GIẢI MÃ HÌNH ĐÔI TAY PHỤ NỮ TRÊN HAI CHIẾC SẬP ĐÁ CHẠM RỒNG doc

GIẢI MÃ HÌNH ĐÔI TAY PHỤ NỮ
TRÊN HAI CHIẾC SẬP ĐÁ CHẠM
RỒNG

bản vẽ sập rồng phía ngoài với những bàn tay
phụ nữ

Như chúng ta biết triều đại nhà Đinh, tiền Lê chỉ tồn tại ngắn ngủi trong lịch
sử có vỏn vẹn 42 năm, tuy nhiên đây lại là triều đại có rất nhiều biến cố,
thậm chí cả những nghi án cung đình, mà hiện nay các nhà sử học vẫn còn
chưa thống nhất quan điểm. Đây cũng là tri
ều đại hiếm hoi trong lịch sử Việt
Nam mà một bà hoàng hậu đã lấy hai ông vua, Đinh Tiên Hoàng và Lê
Hoàn. Chính bộ ba này đã tạo nên những mắt xích quan trọng trong một giai
đoạn lịch sử hào hùng của nhà nước phong kiến tập quyền thống nhất đầu
tiên ở nước ta.
Ngoài ra trong lịch sử xây dựng và trung tu đền vua Đinh và vua Lê này,
việc thay đổi vị trí thờ tự và đặt tượng của các vị quân vương và bà hoàng
Thái hậu Dương Vân Nga1 đã từng tạo nên những câu chuyện thú vị trên
chính các kiến trúc và chạm khắc của khu đền này. Như hình tượng phượng
đã được rút khỏi các chạm khắc đá chân tảng ở đền vua Đinh khi đền này
được trùng tu vào thế kỷ XIX, cũng là khi bà Dương Vân Nga đã được tách
ra thờ ở đền vua Lê cách đó 500m. Theo một số nhà nghiên cứu lịch sử, thì
trước kia, Đinh Tiên Hoàng và Lê Hoàn đã từng được phối thờ ngồi chung
một tòa với Dương hậu ở đền vua Đinh hiện nay. Đến thời Hậu Lê, dư
ới con
mắt của các nhà nho, cho đây là trái đạo nên bỏ đi.
Theo những điều ghi nhận trên các bia còn được lưu giữ ở đền vua Đinh thì
năm Hoằng Định 9 (1608) Bình An Vương Trịnh Tùng cho trùng tu lại đền
vua Lê, sau đó năm Hoằng Định 12 (1611), sửa lại tượng và rước hoàng hậu
và Lê Hoàn về đền vua Lê cùng với Lê Ngọa triều. Năm Chính Hòa 17

(1689) trùng tu đền vua Đinh. Có thể lần trùng tu này đã hoàn thiện những
kiến trúc gỗ ở đền vua Đinh và là l
ặp lại giống hệt với các thức kiến trúc đền
vua Lê dựng năm 1611 trước đó. Không chỉ điều này, quan sát mô hình kiến
trúc cũng như kết cấu của hai đền, chúng ta cũng có thể dễ dàng nhận ra sự
giống hệt nhau về kiểu thức bố cục.
Trở lại với những sập đá có chạm hình rồng ở đền vua Đinh, một được đặt
trước tam quan ngoại và một được đặt trước bái đường. Vị trí này cũng đư
ợc
lặp lại y hệt ở đền vua Lê nhưng với hai chiếc sập không có chạm. Như vậy
rất có thể hai chiếc sập đá chạm rồng này đã có ở đền Đinh ngày nay trước
khi tượng Dương Vân Nga và Lê Hoàn được đưa về thờ trong đền vua Lê.
Điều này cũng có nghĩa chúng thuộc về đền thờ các bậc vua tiền triều và bà
Thái hậu Dương Vân Nga trước khi di tích này được tách làm hai nơi. Giả
thuyết này có những nhân tố hợp lý, bởi sập rồng vốn là sản phẩm của nền
văn hóa phong kiến và là vật biểu tượng cho vua. Do có hai vị vua đư
ợc phối
thờ nên ắt hẳn phải có 2 chiếc sập rồng. Đây cũng là mấu chốt của vấn đề để
giải thích cho những đôi tay phụ nữ trên những con rồng mang biểu tượng
vua này. Phải chăng vai trò lịch sử của bà Dương Vân Nga đã được thể hiện
ra rất rõ ở đây.
Xét trên phong cách tạo hình, những chiếc sập này tuy có nhiều điểm tương
đồng, nhưng cũng không ít những dị biệt. Cùng là con rồng cuộn khúc trong
một đồ án gần vuông, biểu tượng cho sự khát khao về quyền lực tập trung v
à
sự hài hòa giữa vương quyền với thần quyền. Con rồng ở sập ngo
ài có ba tay
đầy chất nữ tính và một chân. Có thể chiếc sập này có niên đại sớm hơn bởi
các nét chạm khắc ít nhiều mềm mại uyển chuyển hơn. Con rồng ở s
ập trong

