Sự Ra Đời Của Nghệ Thuật Trang Trí docx

Sự Ra Đời Của Nghệ Thuật Trang Trí
Trang trí có từ bao giờ? Ở đâu? Tại sao? Do khởi đầu người ta đã muốn
làm đẹp hay chỉ để đánh dấu? - Đó là những băn khoăn của giới sử học
nghệ thuật Với chút ít tư liệu trong tay, chúng tôi xin mời các bạn cùng tìm
hiểu và suy ngẫm.
Thiên
nhiên -
Người
thầy vĩ
đại
Ai cũng
phải tiếp
xúc với
thiên
nhiên từ
lúc mới
ra đời vì
một lẽ
thường
tình: con
người là
sản phẩm cao cấp của tự nhiên và luôn sống trong thiên nhiên (đất, nước,
không khí, nắng, gió, bóng đêm ). Ngược lại, thiên nhiên là người thầy đầu
tiên, rất vĩ đại và vĩnh viễn của loài người, với những bài học ngọt ngào và
nghiệt ngã để lại hệ quả ở tất cả các cấp độ cuộc sống. Những chuyện to tát,
xin không dám lạm bàn, ở đây chúng tôi chỉ định chuyên chú vào nghề trang
trí
Nét vẽ màu trên sỏi. Cách
đây khoảng 10.000 năm,
Pháp
Nét khắc trang trí trên sừng

hươu. Tìm thấy trong hang Isturitz
vùng núi Pyerenee miền nam nước
Pháp. Khoảng 12.000 TCN. Bảo
tàng cổ vật Quốc gia Pháp
Thế đứng thăng bằng là bài
học cơ bản nhất mà con người
nhận biết qua bản năng của
chính mình. Lực hút của trái
đất buộc mọi sinh vật phải giữ
thăng bằng để tồn tại; cấu trúc
cơ thể không cho phép chúng
tự do nhào lộn liên miên. Bạn
nghĩ sao nếu thấy một người
đứng nghiêng 450 mà chẳng
dựa vào đâu? Cảm giác thăng
bằng thường trực trong ta sẽ
giúp ta có phản ứng. Chính
bởi vậy, nghệ thuật trang trí sẽ
sử dụng yếu tố thăng bằng
theo 2 cách đối lập: hoặc đúng
quy luật muôn đời, gây cảm giác bình thường; hoặc ngược lại gây cảm giác
giật gân (mà có khi hấp dẫn hơn).
Kết cấu đối xứng là bài học thứ hai nhưng rất trọng yếu vì đó là cơ sở của
trang trí. Đối xứng cũng là kết cấu cơ bản của tuyệt đại đa số sinh vật: lá ở
hai bên cành cây, người có hai tay, hai chân, hai mắt, hai tai đối xứng; động
vật có 2 hoặc 4 chân; côn trùng có 6, 8 hay 10 chân; thậm chí nhiều hơn như
cuốn chiếu và rết thì chân vẫn là số chẵn (con vật nào có số chân lẻ 3, 5, 7
chắc là cực cực hiếm hoặc dị dạng, đáng dùng làm ảo thuật). Cũng có
những bộ phận chỉ là độc nhất nhưng lại mọc lên ở chính giữa trục dọc cơ
thể và do đó vẫn mang tính đối xứng: sừng tê giác, vòi voi, mào gà, u bò hay

đuôi của nhiều loài vật như vậy trang trí đối xứng chính là mô phỏng cuộc
sống một cách điển hình, có chọn lọc.
Kết cấu sole là bài học thứ 3
mà thiên nhiên mang lại. Có
thể gọi đây là sự “lệch pha”
của kết cấu đối xứng. Cành
cây vẫn ngần ấy cái lá và lá
cây vẫn ngần ấy đường gân
nhưng không đối diện từng
cặp nữa mà so le nhau một
cách đều đặn, lần lượt. Chính
nhờ bài học này mà cách làm
trang trí trở nên nhịp nhàng,
sinh động hơn, đỡ cứng nhắc
Hình bò vẽ đầy hoa văn trang trí trên
vách đá Gufamaser, Ấn Độ. Khoảng
8.000-10.000TCN

