PHỤC HỒI ĐÀN XÃ TẮC TRIỀU NGUYỄN Ở HUẾ ppt

PHỤC HỒI ĐÀN XÃ TẮC TRIỀU
NGUYỄN Ở HUẾ

bản đồ khu vực bảo vệ đàn
Xã Tắc

Đàn Xã Tắc là một trong những di tích cung đình đặc biệt quan trọng
của cố đô Huế. Trước năm 1945, cùng với đàn Nam Giao, Triệu Miếu,
Thái Miếu, Hưng Miếu, Thế Miếu và Phụng Tiên Miếu, công trình này
luôn luôn được xem là những “Miếu Đàn” trọng yếu của triều Nguyễn.
Nhưng sau khi triều Nguyễn sụp đổ, đàn Xã Tắc đã bị xuống cấp và bị
xâm hại nghiêm trọng.
Nhưng sau khi triều Nguyễn sụp đổ, đàn Xã Tắc đã bị xuống cấp và bị
xâm hại nghiêm trọng. Những năm gần đây, khác với phần lớn các di
tích cung đình đã được quy hoạch, trùng tu, bảo tồn tương đối tốt, đàn
Xã Tắc gần như vẫn trong tình trạng hoang phế. Với quyết tâm phục
hồi một di tích cung đình quan trọng, vừa qua Trung tâm Bảo tồn Di
tích Cố đô Huế đã hoàn thành việc xây dựng hồ sơ và đ
ề nghị xếp hạng
di tích quốc gia cho đàn Xã Tắc đồng thời tiến hành dựng biển công
khai quy hoạch cho di tích này1
1 Ngày 13 tháng 12 năm 2006, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin đã ký
quyết định số QĐ99/2006/QĐ-BVHTT chính thức xếp hạng di tích
Lịch sử văn hóa cấp quốc gia cho đàn Xã Tắc.
Vấn đề đàn Xã Tắc càng trở nên “nóng” hơn khi thủ đô Hà Nội cũng
phát hiện và quyết tâm bảo tồn đàn Xã Tắc của Hoàng thành Thăng
Long2
2 Báo Thanh Niên ngày 14.4.2007 (Thứ Bảy) đưa tin, ngày 13/4/2007,
UBND Thành phố Hà Nội đã quyết định đầu tư 100 tỷ đồng cho dự án
xây dựng khu bảo tồn đàn Xã Tắc.
Còn ở Thừa Thiên Huế, lãnh đạo tỉnh đã quyết định giao cho Trung

tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế lập dự án trùng tu di tích và nghiên cứu
phục hồi nghi lễ tế ở đàn Xã Tắc dưới thời Nguyễn để đưa vào chương
trình Festival Huế 2008.
Ngày 07 tháng 9 năm 2007, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã ký
Quyết định số 362/QĐ-BVH-TT-DL cho phép Bảo tàng Lịch sử Việt
Nam phối hợp với Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế tiến hành
thám sát khảo cổ học khu di tích đàn Xã Tắc với diện tích thám sát
1.500m2 để tìm kiếm thêm các căn cứ khoa học cho việc phục hồi di
tích quý hiếm này.
Khu di tích đàn Xã Tắc thời Nguyễn hiện thuộc phạm vi của tổ 21,
phường Thuận Hòa, Thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế, trong giới
hạn bởi 4 con đường: đường Ngô Thời Nhiệm (phía Bắc), Trần Nguy
ên
Hãn (phía Nam), Trần Nguyên Đán (phía Đông), Nguyễn Cư Trinh
(phía Tây).
Năm 1806, sau khi quy hoạch cơ bản khu vực Kinh thành Huế vua Gia
Long cho dựng đàn Xã Tắc. Theo Đại Nam thực lục, đàn Xã Tắc được
xây dựng vào tháng 3 năm Bính Dần (4/1806). Vua Gia Long đã sai
Chưởng quân Phạm Văn Nhân điều khiển việc thi công3
3 Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1964), Đại Nam thực lục, Tập 3 - Bản
dịch của Viện Sử học, Nhà xuất bản Khoa học, Hà Nội, tr.269 - 270
Do ý nghĩa đặc biệt quan trọng của di tích, nên triều đình huy động các
dinh trấn ở trong cả nước cống đất sạch để đắp đàn4
4 Cụ thể như sau: dinh Quảng Đức (nay là phủ Thừa Thiên) 100
khiêng; Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Bình Thuận,
Bình Hoà, Quảng Trị, Quảng Bình, Nghệ An, Thanh Hoá, mỗi dinh 50
khiêng; trấn Thuận Thành một khiêng; Phiên An (nay là t
ỉnh Gia Định),
Biên Hoà, Vĩnh Thanh (nay là tỉnh Vĩnh Long), Định Tường 4 dinh
mỗi dinh 50 khiêng, trấn Hà Tiên 2 khiêng; Bắc Thành: năm trấn ở

