Mỹ Thuật Đương Đại docx

Mỹ Thuật Đương Đại
Sứ mệnh lịch sử,
cao cả của nghệ
thuật nói chung,
một tác phẩm mỹ
thuật nói riêng phải
đề cập trúng và
giải quyết tốt
những vấn đề hiện
thực cuộc sống bức
xúc của dân tộc và
thời đại.
Xét theo quan điểm
lịch sử, đó chính là
tính đương đại của
nghệ thuật, thiếu
nó khó tạo nên cái
đẹp, cái hấp dẫn và không đủ khả năng đối thoại của nghệ thuật. Tất nhiên,
trong cuộc đời và nghệ thuật nói chung và mỗi tác giả nói riêng, cũng như
tính đương đại của nghệ thuật luôn có tính đa chiều:
Có quá khứ để hồi tưởng
Có hiện tại để nếm trải
Có tương lai để ước mơ
Tính đương đại là một phẩm chất nghệ thuật cực kỳ quý hiếm, làm nên giá
trị nghệ thuật đích thực của các tác phẩm mỹ thuật của bất kỳ lịch sử dân tộc
và thời đại nào, thuộc nhiều xu hướng, loại hình, loại thể mỹ thuật nào, xét
theo quan điểm lịch sử mỹ thuật đều có tính đương đại.
Có điều, từ những năm cuối thế kỷ 20 đến những năm đầu của thế kỷ 21 trên
các phương tiện thông tin đại chúng, cá biệt có một số họa sĩ, nhà phê bình
ưa dùng cụm từ “Mỹ thuật đương đại”, nói rộng ra là nghệ thuật đương đại.
Cứ tưởng như thế mới tạo được vị thế “tiền phong” của mình, nếu không

muốn nói quá lạm dụng để đánh bóng tên tuổi của mình, tiếp thị các chương
trình văn hóa nghệ thuật, các triển lãm mỹ thuật,… cho thêm phần hấp dẫn
không đúng với thực chất và nhất là không đúng với khái niệm đương đại.
Trong tiếng Việt ai cũng hiểu từ “đương” là đang diễn ra, còn “đương đại” là
đang diễn ra trong thời đại mình đang sống và lao động nghệ thuật. Chuyện
tưởng rõ như ban ngày, ấy thế mà một số vị lại quan niệm mỹ thuật đương
đại được xác định cho một vài xu hướng, thể loại mỹ thuật mới du nhập vào

TRẦN HẬU YÊN THẾ. Ngoằng
nước ta như nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn, video art v.v. Hỏi tại
sao lại thế? Thì được trả lời: “Thế giới người ta gọi là nghệ thuật đương
đại”. Đó mới là nghệ thuật thời thượng, nghệ thuật tiền phong, còn tranh giá
vẽ là lỗi thời, “Thế giới bây giờ người ta có làm như ta đâu?” E rằng vài
chuyến đi công cán nước ngoài của các vị đó không khéo theo kiểu “Thầy
bói xem voi”, mới sờ được vào tai hay đuôi voi đã vội đồn rằng đó là một
chú voi to đùng. Còn phải tiếp tục nghiên cứu. Mới đây, được tiếp xúc với
các họa sĩ Nhật bản, Trung Quốc, Ác-hen-ti-na, v.v. tôi có đem câu hỏi: “thế
giới bây giờ làm như ta đâu”? được các bạn trả lời: “bằng chứng chúng tôi
đem tranh giá vẽ, tranh đồ họa sang trưng bày và trao đổi với các bạn”. Một
hoạ sĩ Nhật Bản thì trả lời thẳng thừng: ở nước tôi những người làm sắp đặt,
trình diễn không phải là họa sĩ! Các họa sĩ Trung Quốc nói cũng có những
triển lãm sắp đặt, trình diễn nhưng chưa nhiều, còn chúng tôi sống bằng
tranh, bằng các thiết kế đồ họa, v.v. một nhu cầu không thể thiếu trong đời
sống mỹ thuật của đông đảo
công chúng yêu mỹ thuật.
Quả thật “không nên lấy ngoài
đo trong” nếu không muốn sai
lầm về phương pháp luận trong
sáng tác- thẩm định- hưởng thụ
nghệ thuật. Ai cũng biết, sáng

