CHẤT VÀ SỰ BIỂU HIỆN CỦA CHẤT TRONG ĐỒ HỌA doc

CHẤT VÀ S
Ự BIỂU HIỆN CỦA
CHẤT TRONG ĐỒ HỌA

Khi nói tới nghệ thuật tạo hình chúng thường nghĩ ngay tới yếu tố đầu ti
ên là
đường nét, màu sắc, hình khối nhưng ít khi đ
ề cập tới một yếu tố khác không
kém phần quan trọng đó là Chất. Dù là hội họa, đồ họa hay điêu khắc thì tất
cả các loại hình này đều cần phải có sự rung cảm về chất, sau đó các yếu tố
tạo hình mới làm tôn cái chất đó lên. Chất vừa là một khái niệm cụ thể, vừa
là một khái niệm trừu tượng. Cụ thể khi ta hiểu Chất là chất liệu, là cái hữu
hình, cái có thể sờ được, thấy được và trừu tượng khi chất là cảm giác về
chất, là chất cảm của sự vật, là cái vô hình.
Trong nghệ thuật đồ họa chất là một đặc trưng của ngôn ngữ tạo hình và là
yếu tố chủ đạo trong cảm hứng sáng tác của người họa sỹ. Khi sáng tác mỗi
họa sỹ có một cách thể hiện riêng khi thì chú trọng yếu tố này, lúc thì thiên
về yếu tố kia để biểu lộ, tư tưởng, tình cảm của mình. Điều đó dẫn đến sự
khác nhau đặc trưng về cách nhìn nhận và cảm giác trước sự vật và hiện
tượng, làm nảy sinh những tư tưởng và phong cách riêng trong quá trình
sáng tác, đem lại sự phong phú cho mỗi tác phẩm và là khơi nguồn của
nhiều trường phái khác nhau trong việc hình thành tác phẩm. Những yếu tố
này tổ chức lại theo một kết cấu nào đó tạo nên một không gian đồ họa và
biểu hiện thông qua ba hiệu quả: tả chất, diễn chất và tạo chất.
Trong khuôn khổ bài viết này tác giả đề cập tới vấn đề Chất và sự biểu hiện
của Chất trong nghệ thuật đồ họa, tức là bao gồm cả Chất của chất liệu, là
cái tạo nên vật thể hay chính là những thuộc tính cơ bản của sự vật, cái làm
cho sự vật này khác với sự vật kia (material) và chất cảm hay là s
ự cảm nhận
về Chất của chất liệu (matière) một yếu tố không thể thiếu trong sáng tác và
cảm thụ nghệ thuật.

Chất trong không gian
Thông thường mọi thứ vật chất trong không gian đều có một hình thù nhất
định và thông qua hình thù và màu sắc đó, ta có thể biết được nó thuộc thể
chất gì. Chất rắn hay chất lỏng, chất thô hay chất mịn. Quá trình tự thân của
sự vật luôn biểu hiện ra vẻ bên ngoài như yếu tố nhận biết nhất định. Mỗi
chất đó đư
ợc chúng ta cảm nhận thông qua thị giác, sự tinh tế của thị giác có
thể phát hiện rất nhiều trạng thái vật chất khác nhau, nó đưa cho ta những
thông tin chính xác về các loại chất của sự vật, đặc điểm bề mặt, các trạng
thái của nó, cũng như phân biệt vật này với vật khác. Không những thế ta
còn biết về trọng lượng, mùi vị hay hương sắc của sự vật đó. Đó là thứ cảm
giác đã được di truyền và tích tụ từ bao đời nên ta dễ dàng cảm nhận được
mọi thứ trong thiên nhiên cả về màu sắc và hình dạng, ngay khi không có sự
vật trước mắt ta cũng có thể hình dung ra được.
Chất trong nghệ thuật đồ họa
Chất trong tranh nói chung và trong nghệ thuật đồ họa nói riêng cũng xuất
phát từ chất của không gian tạo sự hấp dẫn, quyến rũ người họa sỹ, thôi thúc
họ phải cầm bút tái tạo lại những thứ chất đó lên mặt tranh bằng tất cả cảm
xúc và sự hiểu biết miễn sao cho người xem một cảm giác như thật về chất
trong thiên nhiên. Nếu chất trong thiên nhiên là thể chất, chất loại thì chất
trong nghệ thuật đồ họa lại khác, cũng lấy cảm hứng từ thiên nhiên tái t
ạo lại
các dạng vật chất ấy nhưng b
ằng chính sự uyển chuyển của ngôn ngữ đồ họa
đó là chấm, nét, mảng. Nếu như hội họa là nghệ thuật tạo hình trên bề mặt
hai chiều một cách trực tiếp và mang tính độc bản thì đồ họa là nghệ thuật
tạo hình trên bề mặt hai chiều một cách gián tiếp thông qua kỹ thuật in và
mang tính nhân bản. Do vậy chất trong nghệ thuật đồ họa có phần không
phong phú bằng hội họa và không có sự va đập trực tiếp về mặt thị giác như
trong nghệ thuật hội họa song nó cũng đủ tạo nên những hiệu quả chất cảm

