TƯ DUY BẢN SẮC VĂN HÓA HUẾ TRONG SÁNG TÁC MỸ THUẬT docx

TƯ DUY BẢN SẮC VĂN HÓA HUẾ
TRONG SÁNG TÁC MỸ THUẬT

CÔNG HUYỀN TÔN NỮ TUYẾT MAI-
Âm sắc Huế-Sơn dầu

Văn hóa là một khái niệm có nội hàm rất rộng, là m
ột cấu trúc có bề sâu, tức
nó tồn tại trong tiềm thức của mỗi cá nhân và của cả cộng đồng trong quá
trình sinh sống và được lưu truyền qua nhiều thế hệ, tạo thành bản sắc riêng
phân biệt dân tộc này với dân tộc khác.
Văn hóa là tổng hợp mọi giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo
ra trong quá trình cải tạo thiên nhiên. Văn là đẹp tươi. Hóa là biến đổi. Văn
hóa là tùy theo trình độ của con người mà có sự biến đổi theo xu hướng đẹp
tươi. Văn hóa là những gì tồn tại theo thời gian, được thể hiện qua những
biểu hiện sống hàng ngày c
ủa một dân tộc, quốc gia hay cộng đồng. Văn hóa
là nền tảng tinh thần của xã hội, là thước đo trình độ phát triển của một dân
tộc. Những tác phẩm mỹ thuật được sáng tạo và trưng bày thông qua chất
liệu vật chất cụ thể, nhưng bản thân chúng đồng thời là văn hóa tinh th
ần của
thời đại và khi nó có giá trị đi vào lịch sử mỹ thuật sẽ trở thành di sản văn
hóa vật thể.
Cấu trúc bản sắc văn hóa Huế được thể hiện ở mối quan hệ giữa danh và
thực (nặng về danh tiếng, xem nhẹ thực chất), giữa hình thức và nội dung
(chú trọng hình thức, thiếu quan tâm nội dung), giữa thực tại và tương lai
(chỉ thấy trước mắt sẵn sàng đối phó với thực tại, ít nghĩ đến tương lai bỏ
qua phòng ngừa). Như vậy, cấu trúc bản sắc văn hóa Huế, chứa đựng các
mặt mâu thuẫn. Các mặt này can thiệp vào nhau, ức chế và cản trở lẫn nhau,
dung hòa với nhau, không cho phép phát tri
ển đến các trạng thái cực đoan để

duy trì các mối quan hệ ổn định đặc biệt và do đó, không thể tạo nên một
bước nhảy văn hóa để tiến lên làm thay đổi căn bản cơ cấu của cộng đồng.
Những điều nói trên cũng giải thích được lý do vì sao trong tiến trình lịch sử
phát tri
ển Huế thời đại Tự Đức không chấp nhận những đầu óc canh tân, bản
lĩnh Nguyễn Trường Tộ. Nhìn chung, sự thay đổi trong thể chế xã hội
thường diễn ra một cách từ từ, chậm chạp. Người Huế không chấp nhận từ
cực đoan này đến cực đoan khác. Th
ời bao cấp, mỹ thuật Huế có phong cách
hiện thực xã hội chủ nghĩa không thể chấp nhận một họa sĩ có phong cách
phi hiện thực là điều đương nhiên. Khi mỹ thuật phi hiện thực hấp dẫn ngư
ời
Huế, thì gần như mỹ thuật hiện thực bị bỏ rơi. Tìm cách thiết lập mối quan
hệ mới trong cấu trúc bản sắc văn hóa để tiến tới một nền văn minh dựa
vững chắc vào những truyền thống tốt đẹp vốn tạo thành bản sắc văn hóa
Huế là điều thế hệ các tác giả mỹ thuật Huế cần phải đối mặt. Trong sáng
tác, các tác phẩm mỹ thuật Huế không có cái mạnh mẽ của người Nam bộ,
cũng thiếu cái chắc chắn của dân miền Bắc. Dương Đình Sang v
ới những tác
phẩm của mình, bàng bạc màu sương khói Huế, là thế giới của mộng tưởng
nhiều ẩn dụ, là sự liên kết giữa khoảng không và vật chất. ẩn dưới những
hình tượng nghệ thuật là phận người, những trải nghiệm cuộc đời trên nền
xanh sâu thẳm của sông Hương, của tiếng vọng âm thanh vách đá thời gian
dẫn chúng ta đi vào không gian thuần khiết và mãnh liệt, thơ mộng và chân
thật. Lê Quý Long bay bổng trong áng văn lời thơ tuổi học trò. Màu tím
trong âm sắc Huế của công Huyền Tôn nữ Tuyết Mai vừa kín đáo vừa nồng
ấm. Ngọc Anh với tác phẩm điêu khắc đá Sóng ngầm tham dự trại sáng tác
điêu khắc quốc tế tại Huế lần thứ nhất năm 1998 vừa thâm trầm vừa dữ dội
đầy khát vọng theo cách của người Huế.
Cuộc sống đa dạng của cộng đồng được biểu hiện trên bề mặt của xã hội,