tạo nghệ thuật là yêu cầu tự thân
mỗi nghệ sĩ, hưởng thụ nghệ
thuật cũng theo “yêu cầu tự
thân” của người, không ai ép
được ai.
Sự khác nhau trong sáng tác-
thẩm định- hưởng thụ nghệ
thuật tất cả đều tùy thuộc vào
“cái thích”, cụ thể “cái gu” của
mỗi người, có như vậy nghệ thuật mới trăm hoa đua nở. Đó chính là lẽ sống
của nghệ thuật. Không nên vì mình thích nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình
diễn, video art,… mà từ bỏ nghệ thuật giá vẽ, “thế giới bây giờ người ta có
làm như ta đâu?”. Liều lĩnh hơn còn dám gọi tranh đề tài là “tranh cúng cụ!”.
Trớ trêu thay, 18 danh họa của chúng ta được giải thưởng Hồ Chí Minh và
32 tác giả mỹ thuật tên tuổi được giải thưởng Nhà nước, tác phẩm của họ
phần lớn đều là tranh đề tài. Hơn thế, Đảng và nhà nước ta đã và đang đầu tư
tiền tỉ cho thể loại tranh đề tài. Buồn thay cho mấy vị cứ tưởng mình đang
đứng đầu “chủ nghĩa tiền phong” của giới mỹ thuật dám xổ toẹt tranh đề tài.
Chẳng lẽ các họa sĩ, nhà điêu khắc đang sống những năm của thế kỷ 21 vẽ
VŨ DÂN TÂN. Mặt nạ. Vẽ trên bao thu
ốc
lá đặt trong hộp kính
một bức tranh giá vẽ, nặn một bức tượng tròn, làm một thiết kế đồ họa của
sinh viên không phải là mỹ thuật đương đại? Triển lãm các bài học thiết kế
đồ họa của sinh viên khoa Mỹ thuật Ứng dụng trường Đại học Mỹ thuật
thành phố Hồ Chí Minh, các bài học về thiết kế đồ họa trong triển lãm đích
thực là mỹ thuật đương đại, đã đề cập và giải quyết tốt, kịp thời nhu cầu nền
kinh tế thị trường. Còn đẹp- xấu ư? Xin dành cho một dịp khác, một bài viết
khác của tôi.
Lịch sử mỹ thuật thế giới

và Việt Nam, nhất là
những tác phẩm đẹp, tiêu
biểu cho từng thời kỳ
lịch sử đều được coi là
mỹ thuật đương đại,
đúng hơn đều có tính
đương đại của nó, bất kể
nó thuộc loại hình, thể
loại mỹ thuật nào, bất kể
nó thuộc xu hướng,
khuynh hướng, các isme
nào, chúng đều có tên
gọi của nó như Nghệ
thuật cổ điển, Nghệ thuật
phục hưng, Nghệ thuật
ấn tượng. Hay các isme cũng vậy: Chủ nghĩa lập thể, Chủ nghĩa siêu thực,
Chủ nghĩa biểu tượng trừu tượng và trừu tượng người ta có hàm hồ gọi là
mỹ thuật đương đại đâu. Theo tôi, nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn,
video art đó là tên gọi đúng, đích thực của các trào lưu, thể loại mỹ thuật
mới du nhập vào nước ta. Không nên đánh bóng nó bằng tên gọi Mỹ thuật
đương đại như một số vị, không đúng với bản chất của các loại hình nghệ
thuật đó.
Còn nghệ thuật trình diễn, nghệ thuật sắp đặt, video art có là mỹ thuật đương
đại, là thời thượng, là tiên phong hay không? Chúng ta hãy cùng trao đổi,
xác định cho được một quan niệm đúng.
KHỔNG ĐỖ TUYỀN. Dòng chảy
Một khi sáng tác mỹ thuật là “yêu cầu tự thân”
của mỗi họa sĩ thì nghệ thuật sắp đặt, nghệ
thuật trình diễn, video art đã và đang hiện diện
trong đời sống mỹ thuật của chúng ta. Các