trong mỗi trấn 50 khiêng, ở ngoài mỗi trấn 1 khiêng, dùng thuyền chở
về Kinh để đắp đàn (Nội Các Triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại
Nam Hội Điển sự lệ, bản dịch của Viện Sử học, Nhà xuất bản Thuận
Hoá, Huế , tập 13, tr.108).
Từ số đất huy động từ các địa phương, vua Gia Long đã cho xây dựng
đàn Xã Tắc với quy mô tương đối lớn. Đàn gồm 2 tầng, đều hình
vuông, tầng thứ nhất cao 4 thước (1,7m), chu vi 28 trượng (118,72m),
mặt nền tô 5 màu theo ngũ phương: ở trung tâm là màu vàng, hướng
Đông màu xanh, hướng Tây màu trắng, hướng Nam màu đỏ, hướng
Bắc màu đen. Chính giữa tầng này có 32 chân tảng để cắm tàn lọng.
Chung quanh tầng này đều có bệ: bệ phía Bắc có 11 bậc; các bệ ở phía
Đông, Tây, nam đều có 7 bậc. ở chính giữa tầng 1 đặt án thờ Thái Xã
thần vị ở bên phải và Thái Tắc thần vị ở bên trái. Ngoài ra ở bên phải
của tầng 1 còn thờ thêm Hậu thổ Câu Long thị và phía trái thờ Hậu Tắc
thị. Hai bàn thờ Thái Xã và Thái Tắc đặt đối diện nhau.
Tầng thứ 2 cao 2 thước 9 tấc (1,23m), chu vi 69 trượng 2 thước
(293,4m). Mặt trước của nền gạch có 2 chân đá tảng để cắm tàn; bốn
bên đều có bệ ra, mỗi bệ có 5 bậc xây bằng đá.
Cả 2 tầng đều có xây lan bản và lan trụ bằng gạch, có song tiện. Tầng
thứ nhất tô màu vàng. Tầng thứ 2 tô màu đỏ. Lan can của cả 2 tầng này
đều cao 2 thước 2 tấc (93cm), dày 7 tấc (17,6cm). ở chung quanh đàn
có tường thấp bao quanh: phía Nam dài 50 trượng 5 thước (214,12m);
bên Đông bên Tây 40 trượng 5 thước (171,72m), chính giữa trồng các
loại cây: cây thông, xoài, tùng, mù u; chu vi bức tường xây bằng đất
cao 2 thước 9 tấc (1,23m), dày 1 thước 9 tấc (80cm). Phía Bắc của đàn
Xã Tắc có 3 phường môn, xây bằng gạch, bên dưới có chân tảng chạm
hoa sen. Phía Tây và Nam đều có cửa gạch. Bốn chung quanh đàn bao
bọc bởi 4 con đường rộng 3 trượng (13,2m). ở mặt sau bên ngoài con
đường bao bọc có 1 bức bình phong dài 2 trượng 5 thước (10,6m), cao
8 thước 5 tấc (3,6m), dày 2 thước 1 tấc (89cm). Mặt trước có hồ nước,