cũng có ba tay và một chân nhưng những cái tay lại có phần nhỏ nhắn hơn
chiếc sập kể trên. Một vài hình ảnh rồng, thú, chạm ở mặt tiền cảnh của sập
này cũng cho thấy phong cách thuộc niên đại muộn hơn.
Trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam, người ta có thể bắt gặp vô số những h
ình
tượng tiên cưỡi rồng, nắm râu, nắm bờm rồng trên các chạm khắc đá, gỗ ở
đình làng, nhưng trường hợp những con rồng có bàn tay phụ nữ như thế này
lại là trường hợp hy hữu, nếu không nói là đặc biệt chỉ có ở đền vua Đinh.
Lý giải về điều này một số nhà nghiên cứu cho rằng đây là do sự ảnh của
văn hóa Chăm trong việc nhân cách hóa hình tượng nghệ thuật. Tuy nhiên
chúng tôi lại cho rằng không phải ngẫu nhiên mà ảnh hưởng của Chăm lại
hiện diện ở đây mà không có ý nghĩa. Bởi lẽ trên chiếc sập đá đặt trước đền
thờ các vị vua tiền triều khi đưa những mô típ này vào ắt phải có những
dụng ý nhất định. Vậy phải chăng với những chiếc tay rồng trên hai chiếc
sập này phải có những cách giải thích khác?
Và cách giải thích đơn giản nhất đồng thời cũng tương đồng với việc phối
thờ chung hai ông vua và một bà hoàng vào cùng một khu đền, thì nh
ững đôi
tay rất nữ tính này của con rồng chính là ẩn ngữ để nói về một bà vương hậu
lấy hai đời vua, mà vẫn giữ yên xã tắc. Quan sát kỹ hơn ta còn phát hiện ra
có nhiều điểm thú vị, như đôi tay ở phía thân được đặt song song nhau, một
tay nắm sừng, một nắm xoắn hai búi bờm rồng lại với nhau, như thể sự hậu
thuẫn của bà Thái Hậu sau lưng hai ông vua để điều hòa mối cương thường
của đất nước. Đó cũng là sự ghi nhận của thái độ lịch sử với vai trò của
Hoàng Thái Hậu Dương Vân Nga “một vai gánh vác cả đôi sơn hà” bằng
một hình tượng nghệ thuật có phần ý tứ.
Ngoài ra trên cả hai bộ sập này, người ta còn nhìn thấy một bàn tay khác
đang vuốt một chiếc râu rồng mà cùng đôi với nó lẽ ra là một bàn tay thì lại
là một cái chân với đầy đủ năm móng vuốt theo đúng qui cách tượng trưng
cho quyền lực của vua. Lý giải điều này sẽ ít nhiều khó khăn, bởi theo lẽ

thông thường, khi nhân cách hóa con vật, người ta thường tạo nên sự đăng
đối, tức nếu là tay sẽ là hai đôi tay, hay hai đôi chân, trong khi những hình
ảnh nhìn thấy ở đây lại hoàn toàn thi
ếu đi tính cân bằng đó. Phải chăng chiếc
tay vuốt râu rồng được đặt ở một vị trí rất khiêm tốn trên hai chiếc sập này
còn mang một ẩn ý khác ứng với truyền thuyết về việc bà hoàng hậu Dương
Vân Nga đã từng lấy Hậu (Ngô Quyền) và sinh ra trước khi làm v
ợ của Đinh
Tiên Hoàng. Mặc dù xung quanh câu chuyện này còn có rất nhiều nghi vấn,
nhưng khi làm hai chiếc sập đá này, dân gian có thể đã cố tình đưa chúng
vào như thể một sự ngẫu nhiên nhưng lại mang những hàm nghĩa rất rõ ràng
về lịch sử.
Trang Thanh Hiền
1 Trong thư tịch cổ, chỉ ghi là Dương Thị, tên Dương Vân Nga là người đời
sau dùng để gọi bà.