cuộc chơi nghệ thuật tốn kém và vô tư đó được
tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật quốc gia, Bảo
tàng Dân tộc học, các trường đại học mỹ thuật
Hà Nội, Huế, Thành phố Hồ Chí Minh, nhà
triển lãm 16 Ngô Quyền, Hà Nội, Bảo tàng Mỹ
thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Viện Gớt,
Trung tâm Văn hóa Pháp v.v. thậm chí đã diễn
ra tại Hồ Gươm, Văn Miếu.
Các họa sĩ Trần Lương, Bảo Toàn, Anh Khánh,
Đặng Thị Khuê, Đinh Gia Lê, v.v. đã có triển
lãm cá nhân ở trong và ngoài nước. Câu lạc bộ
họa sĩ trẻ của Hội Mỹ thuật Việt Nam, Thành
phố Hồ Chí Minh đã có nhiều cuộc chơi về loại
hình mỹ thuật này. Tôi còn được biết ở mỗi
trường đại học đều có một nhóm sinh viên hàng tháng, hàng quý đều có một
cuộc chơi sắp đặt- trình diễn. Đó là một yêu cầu tự thân của anh chị em,
chúng ta phải thật sự tôn trọng.
Song, mỗi khi có một xu hướng nghệ thuật mới xuất hiện, một tác phẩm mới
ra đời đều có những “dị ứng”, những ý kiến nhiều chiều khen- chê trong giới
mỹ thuật và công chúng yêu mỹ thuật. Âu cũng là lẽ thường tình.
Nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn, video art ra đời đều có cái lý của
nó. Đó là một nhu cầu giãi bày, đối thoại của họa sĩ đối với công chúng,
không nên, không được phép phủ nhận nó. Thực tiễn thời gian qua, các cuộc
chơi sắp đặt, trình diễn đều có một lớp công chúng của nó. Không nhiều,
nhưng đã có một lớp công chúng riêng.
Có điều, cần cùng nhau xác định một quan niệm đúng và đầy đủ về loại hình
mỹ thuật sắp đặt, trình diễn, video art cho cả người chơi- tác giả sáng tác-
trình diễn và người thưởng thức- công chúng yêu mỹ thuật.
Từ góc nhìn hình thức- chất liệu trong mỹ thuật, tôi tiếp cận loại hình nghệ
thuật này.

Nghệ thuật sắp đặt, trình diễn có cần cho cuộc sống con người Việt Nam
không?
Khi con người thoát khỏi cảnh ăn sống, ở hang cùng với tiến trình lịch sử,
con người đã hình thành ý thức sắp đặt trong gia đình và ngoài xã hội. Ai mà
chẳng biết tổ chức không gian trong nhà sao cho đẹp và tiện dụng. Những
ngày lễ, ngày tết bày bàn thờ tổ tiên, phòng khách trong nhà ngoài ngõ sao
Mưa. Bài tập sắp đặt lớp
Mỹ thuật Ứng dụng IV
trường ĐH Mỹ thuật
Tp.HCM
cho đẹp. Rộng lớn hơn, những ngày hội làng, đình chùa, nhất là những đám
rước trong các lễ hội tổ chức, sắp xếp làm sao cho đẹp, tạo được một không
gian văn hóa phù hợp với tập tục mỗi làng. Đó chẳng phải là nghệ thuật sắp
đặt, trình diễn ư? Có gì là đương đại, là mới? Có khác chăng chúng chưa trở
thành một xu hướng, một thể loại nghệ thuật như hôm nay. Chuyện đâu còn
đó, không nên quá bức xúc một khi nội lực của chúng ta chưa hội đủ.
Trước hết phải xác định cho được ngôn ngữ và đặc trưng ngôn ngữ của nghệ
thuật sắp đặt, trình diễn, video art,…
1. Ngôn ngữ tổng hợp
Nghệ thuật sắp đặt, trình diễn thường sử dụng đồng bộ nhiều ngôn ngữ loại
hình, thể loại mỹ thuật như hội họa, đồ họa, điêu khắc, trang trí, kiến trúc,
mỹ thuật ứng dụng, Nếu là nghệ thuật trình diễn còn sử dụng cả ngôn ngữ
sân khấu- điện ảnh, múa, v.v.
Có một xu thế sáng tác mỹ thuật hôm nay là sử dụng ngôn ngữ tổng hợp,
chất liệu tổng hợp. Ngay tranh giá vẽ, sơn dầu, sơn mài của các họa sĩ trẻ, có
tác phẩm đã sử dụng yếu tố nét làm phương tiện tạo hình chủ đạo, mà nét là
đặc trưng ngôn ngữ của đồ họa nói chung, tranh khắc nói riêng. Còn tranh
khắc là khai thác được cách hình, điền màu của hội họa, dù muốn hay không
đã làm mới hình thức tạo hình. Đặc biệt một số họa sĩ trẻ trong tranh sơn
mài của mình không chỉ mài- phẳng-bóng-trong và độ sâu thăm thẳm của

