷ, mà còn coi sự nhẫn nhục cam chịu là một thứ vũ khí để đối
phó với những kẻ xâm phạm đến đời sống của mình, như trong Bồ - tát giới mô tả: "Nếu
là phật tử thì không được đem sự giận dữ đáp lại sự giận dữ, cũng không được nuôi hận thù
đối với những kẻ đã tàn sát cha mẹ, anh em, chú bác của mình. Tóm lại, làm tổn thương
sự sống để trả thù sự sống là điều trái ngược với đức hiếu sinh của đạo Bồ tát" [10, tr.
53]. Theo Phật giáo quan niệm, kẻ thù đích thực từng gây đau thương, thống khổ, bất
tận cho nhân loại chính là tam độc tham, sân, si, chứ không phải là những con người
bằng xương, bằng thịt có những hành vi độc ác. Do tham, sân, si thúc đẩy mà có người
đã biến thành kẻ trộm, kẻ cướp, kẻ giết người, gây đau khổ cho bao người. Do tham,
sân, si mà có những tập đoàn người ngông cuồng thực hiện mộng xâm lăng, đi xâm
chiếm đất đai nước khác Vì thế, Phật giáo cho rằng những người mà ta xem là kẻ thù
kia chẳng qua cũng chỉ là nạn nhân của những hoàn cảnh lịch sử, địa lý, chính trị và đặc
biệt là nạn nhân của tham, sân, si, không nên trả thù họ, hãy nhẫn nhục cam chịu. Nhẫn
nhục, cam chịu cũng là cách thể hiện sự mở rộng tấm lòng khoan dung cho họ, để cảm
hóa họ. Bởi nếu không, dùng oán để trả oán thì oán sẽ chất chồng, khó mà dứt được
dòng vay trả, trả vay bất tận:

"Hận thù diệt hận thù,
Đời này không thể có
Từ bi diệt hận thù,
Là định luật ngàn thu" [10, tr. 53].
- Đối với đạo hòa Hảo, biết nhẫn nhịn trên mọi phương diện tức là đã biết trau
sửa tâm tính để đạt tâm đức của người hiền - Một mẫu hình lý tưởng trong sự tu nhân
của hòa Hảo. Sự nhẫn nhịn ấy được giáo lý chỉ ra thành một loạt thứ nhẫn. Trong đó:
Nhẫn thứ nhất là nhẫn nhịn trong ứng xử cuộc sống:
"Chữ thứ nhất nhẫn năng xử thế
Là người hiền khó kiếm trên đời" [51, tr. 62].
Nhẫn thứ hai là nhẫn giới trì tâm, nghĩa là răn lòng cẩn thận mọi việc muốn
thành công thì trước hết phải biết nhẫn nhục. Thiếu sự nhẫn thì lòng ắt nóng nảy, hời
hợt, vọng động, không thể tu thân được:

"Chữ nhẫn giới trì tâm trong trẻo
Khuyên dương trần giữ phận làm đầu" [51, tr. 62].
Nhẫn thứ ba, thứ tư là nhẫn nhịn trong quan hệ tình làng, nghĩa xóm, trong quan
hệ vợ chồng phu - phụ, để xây dựng cuộc sống bình yên, vợ chồng thuận hòa.
"Nhẫn hương lân cùng khắp đâu đâu
Trên cùng dưới đều hòa ý hỷ
Nhẫn phụ - mẫu gọi trang hiền sĩ
Phận xướng tùy chồng vợ nhịn nhau" [51, tr. 62]

1.1.4. Đề cao luân lý gia đình

Trong giáo lý nói về đạo đức của mỗi tôn giáo, đều có phần dành riêng để nói
về luân lý gia đình. Đó là những chuẩn mực, những quy định mà mỗi tôn giáo đặt ra cho
con người trong việc xử lý các mối quan hệ giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con cái
v.v
Chẳng hạn, đạo đức Thiên Chúa giáo ít nói tới cộng đồng rộng lớn nhưng lại rất
quan tâm đến gia đình, bởi lẽ đối với đạo Công giáo gia đình là đền thờ tại gia, là nơi
được mời gọi chuyển giao đức tin của tiền nhân, là nơi vun trồng các truyền thống tôn
giáo, là nơi cùng nhau dâng lời cầu nguyện lên Thiên Chúa và là nơi thể hiện các niềm
tin tôn giáo trong cuộc sống. Luân lý gia đình trong đạo đức Kinh thánh đề cập đến hai
mối quan hệ chủ yếu: Quan hệ vợ chồng; quan hệ cha mẹ, con cái.
Hôn nhân là một chủ đề được Kinh thánh quan tâm đặc biệt. Trong thập giới thì
có điều 6 và điều 9 ngăn cấm các hành vi tội lỗi trong quan hệ tình dục để bảo vệ hôn
nhân. Đặc trưng của hôn nhân trong Kinh thánh là hôn nhân một vợ một chồng, và hôn
nhân bất phân rẽ. Vợ chồng phải sống thương yêu, hòa thuận và thủy chung với nhau
cho đến chết, bởi lẽ Chúa Giê-su đã phán dạy: "Những người Đức Chúa Trời đã kết hợp
thì loài người không được phân rẽ" [54, tr. 38]. Tín điều này đến nay vẫn được Công
đồng Va-ti-căng II khẳng định: "Vì sự hiến dâng của hai người cho nhau, vì sự kết hợp
mật thiết giữa hai người, cũng như vì lợi ích của con cái, vợ chồng phải trung thành toàn
diện đối với nhau, cũng như giữa hai người có một sự hợp nhất không thể phá vỡ được"