Xiếc bò. Tranh tường trong cung điện
Knossos. Khoảng 1500 TCN. Đảo Crete, Hy
Lạp
khô khan, nhất là ở hình loại diềm tường.
Kết cấu toả tròn là bài học quý báu thứ tư mà trang trí học được ở các bông
hoa nở nhìn chính diện hay các vòng sóng lan toả khi ta ném hòn sỏi xuống
nước Kết cấu này bao giờ cũng có một tâm điểm chung cho mọi chi tiết
toả đều bao quanh vòng trong, vòng ngoài. Nếu đối xứng và so le mang tính
nối tiếp, chạy dài thì toả tròn hấp dẫn hơn nhiều do có lực hút vào tâm và
sức lan toả gợi lại ánh xạ của các vì tinh tú. Do đó, kết cấu toả tròn thường
được ưu tiên làm trọng tâm cho các loại hình trang trí: vuông, tròn, chữ nhật,
tam giác hoặc làm điểm nhấn cho đường diềm.

Mặt trống đồng
Ngọc Lũ. Vi
ệt Nam.
Khoảng 500 TCN
Thố gốm Phùng Nguyên
cao 20cm, đường kính
miệng 24cm, đáy 16cm.
Do Nguyễn Kim Dung v
à
Tăng Chung phát hiện
năm 2002 tại di chỉ Xóm
Rền
Thố gốm Phùng Nguyên
cao 22cm, đường kính
miệng 28,5cm, chân đế
16,8cm
Sự lặp đi lặp lại là phương án chủ yếu mà nghệ thuật trang trí thường xuyên
sử dụng. Bài học này do con người học đuợc, khi quan sát các loại dây leo:
dây có thể dài bao nhiêu cũng được nhưng bao giờ cũng chỉ kèm theo vài chi
tiết phụ trợ như lá, tay cuốn, chồi nách, nụ và hoa mà lại với khoảng cách
khá đều đặn. Cũng đạt hiệu quả tương tự khi người ta quan sát vẩy cá hay
những gợn sóng lăn tăn đều đều đến vô tận. Các nguyên nhân trên lý giải
tầng tầng lớp lớp sóng nước dưới đáy bệ tượng A di đà (Việt nam) hay diềm
tranh tường của nền văn minh cổ Minoen (Hy Lạp). Và như thế chỉ cần vài
hoạ tiết cơ bản là ta có thể nhân rộng các đồ án trang trí trên bất cứ diện tích
tối đa nào. Điều này cho thấy trang trí không đòi hỏi giá trị độc lập và độc
nhất như một tác phẩm nghệ thuật mà đóng vai phụ trợ, làm nền, làm diềm
Từ mô phỏng tới sáng tạo

Các hình hình học của thiên nhiên.

Thiên nhiên hấp dẫn ta bởi tính vừa độc đáo, vừa phổ biến của các hình hình
học cơ bản: Hình tròn của trăng rằm và mặt trời, hình ống trụ của thân tre
nứa, nhóm đường song song của gân lá tre, hình lục lăng của tổ ong, hình sin
của thân rắn lượn, hình xoáy trôn ốc của trôn ốc, hình xương cá, hình giọt
nước, đường cung tròn của lá cây v.v đều rất đẹp, lại rất cô đọng mà hoàn
toàn tự nhiên. Đó là những gợi ý tuyệt hảo để con người mô phỏng và đưa
vào trang trí.
Các hình hình học do con người tạo ra.
Có những hình không có trong tự nhiên mà do con người sáng tạo trên cơ sở
quan sát và tuyệt đối hoá hình thể của tự nhiên. Các nhà khoa học đã chứng
minh không có góc vuông tuyệt đối ngoài thiên nhiên. Nhưng thiên nhiên
cũng có những gợi ý góc vuông khi những đường song song cắt nhau theo
hai hướng hoàn toàn đối lập. Và do vậy, con người đã có thể tạo ra những
hình tuyệt đối vuông, tuyệt đối tam giác đều và các biến thể của chúng như
hình bình hành, hình thoi, hình thang cân Bản thân chúng đầy tính trang trí
khi có các góc đều nhau và các cạnh đối lập song song và đều nhau.
Các đồ án tổng hợp.
Nhờ có trí tuệ, con người đã mày mò, liên kết, lồng ghép các hình, nét và
chấm đơn lẻ thành các tổ hợp trang trí rất hấp dẫn, trông rất quen mà cũng
rất lạ. Những tổ hợp này nâng cao giá trị cho vật dụng, nhạc cụ, vũ khí và
trang phục của các bộ lạc nguyên thuỷ và đôi khi đẹp đến mức trở thành báu
vật của các bảo tàng lịch sử nghệ thuật (mặt trống đồng Đông Sơn của Việt
Nam là một thí dụ điển hình)
Hiệu quả nghệ thuật
Trang trí đẹp gây ra những ảo giác kỳ lạ: đồ vật sang trọng hẳn lên, đôi khi
mang sức mạnh tâm linh, thánh thần, ít nhất thì tác giả vô danh ngàn xưa
cũng dồn hết tâm trí vào đó khi tạo tác và để lại dấu ấn sáng tạo bất diệt.
Trang trí đẹp đôi khi còn biến đổi hiệu quả chất liệu: đá mềm như vải, mặt
đồng lung linh như mây khói, khúc xương khô xoắn xuýt mơ mộng ngàn
xưa sống động đến tận ngày nay.