vô cùng phong phú khiến người xem không khỏi hứng thú đến ngưỡng mộ
khả năng tuyệt vời ấy được tạo nên bởi bàn tay, khối óc, tình cảm người
nghệ sỹ. Hiệu quả ấy không có gì khác là sự tái hiện chất bằng sự kết hợp
các tương quan màu sắc, sáng tối, đậm nhạt mà cụ thể trong đồ họa là tương
quan mật độ của chấm, nét và không phải hình thể là cái hấp dẫn, mà chính
là mật độ của chấm và nét tạo ra hình thể mới là sức hấp dẫn của hình thể.
Trong không gian, dưới tác dụng của ánh sáng, các vật thể hầu như đều có
màu. Màu sắc của chúng hết sức phong phú nên khi dùng màu để tả chất, ta
dễ dàng đạt được một hiệu quả như thực. Thậm chí các chất của màu sắc c
òn
có khả năng đánh lừa con mắt người xem. Nhưng đối với nghệ thuật đồ họa
mà ngôn ngữ chính của nó là đường nét thì điều đó không hẳn là như vậy.
Trong nghệ thuật tranh khắc thường chỉ có hai màu đen và trắng, còn các độ
trung gian được quyết định bởi chính mật độ của nét, nếu có dùng màu cũng
dùng rất hạn chế. Cho nên khi dùng đường nét để diễn tả chất, họa sỹ luôn
chú ý đến tính chất và cấu trúc của vật thể, tìm những đặc điểm chung nhất,
điển hình nhất của chúng hoặc sử dụng phương pháp tả chất khác có hiệu
quả cao tức là đặt chất nọ cạnh chất kia, nếu hai chất có cấu trúc và tính chất
đối lập chúng sẽ tôn nhau lên.
Tả chất được sử dụng với cả đối tượng hữu hình và cả đối tượng vô hình. Ví
như khi ta nhìn thấy sự vật là gỗ hay là vải trong tác phẩm đây chính là sự tả
chất và thủ pháp tả như thế nào tùy thuộc vào mỗi người. [RTF bookmark
end: ]_Toc60597364Việc tả chất hoàn toàn dựa trên sự tương phản của nét.
Những nét ngang bằng, sổ thẳng, những nét cong, thanh mảnh nếu đặt nó
trong sự vận động khác nhau và thay đổi chiều hướng sẽ cho cảm giác về sự
tương phản của chất. Đường nét chắc chắn không phải chỉ có biểu hiện bởi
đường bao và mặt khối, đồng thời nó còn biểu hiện sức sống mà họa sỹ đem
lại cho hình thể. Cho nên, đư
ờng nét có thể tô đậm, có thể chồng chất, có thể
đứt rồi nối, lại có thể như vẽ mà không vẽ. Tất cả những điều đó nói lên

rằng, đường nét không chỉ là phương tiện ghi chép mà là một yếu tố có sức
mạnh biểu hiện nghệ thuật đặc biệt trong nghệ thuật đồ họa. Như vậy, thông
qua những yếu tố biểu đạt chính của ngôn ngữ đồ họa là đường nét, chấm,
màu sắc người họa sỹ đã đưa lên tranh đủ loại chất thể bằng sự kết hợp các
tương quan trên. Có chất cứng, có chất mềm mại, óng ả, có chất thô thiển,
chất khô ròn hầu như không có thứ gì mà nghệ thuật đồ họa không thể tái
hiện được.
Mỗi họa sỹ có cảm nhận riêng và tự tìm ra phương pháp riêng để tái hiện sự
vật đã ghi nhận được bằng những thủ pháp, có thể là mô phỏng, diễn tả lại
hoặc tạo ra những hình ảnh như thật. Vẻ đẹp của thiên nhiên và con người
luôn là một chủ đề hấp dẫn của các họa sỹ. Họ dùng mọi phương pháp tái
hiện nó theo cách của họ. Người thích vẽ sần sùi thô ráp, người thích cái lồi
lõm, người lại đi vào cái tinh vi tỉ mỉ, chi tiết. Từ đó họ khai thác, phát triển
để diễn tả theo hướng của họ. Người thiên về mảng nét, người thiên về hình
khối, người lại dùng chấm để diễn tả các chất đó theo cách cảm nhận, tố
chất, tình cảm của họa sỹ đối với sự vật.
Tả chất nói một cách khác chính là khả năng bắt chước sự vật một cách tinh
tế, phân tích phần ngoài của ánh sáng và chất, cho cảm giác về vật liệu rõ từ
đó gợi sự thấu hiểu nhiều hơn cảm xúc. Qua tả chất, sự phong phú của tự
nhiên với cái nhìn, sự cảm thụ tinh tế của người nghệ sỹ đã mang lại giá trị
thẩm mỹ cao cho tác phẩm.
Diễn chất thực chất là biểu lộ sự sáng tạo giữa tự nhiên và thể chất thông
qua
cách vẽ nhằm diễn đạt trạng thái nội tâm và bộc lộ khí chất của người họa
sỹ. Giúp các họa sỹ không cần phải mượn hình tượng mà cảm xúc luôn trào
qua nét bút trong từng khoảnh khắc, nghệ thuật không thể hiện cái nhìn th
ấy,
ngược lại phải làm cho người ta thấy cái không nhìn thấy được. Trong sáng
tạo nghệ thuật nhân tố khí chất của người nghệ sỹ và thái độ riêng tư của họ
đối với cuộc sống có ý nghĩa rất quan trọng, thậm chí quyết định mức độ