[70, tr. 129]. Song, ngoại trừ trường hợp vợ ngoại tình, lúc đó người chồng muốn ly dị
mới được giáo hội cho phép. Cùng với thời gian, phẩm giá người phụ nữ trong quan hệ
hôn nhân đã được nâng lên bình đẳng với nam giới. Điều này được thể hiện trong sách
Tân ước, với việc làm và lời nói của mình, Chúa Giê-su đã khẳng định rằng phụ nữ
cũng được kính trọng như nam giới. Ngài đã đòi hỏi sự chung thủy tuyệt đối cả từ phía
người chồng lẫn người vợ và bác bỏ quyền li dị không phải chỉ đối với người đàn bà mà
cả đối với người đàn ông: "Ta nói cho các ông rõ: Trừ trường hợp vợ tà dâm, nếu ai ly
dị vợ mà cưới người khác, thì phạm tội ngoại tình" [54, tr. 38].

Trong quan hệ giữa cha mẹ và con cái, đạo đức Công giáo quy định con cái
phải "Thảo kính cha mẹ", đây là điều răn thứ tư, một trong mười điều răn dạy của Thiên
Chúa, đã được khắc vào bia đá, ban cho Mai-sen, tổ phụ của dân Do Thái. Thảo kính
cha mẹ theo Kinh thánh phải thực hiện đủ bốn việc sau: Nể trọng, tôn kính cha mẹ, cho
dù tuổi tác hay kiến thức (kể cả tài năng hay địa vị) của cha mẹ và con cái chênh lệch
nhau đến mức nào; vâng phục cha mẹ; yêu quý và biết ơn cha mẹ; đùm bọc, giúp đỡ cha
mẹ trong cuộc sống. Kinh thánh còn nêu rõ, nếu không thảo kính cha mẹ sẽ phạm tội
nghịch cùng điều răn thứ tư: "Ai cười nhạo cha và không tuân phục mẹ theo bổn phận,
kẻ ấy sẽ bị quạ tới mổ xác bên bờ suối và chim kền kền xẻ thịt" [70, tr. 123]. Mặt khác
khi đã phạm vào điều răn thứ tư, thì cũng có thể mắc luôn các tội nghịch với các điều
răn khác nữa, khi đó tùy biểu hiện mà con cái có thể mắc tội trọng, tội nhẹ hoặc không
có tội
Đạo đức Công giáo cũng xác định rõ nghĩa vụ của cha mẹ đối với con cái. Cha
mẹ phải nuôi dưỡng và giáo dục con cái cho đến khi "luật Chúa được khắc ghi trong
tâm hồn nó" [70, tr. 123] (tức là đến khi con cái trưởng thành). Mọi hành vi ứng xử
trong gia đình và cộng đồng, cha mẹ phải làm gương cho con cái như Chúa đã từng làm
gương cho con người: Đó là việc làm gương, như Đức Giê-su đã làm cho các môn đệ
của mình noi theo [70, tr. 124].
Vai trò của gia đình và giáo dục gia đình trong đạo đức Phật giáo cũng rất được
chú trọng. Điều này dễ thấy, bởi trong hệ thống đạo đức Phật giáo, có cả một phương
thức xây dựng cuộc sống gia đình với hai mối quan hệ cơ bản: quan hệ giữa cha mẹ và

con cái và quan hệ giữa vợ với chồng. Đạo đức Phật giáo đã nêu ra một số nguyên tắc
ứng xử để xây dựng tốt hai mối quan hệ này.
Trong mối quan hệ thứ nhất, Đức Phật khuyên cha mẹ nên thực hiện 5 điều đối
với con cái: "Ngăn chặn con làm điều ác; khuyến khích con làm điều thiện; dạy con
nghề nghiệp; cưới vợ (gả chồng) xứng đáng cho con và đúng thời điểm trao của thừa tự
cho con" [10, tr. 29-30].