Trang trí có từ bao giờ? Tại sao?
Thích trang hoàng và làm đẹp là bản tính của con người, không chỉ cho bản
thân mà còn cho mọi vật dụng quanh mình. Điều này xuất hiện từ buổi bình
minh của lịch sử nhân loại khi con người có trí khôn. Cùng với khả năng sử
dụng lửa và công cụ, đây là điểm ưu việt nữa cho thấy tính hơn hẳn của loài
người so với loài vật trên bước đường tiến hoá. Bằng chứng còn lại đến ngày
nay là vô vàn công cụ lao động sơ khai của người nguyên thuỷ được trau
chuốt và trang trí tối giản nhưng không kém phần thú vị.
Mẫu trang trí xa xưa nhất.
Đó là tổ hợp các vạch khắc song song bắt chéo nhau, tạo thành các ô hình
thoi đều đặn và liên tiếp trên mặt phẳng được mài nhẵn của một khối đất sét
đã khô cứng. Rõ ràng đấy là sản phẩm nhân tạo, dù hết sức sơ khai. Vấn đề
đáng chú ý ở chỗ những vạch nét này là cố tình, có tính toán, bởi nếu chỉ là
vạch nét khắc chơi thì chắc khó lòng cách đều, càng khó lòng song song và
chẳng thể tạo ra các ô hình thoi. Tất nhiên những vạch nét trên đây rất sơ
khai nhưng có chủ định và sự lặp đi lặp lại cho thấy cảm quan có tính trang
trí của con người đã xuất hiện từ rất sớm ở buổi bình minh của lịch sử. Bằng
phương pháp đồng vị phóng xạ cácbon C14, các nhà khảo cổ đã xác định
được niên đại của nhóm cổ vật trong đó có khối đất khắc vạch trang trí: cách
đây những 77.000 năm! Phát hiện chấn động nói trên do tiến sĩ Mỹ
Christopher Henshilwood (Đại học New York) công bố năm 2002 sau 10
năm cùng các đồng nghiệp Nam Phi khai quật hang động ở Blombos (Nam
Phi).
Trên khắp thế giới còn có vô số hình trang trí khác, dù không xưa bằng
nhưng niên đại cũng rất “đáng nể” được công bố tại Pháp, Ấn Độ, Trung
Quốc v.v
Suy nghĩ về trang trí nguyên thủy và cổ đại
Loài người đã tiến những bước rất dài trên con đừơng vạn dặm của nghệ
thuật trang trí. Ngày nay, kho trang trí của nhân loại rộng mênh mông với vô
số thành tựu. Thế mà ngoảnh lại thời xa xưa mông muội, đôi khi chúng ta

vẫn phải giật mình: tại sao những con người thô sơ đến vậy, chưa có dụng cụ
tinh xảo (chỉ dùng đá nhọn, mũi dùi đồng, thỏi đất màu ) lại có thể thao tác
và vẽ nên những đồ án trang trí hấp dẫn đến thế? Câu trả lời cũng mơ hồ
không kém nhưng rất khó bác bỏ: tài năng sáng tạo của con người có những
đỉnh cao đột xuất không nhất thiết tỉ lệ thuận với trình độ phát triển xã hội.
Có như vậy thì con người ngày nay và cả mai sau mới phải mãi mãi ngả mũ
cúi chào ánh hào quang của tranh tường Ai Cập, hoa văn gốm cổ Trung
Quốc, tranh vách đá sa mạc Sahara và các vòng trang trí đồng tâm trên mặt
trống đồng Ngọc Lũ, Hoàng Hạ của Việt Nam.