màu… mà còn phủ-đắp màu, gắn đá, đồng xu, chăng dây,… thậm chí gắn cả
một đầu rồng lên mặt tranh. Không còn là tranh sơn mài nữa, là tranh sử
dụng ngôn ngữ tổng hợp, chất liệu tổng hợp mà rồi gọi là sơn Phú Thọ tổng
hợp. Đúng thế!
Tất nhiên, ngôn ngữ tổng hợp không phải là “con số cộng” mà là sử dụng
ngôn ngữ loại hình, thể loại với tư cách là một phương tiện, một yếu tố tạo
hình biểu hiện kết hợp nhuần nhuyễn với nhau tạo nên một ngôn ngữ, một
thể loại mỹ thuật mới- nghệ thuật sắp đặt, trình diễn, nghệ thuật tổng hợp,
ngôn ngữ tổng hợp loại trừ tính tự nhiên nguyên hình của từng loại hình, thể
loại- ngôn ngữ đặc trưng của từng loại hình, thể loại. Tất cả tạo nên một thể
loại mỹ thuật mới, một ngôn ngữ mới. Một khi sử dụng nhiều ngôn ngữ để
xây dựng một hình tượng nghệ thuật thường xảy ra: độ vênh ít hay nhiều,
hay hài hòa giữa các ngôn ngữ loại hình, thể loại. Tất cả tùy thuộc vào tài
năng của mỗi họa sĩ sắp đặt, trình diễn.
2. Chất liệu tổng hợp
Nghệ thuật sắp đặt trình diễn thường sử dụng
nhiều chất liệu trong một tác phẩm, một công
trình, một cuộc chơi. Có thể là những sản
phẩm sẵn có trong cuộc sống như chum, vại,
gáo dừa, mành mành, đồ hàng mã, đồ mỹ
thuật, bại,… và cả rơm, sỏi đá,… nói chung
những gì sẵn có trong cuộc sống làm sáng tỏ ý
tưởng sáng tạo nghệ thuật của tác giả. Có thể
dùng nguyên mẫu hay chế tác lại.
Tất nhiên, không thể thiếu những hình tượng,
mô típ, tác phẩm do tác giả sáng tác… tất cả
tạo nên một hình tượng nghệ thuật của một tác
phẩm, một cuộc trình diễn,… đủ hài hòa giữa
nhiều chất liệu quả thật không đơn giản chút
nào.