chu vi 57 trượng (241,68m), bờ hồ xây bằng đá và có lan can bằng
gạch. Như các công trình kiến trúc khác trong hệ kiến trúc Nguyễn, đ
àn
Xã Tắc cũng được che phủ bởi màu xanh của cây cối trong đó chủ yếu
là cây thông, xoài và cây mù u.
Đây là quy mô của đàn Xã Tắc được xây dựng từ thời Gia Long. Dưới
triều của các vị vua kế nhiệm, quy mô như trên của đàn Xã Tắc vẫn
được gìn giữ và hầu như không có sự thay đổi gì lớn.
Năm Minh Mạng thứ 3 (1822) đàn Xã Tắc được sửa sang lại. Cũng
dưới triều vua này, năm 1831, Bộ Công đã tiến hành tu sửa tường bao
quanh và bờ hồ phía trước đàn. Đại Nam thực lục cho biết: “Minh
Mệnh năm thứ 12 (1831), sửa bờ hồ, tường bao ở Đàn Xã Tắc”5
5 Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1964), Đại Nam thực lục, Tập 10 - Bản
dịch của Viện Sử học, Nhà xuất bản Khoa học, Hà Nội, tr.292.
Sau khi đàn Xã Tắc được xây dựng xong, triều đình nhà Nguyễn rất
chú trọng việc cúng tế ở đàn này. ý nghĩa của việc tế lễ đàn Xã Tắc
cũng quan trọng không kém việc tế ở đàn Nam Giao. Dưới thời
Nguyễn, các lễ cúng tế của triều đình được chia làm 3 bậc: đ
ại tự, trung
tự, và quần tự. Lễ tế đàn Xã Tắc được thuộc vào bậc đại tự giống như
lễ tế đàn Nam Giao và lễ tế ở các miếu thờ vua chúa nhà Nguy
ễn. Theo
quy định, dưới thời Gia Long, vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu vua
“ngự giá” làm lễ tế đàn Xã Tắc, những năm còn lại các ban đại thần
thay nhau thực hiện công việc này. Từ thời Minh Mạng trở đi, triều
đình tổ chức cúng tế đàn Xã Tắc 2 lần trong một năm, vào tháng 2 và
tháng 8 âm lịch. Tương tự như thời Gia Long, những năm có khánh tiết
thì vua đích thân làm lễ, những năm thường các phái đại thần làm lễ tế.
Các vua Gia Long, Minh Mạng, Tự Đức, Thiệu Trị đều thân hành đến
làm chủ lễ ở đàn Xã Tắc. Dưới thời các vị vua kế tiếp, việc cúng tế ở

đàn Xã Tắc vẫn được duy trì cho đến khi nhà Nguyễn cáo chung
(1945).
Sau năm 1945, đàn Xã Tắc không còn được sử dụng đúng như chức
năng vốn có, mặc dù vậy di tích vẫn giữ được diện mạo cơ b
ản của một
đàn tế quan trọng của triều Nguyễn. Sự thay đổi lớn chỉ diễn ra từ
những năm 70 của thế kỷ XX .
Trong các năm 1970 -1975, mặt bằng của khu vực đàn Xã Tắc được sử
dụng làm khu gia binh trực thuộc sự quản lý của quân đội miền Nam
Cộng Hòa. Kể từ thời điểm này hầu hết phần đất từ vòng thành thứ 2
đến la thành ngoại được trưng dụng làm nhà ở. Sau ngày đất nước giải
phóng, chính quyền tỉnh Bình Trị Thiên cũ trưng dụng khu gia binh
trên, đồng thời cho xây thêm một số dãy nhà mới làm khu
ở tập thể cho
cán bộ công nhân viên thuộc một số cơ quan đóng trên địa bàn Thừa
Thiên. Đến nay, trong khu tập thể này có hơn 40 dãy nhà với khoảng
500 hộ đang cư trú. Các dãy nhà này phần lớn nằm chung quanh khu
vực vòng thành thứ 2 và thứ 3 trong tổng thể kiến trúc đàn Xã Tắc.
Từ sau năm 1975 cho đến nay, di tích đàn Xã Tắc chưa được tu bổ.
Tình trạng bảo quản di tích là rất kém. Các hiện vật không được bảo
quản dẫn đến bị hủy hoại và thất lạc.
Đàn Xã Tắc hiện nay là một khu di tích khá lớn, nằm trên địa phận của
phường Thuận Hòa, thành phố Huế. Tổng thể kiến trúc đàn Xã Tắc
gồm 3 phần chính: Đàn Xã Tắc (đàn tế), Hồ Xã Tắc và các công trình
phụ khác như bình phong, cửa, tường bao
Việc nghiên cứu phục hồi tổng thể đàn Xã Tắc chắc chắn sẽ gặp nhiều
khó khăn do phải giải tỏa một số lượng dân cư đông đảo sống trong
khu vực di tích. Tuy nhiên, công tác trên cũng gặp khá nhiều thuận lợi
do chúng ta còn giữ được khá nhiều tư liệu thư tịch, hình ảnh Một số
thành tố kiến trúc quan trọng như bình phong hậu, hồ nước, bia “Thái