thành công của tác phẩm. Khí chất chính là năng lực biểu hiện tính cách, là
tính khí mang bản chất con người có môi trường hình thành, nuôi dưỡng và
phát triển. Trong hoạt động sáng tạo nghệ thuật, khí chất là y
ếu tố quyết định
phong cách của người họa sỹ và phân biệt họ với người khác.
Diễn chất cũng là diễn tả, biểu diễn, gây cho người xem sự liên tưởng về
một chất nào đó như mưa, hơi nước, mây, việc gợi sự cảm nhận là có cái đó
thì gọi là Diễn. Trong nghệ thuật đồ họa việc diễn chất càng đòi hỏi cao hơn
và tinh tế hơn rất nhiều. Diễn chất cho thấy cảm thiên về chuyển động của
thủ pháp như đường xúc của dao, sự linh động của mũi dao trong khắc khắc
gỗ, thấy cả tốc độ, nhịp điệu, sự ngừng nghỉ của công việc khắc, nếu vẽ nó
chính là đường bút hay bút pháp. Như vậy, việc dùng nét để diễn tả và nắm
bắt được những đặc điểm nào đó thì đó chính là Diễn chất.
Tạo chất là quá trình lấy một chất khác đưa vào bề mặt tác phẩm để gây một
ấn tượng mới và là sự kết hợp nhiều chất liệu trên bề mặt tranh nhằm phát
huy khả năng biểu đạt. Trong tranh sơn mài Việt Nam, nếu chất để tạo chất
là vàng, bạc, vỏ trứng thì trong nghệ thuật đồ họa đó là Điệp trong tranh dân
gian Đông Hồ, là những chất đắp sần hoặc nhẵn gắn trên mặt tranh đồ họa
của họa sỹ Lê Bá Đản.
Khi phối hợp nhiều vật liệu trên b
ề mặt tranh, tạo chất cũng nhằm giải phóng
khả năng cho sáng tạo nghệ thuật. Mỗi một tác phẩm có đời sống riêng, độc
lập và nó khẳng định sức sáng tạo của họa sỹ. Đồng thời nó đòi hỏi sự sáng
tạo của chính bản thân tác giả và đó cũng chính là yêu cầu của nghệ thuật.
Như vậy nói một cách khác tạo chất là sự kết hợp nhiều chất liệu trên b
ề mặt
tranh nhằm phát huy khả năng biểu đạt của đồ họa, mong muốn vươn tới sự
phong phú, khẳng định sức sáng tạo của nghệ sỹ và đem lại khả năng rộng
lớn cho biểu cảm, ngữ nghĩa trong tác phẩm đồ họa.
Chất liệu trong một tác phẩm nghèo nàn, gian dối hay phỉnh nịnh th

ì cái hình
tượng mà nó miêu tả sẽ nhạt nhẽo tiêu điều. Làm sống lại chất liệu, cái sự
sống của chất liệu có hơi thở cùng với hình tượng nghệ thuật hay lấn át nó
đó là hai hướng trái ngược. (Thái Bá Vân)
Chất liệu chiếm một nửa người nghệ sỹ, phần còn lại là tác phẩm. Mỗi chất
liệu có đặc điểm riêng. Phải nắm bắt được tính chất riêng của nó mà phát
triển.Với nghệ sỹ tác phẩm đi qua và năng lực còn lại. Vì họa sỹ muốn biết
và thấy cái tâm của mình nên mới tìm tòi và làm việc. (Nguyễn Gia Trí)
Hai đúc kết trên của nhà phê bình nghệ thuật Thái Bá Vân và h
ọa sỹ Nguyễn
Gia Trí đủ cho thấy vai trò của chất và sự biểu hiện của chất trong nghệ
thuật quan trọng đến mức nào. Việc làm sống lại chất liệu hay năng lực còn
lại của người nghệ sỹ chính là yếu tố chất cảm, là sự biểu hiện của chất
thông qua việc tả chất, diễn chất và tạo chất. Đòi hỏi ngư
ời sáng tác cần phải
có một tay nghề vững vàng, am tường chất liệu cũng như kh
ả năng biểu cảm
của chất mới chuyển tải được đời sống nội tâm vào tác phẩm. Chất đã đem
lại sức biểu cảm cho tác phẩm dù là hội họa hay đồ họa, nó không chỉ đem
lại giá trị thẩm mỹ, thể hiện sự cảm nhận tinh tế thiên về bề mặt mà nó thể
hiện sự sáng tạo, những sắc thái biểu lộ tình cảm, tư tưởng của người nghệ
sỹ.
Hoàng Minh Phúc