3. Không gian rộng và đông
Sự khác nhau giữa các loại hình, thể loại mỹ thuật do cách chiếm lĩnh không
gian khác nhau như: hội họa chiếm lĩnh không gian ba chiều trên một mặt
phẳng, còn trang trí là không gian hai chiều trên một mặt phẳng, điêu khắc là
khối với không gian ba chiều.
Nghệ thuật sắp đặt, trình diễn chiếm lĩnh một không gian rộng và đông. Có
thể là một phòng triển lãm, một ngôi nhà, một khu vườn, một đường phố, có
khi chiếm lĩnh cả một công trình kiến trúc, cả một triền đồi, đường phố- một
không gian sống động, bắn bó với đời sống con người.
Một không gian có nhiều chiều thời gian, một không gian gắn với hoạt động
của con người, con người được sống, tắm mình trong không gian rộng lớn
đó.
Đó chính là ba nét đặc thù để xác định ngôn ngữ và đặc trưng ngôn ngữ
nghệ thuật sắp đặt- trình diễn.
Một khi hiểu được ngôn ngữ và đặc trưng ngôn ngữ chắc không ai gọi nó là
mỹ thuật đương đại- nghệ thuật đương đại. Xét theo quan điểm lịch sử tất cả
các xu hướng, trào lưu, thể loại mỹ thuật ra đời theo tiến trình lịch sử đều có
tính đương đại của nó, chúng đều có tên riêng của nó: hội họa giá vẽ, đồ họa
độc lập, tượng tròn, phù điêu, thiết kế đồ họa, v.v. và các isme: lập thể, siêu
thực, biểu hiện trừu tượng,… Nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn,
video art, v.v. chính tên gọi đích thực của nó, đúng với bản chất vốn có của
nó. Không cần thiết phải cho nó cái tên- Mỹ thuật đương đại mới cao hơn,
sang hơn đâu.
Tài năng mỹ thuật đâu có phụ thuộc vào tranh đề tài hay tranh không đề tài,
Buôn bán phụ nữ

đâu có phụ thuộc vào tranh giá vẽ hay nghệ thuật sắp đặt, trình diễn. Tất cả
đều thuộc “cái tạng” nghệ thuật của mỗi họa sĩ, nhà điêu khắc cộng với tài
năng sẽ niềm vui lớn cho đời.
Tựu trung, nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn là một loại hình kỹ thuật

sử dụng ngôn ngữ tổng hợp, chất liệu tổng hợp và chiếm lĩnh không gian
rộng và động, thuộc dòng nghệ thuật tổng hợp như sân khấu- điện ảnh,
Còn có nên coi nghệ thuật sắp đặt- trình diễn là nghệ thuật đương đại
không? Không nên nhầm lẫn giữa nội dung phản ánh với hình thức phản
ánh. Các tác phẩm văn học sân khấu, điện ảnh, âm nhạc, mỹ thuật đề cập và
giải quyết tốt những vấn đề hiện thực đời sống với… đang sống đều là nghệ
thuật đương đại. Còn Mỹ thuật đương đại trên một số vị chỉ là nghệ thuật
sắp đặt, nghệ thuật trình diễn. Một sự nhầm lẫn đáng trách lấy hình thức
phản ánh: loại hình, loại thể, trào lưu mỹ thuật làm nội dung phản ánh, xét
theo quan điểm lịch sử tất cả các loại hình, loại thể, trào lưu mỹ thuật ra đời
theo diễn trình lịch sử mỹ thuật đều có tính đương đại, đều là những hình
thức phản ánh mới. Quyết không có chuyện cũ- mới, lỗi thời và thời thượng
ở đây.
Nghệ thuật luôn như một quan niệm. Mỗi dân tộc, thời đại, thậm chí mỗi tác
giả đều có một quan niệm riêng, không ai có thể áp đặt được ai. Chỉ có đối
thoại và đối thoại thẳng thắn với cái tâm của mình mới xác định được quan
niệm đúng với “cái tạng” nghệ thuật của mình. Hơn thế, đúng với tâm lý
cảm thụ và sáng tạo nghệ thuật của dân tộc và thời đại. Đó chính là “lẽ sống”
của nghệ thuật.
Có điều phải đứng vững trên mảnh đất hiện thực và truyền thống dân tộc.
Càng không được phép “lấy ngoài đo trong”. Chẳng phải chúng ta đã có một
quan niệm đúng được coi như một đường lối, phương châm trong sáng tạo
nghệ thuật “xưa và nay”, “ngoài và trong” đó sao? Một bài học vỡ lòng mỗi
khi cầm bút vẽ, mỗi khi đưa ra những quan điểm để thẩm định nghệ thuật,
nếu không muốn sai lầm về phương pháp luận, đưa ra những quan niệm
không xuất phát từ đời sống thực tiễn mỹ thuật dân tộc.