Xã Chi Thần”, nền móng đàn vẫn còn tồn tại. Khó khăn lớn nhất
chính là việc nghiên cứu trùng tu đàn tế chính.
Qua khảo sát chúng tôi nhận thấy hầu hết các đơn vị kiến trúc trong
tổng thể kiến trúc Đàn Xã Tắc vẫn tồn tại, tuy nhiên đàn tế lại là phần
bị hư hại nặng nề nhất và đây chính là vấn đề lớn nhất của công tác
nghiên cứu trùng tu di tích này.
Đàn tế nằm ở vị trí trung tâm của tổng thể kiến trúc, vốn xưa gồm 2
tầng, hình vuông nhưng nay chỉ còn là một đồi đất có dạng hình thoi,
cao khoảng 1,5m, dài 80m, rộng 22m, nằm ở vị trí trung tâm của con
đường nối từ bờ Tây của hồ Xã Tắc đến bình phong hậu, có tên là
đường Xã Tắc. Mọi dấu vết kiến trúc của khu vực đàn tế cũng như các
lan can và tường thành bảo vệ hầu hết đã không còn. Ngoại trừ một số
gạch và đá ở chân đồi cho thấy có khả năng đây là vật liệu xây dựng
một số chi tiết kiến trúc của đàn Xã Tắc trước đây.
Vậy thì chúng ta sẽ trùng tu phục hồi hai tầng đàn tế dựa trên khuôn
mẫu nào?
Chắc chắn là công tác thám sát khảo cổ học sẽ đưa lại nhiều thông tin
chính xác về phạm vi, kết cấu kiến trúc của đàn Xã Tắc, nhưng việc
trùng tu phục hồi sẽ gặp nhiều khó khăn do thiếu khuôn mẫu thực tế.
Thật may mắn là chúng ta vẫn còn một mẫu đàn tế rất giống đàn Xã
Tắc! Đàn tế này hiện nay vẫn còn khá nguyên vẹn, lại nằm ngay trong
khu vực trung tâm của Thành phố Huế nên lại càng thuận lợi cho công
tác nghiên cứu, tham khảo.
Đó chính là đàn Sơn Xuyên của phủ Thừa Thiên, được xây dựng dưới
thời Nguyễn.
Đàn Sơn Xuyên là nơi thờ toàn bộ thần núi, thần sông của đất Thừa
Thiên xưa. Đàn được xây dựng vào năm 1852 thời vua Tự Đức. Việc
xây dựng đàn được triều Nguyễn giao cho Bộ Công trực tiếp phụ trách.
Sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên có ghi chép khá rõ về
vấn đề này:

“Năm Tự Đức thứ 5 [1852]: Chuẩn Tấu, về việc xây dựng đàn Sơn
Xuyên, nay đã chọn đư
ợc một khu đất tại xứ Bộ Hóa thuộc địa phận hai
xã Dương Xuân Thượng, Hạ. Đây là chỗ rộng rãi, thoáng đãng, có thể
đắp đàn. Vậy nên theo mẫu đàn Xã Tắc mà liệu xây dựng. Về tầng thứ
nhất qui chế hình vuông, mỗi bề đều 5 trượng 4 thước, đắp nền đất cao
lên 2 thước 5 tấc; chung quanh dựng lan can cao 9 thư
ớc, tầng thứ 2 qui
chế hình vuông, mỗi bề đều 10 trượng 4 thước 4 tấc, đắp nền đất cao
lên 1 thước 3 tấc, chung quanh lan can cao 1 thước 8 tấc đều xây bằng
gạch vuông loại xây thành. Nền bên dưới qui chế cũng vuông, mỗi bề
đều 21 trượng 6 thước, đều trên đất bằng; chung quanh lan can xây
bằng đá núi cho được vững chắc. Nhưng đợi đến tháng 3 tháng 4 sang
năm, thu hoạch lúa xong, Bộ Công sẽ tư phát cấp của công và điều
động thợ đến. Lại giao cho phủ Thừa Thiên phái thuộc viên đến cùng
các vật liệu cần dùng và thuê 500 tên dân phu theo chỉ thị của Bộ, Ty
giám thành mà xây đắp hạn trong 2 tháng làm xong, sau đó của công
chi hết bao nhiêu cứ thực khai vào sổ tiêu. Còn việc làm lấn vào điền
thổ bao nhiêu mẫu sào thì do nha phủ Thừa Thiên theo lệ mà giải
quyết.
Năm Tự Đức thứ 6 [1853]: chuẩn lời nghị, về đàn Sơn Xuyên, chuẩn y
nghị định Bộ Lễ là theo mẫu đàn Xã Tắc làm nền vuông, chung quanh
trồng tre xanh, ở trong trồng cây cảnh, phía ngoài cùng xây đắp thêm
bằng đá núi”6
6 Quốc Sử quán triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục
biên, bản chữ Hán, quyển 44, từ tờ 16a-17a.
Đàn Sơn Xuyên hiện nay nằm trong khuôn viên trường Tiểu học
Phường Đúc (số 245. Bùi Thị Xuân), thuộc phường Phường Đúc,
Thành phố Huế. Đàn tế này gần như đã bị quên lãng và đến nay vẫn
chưa có cơ quan nào quản lý, ngoại trừ sự chăm sóc tự phát của các

thầy cô giáo trong trường. Dẫu vậy, nếu so với những gì mà Quốc Sử
quán mô tả thì đàn tế này vẫn còn giữ được nhiều cấu trúc cơ bản, nhất
là tầng trên. Tuy nhiên, lan can bao quanh cả 2 tầng đều đã không còn.
Tầng dưới thì dấu vết đã khá mờ nhạt nhưng vẫn có thể nhận ra được
bởi lớp kè gạch ở mặt Bắc. Cả hai tầng đàn nguyên thủy đều được xây
bó quanh bằng gạch vồ và đá núi, giữa đổ đất nện chặt. Tầng trên cao
hơn 1m, mỗi cạnh rộng khoảng 22m; tầng dưới cao gần 0,5m, mỗi cạnh

dài khoảng 45m, tức là kích thước cũng gần tương đương với đàn Xã
Tắc.
Như vậy, đàn Sơn Xuyên sẽ là khuôn mẫu rất tốt để chúng ta nghiên
cứu phục hồi đàn Xã Tắc. Ngoài ra, còn có thể tham khảo thêm hình
ảnh tư liệu về đàn Tiên Nông, một đàn tế do triều Nguyễn xây dựng
bên c
ạnh Tịch Điền (khu sân bay Tây Lộc) cũng với mục đích cầu khấn
cho nông nghiệp phát triển. Hình ảnh về đàn tế này đã được đăng tải
trong tập san của Hội Người Yêu Huế Cổ (BAVH), số 4 năm 1919.
Phan Thanh Hải - Huế, tháng 9.2007