Điều này chứng tỏ Phật giáo xem vai trò của cha mẹ và giáo dục gia đình rất
lớn. Cha, mẹ không chỉ có bổn phận nuôi dưỡng con cái khôn lớn mà có trách nhiệm
giáo dục con cái trong gia đình làm theo những việc thiện, tránh ác, trang bị cho con cái
một nghề nghiệp trong cuộc sống. Trách nhiệm của người cha, người mẹ đến khi cưới vợ,
gả chồng xứng đáng cho con vẫn chưa phải là hết mà còn phải lựa thời điểm, "trao của thừa
tự cho con" để giúp cho con cái có một cơ sở vật chất ban đầu trong cuộc sống tự lập
riêng. Khi cha mẹ già yếu, con cái phải có trách nhiệm phụng dưỡng cha mẹ và thay cha
mẹ gánh vác công việc gia đình. Điều này được thể hiện trong năm bổn phận mà đạo
đức Phật giáo quy định cho con cái đối với cha mẹ: "Nuôi dưỡng cha mẹ; làm tròn bổn
phận đối với cha mẹ; giữ gìn truyền thống gia đình; bảo vệ tài sản thừa tự và tang lễ khi
cha mẹ qua đời" [10, tr. 30].
Trong mối quan hệ vợ - chồng, đạo đức Phật giáo cũng quy thành những bổn
phận riêng cho người vợ, người chồng phải thực hiện, để đảm bảo quan hệ thủy chung
trong hôn nhân và duy trì cuộc sống hạnh phúc của gia đình. Những bổn phận mà người
chồng phải thực hiện đó là: "Phải kính trọng vợ; thương yêu vợ; trung thành với vợ;
giao quyền hành cho vợ và sắm nữ trang cho vợ" [10, tr. 30]. Người vợ cũng phải thực
hiện năm bổn phận đối với chồng: "Thi hành tốt đẹp bổn phận của mình; khéo tiếp đón
bà con (bên chồng); trung thành với chồng; théo giữ gìn tài sản của chồng và khéo léo
nhanh nhẹn trong công việc" [10, tr. 30].
Với đạo hòa Hảo, những quy tắc ứng xử trong gia đình như giữa cha mẹ với con
cái và giữa vợ với chồng cũng rất được quan tâm. Chẳng hạn:
"Đạo cha - con chặt chẽ chữ miên trường
Đạo chồng - vợ thuận hòa cho đến thác" [51, tr. 70]

1.1.5. Tình yêu thương con người, vị tha
Thương yêu con người là một nét phổ biến trong đạo đức các tôn giáo.

- Trong đạo đức Công giáo, tình yêu thương được Kinh thánh nói đến trên cả ba
bình diện: Yêu thương mình, yêu thiên nhiên và yêu thương tha nhân (yêu thương người
khác), trong đó yêu thương tha nhân vẫn là trọng tâm của quan niệm đạo đức về tình
yêu. Kinh thánh cho rằng, con người trước hết phải yêu mến Thiên Chúa rồi yêu thương
đến chính bản thân mình. Đó là tiền đề, là cơ sở để yêu tha nhân được chân thực: "Hãy
yêu mến Thiên Chúa trước hết, rồi đến bản thân ngươi, sau đó hãy yêu thương người
gần mình nhất như chính bản thân mình Bởi vì, nếu ngươi không yêu bản thân mình
thì làm sao ngươi có thể yêu thương người gần mình một cách chân thực" [55, tr. 310].
Cũng như con người, thiên nhiên là tạo vật của Thiên chúa. Vì vậy, yêu Thiên
Chúa thì con người phải yêu thiên nhiên. Tình yêu đó phải được quy định thành nghĩa
vụ chăm sóc thiên nhiên của con người, cho dù thiên nhiên ấy là đất đai, cây trồng hay
muông thú. Yêu chính mình và yêu thiên nhiên, theo Kinh thánh đó đều là lẽ tất nhiên
và được lấy làm thước đo để so sánh với tình yêu tha nhân - Cốt lõi của giới răn bác ái
trong đạo đức Công giáo. Trong Tân ước, tác giả Phúc âm Lu-ca đã đưa ra ngoại diên
của "tha nhân" mà con người phải yêu thương không chỉ là đồng bào trong một nước,
hay tín đồ cùng một tôn giáo mà cả người ngoại kiều và ngoại đạo. Như vậy giới răn
yêu thương của Tân ước là không biên giới, không phân biệt chủng tộc, giai cấp, giới
tính, giàu nghèo, có tội hay không có tội, thậm chí cho cả kẻ thù.
Nét nổi bật của lòng bác ái trong Tân ước là động cơ, hành vi phải không vị lợi.
Thương yêu phải chân thành, hết mình và phải được thể hiện bằng hiệu quả thực sự của
hành động. Cho dù vì nghèo túng hay khốn khó, ta không thể làm được nhiều, song trong
khả năng có thể ta vẫn phải hành động vì đức ái: "Nếu gặp anh chị em nào đó thiếu cơm ăn,
áo mặc, mà có người bảo: "Chúc anh chị em bình an! Cứ mặc cho ấm, ăn cho no nhé!"
Nhưng không cung ứng cho họ nhu cầu thể xác, thì có ích lợi gì?" [54, tr. 445]. "Hỡi các
con bé nhỏ, chúng ta đừng thương yêu chỉ bằng lời nói và nơi chót lưỡi, nhưng hãy yêu
thương thành thật và bằng hành động" [54, tr. 468]. Như vậy, tình yêu thương, bác ái của

Công giáo không chỉ là tình yêu thương bản thân, yêu thiên nhiên, mà còn là lòng mong
muốn mọi sự được êm đẹp với người đang túng thiếu, là sự nỗ lực làm điều tốt cho người
ấy, một cách cụ thể và làm bất cứ điều tốt nào có thể làm được. Không chỉ là hành động