còn văn hóa có cấu trúc tiềm ẩn dưới bề mặt đó, nằm ở tầng sâu trong tiềm
thức của con người, hình thành nên các quy tắc hướng dẫn tư duy, điều
chỉnh hành vi ứng xử và phương thức hành động cũng như sự lựa chọn các
thang bậc giá trị trong xã hội. Như vậy, cấu trúc văn hóa là cái tiềm ẩn v
à vô
thức, không dễ nhận ra và rất khó mô tả, được hình thành một cách có phân
hóa hướng vào các mục đích khác nhau và được tạo nên bởi các ý niệm khi
tiếp xúc với những cái xa lạ. Có ba ý niệm cơ bản trong cấu trúc văn hóa
Huế: ý niệm tâm linh, ý niệm ứng xử và ý niệm thẩm mỹ. ý thức sâu sắc
được cấu trúc bản sắc văn hóa Huế, người sáng tác mỹ thuật ở Huế mới
mong có được sự đột phá vươn lên từ các trường phái mỹ thuật hiện nay.
Chính vì vậy, tư duy sáng tạo trên cơ sở của những tỷ lệ vàng Ngọ môn,
không gian trầm mặc của phong cảnh Huế, dáng thiếu nữ mỏng manh trong
sương khói mờ ảo, tím Huế, ngũ sắc Huế hoặc gam màu huyền ảo mộng mơ
mà nhiều tác giả đã tạo ra bản sắc văn hóa Huế rất đặc sắc trong các tác
phẩm mỹ thuật.
Bản sắc văn hóa Huế - tiềm năng và là thế mạnh của người Huế - mà mỗi
ngày những người sáng tác mỹ thuật có bản sắc văn hóa Huế thường phải
chú ý trong hoạt động sáng tạo của mình. Bản sắc văn hóa Huế là cái cốt l
õi,
đặc trưng riêng có của người Huế trong lịch sử tồn tại và phát triển. Nó thể
hiện trong tất cả các lĩnh vực của đời sống cộng đồng. Khái niệm bản sắc
Huế của tác phẩm có hai quan hệ cơ bản: quan hệ bên ngoài là dấu hiệu h
ình
thức của tác phẩm mà tác giả sử dụng và quan hệ bên trong chỉ dấu hiệu của
kinh nghiệm sống phong phú của tác giả. Khi nói đến bản sắc văn hóa Huế,
chúng ta cũng không thể quy tất cả về văn hóa dân gian Huế. Văn hóa dân
gian là “văn hóa gốc”, “văn hóa mẹ”, tức văn hóa khởi nguồn, sản sinh và
nuôi dưỡng các hình thức phát triển cao sau này, như văn hóa chuyên
nghiệp, bác học, cung đình. Văn hóa dân gian Huế còn là văn hóa của quần

chúng lao động Huế, mang tính bản địa, tính nội sinh cao. T
ất cả các nhân tố
kể trên, khiến cho văn hóa dân gian Huế hàm chứa và thể hiện tính bản sắc
cao của văn hóa vùng miền. Nếu cho rằng văn hóa dân gian chứa đựng và
thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc, thì trong sáng tác m
ỹ thuật, yếu tố dân gian
phải được tiềm ẩn trong giá trị của tác phẩm mỹ thuật. Cho dù đời sống mỹ
thuật hiện nay, các tác giả không tiếp tục làm tranh Sình, đục tượng đá lăng
mộ, sử dụng các mô típ phù điêu trong trang trí kiến trúc, nhưng tinh thần
của nó phải được phảng phất trong các sáng tác mỹ thuật đương đại. Cho dù
nhiều tác giả cố tình đưa vào tác phẩm của mình những họa tiết tranh dân
gian Sình, nội dung hình tượng mỹ thuật truyền thống Huế thì tác phẩm của
mình không vì thế mà có bản sắc văn hóa Huế. Bản sắc văn hóa Huế là tổng
thể các giá trị đặc trưng bản chất của văn hóa Huế, được hình thành, tồn tại
và phát triển suốt quá trình lịch sử lâu dài của Huế; các giá trị đặc trưng
ấy ở
“tầng nền” mang tính bền vững, trừu tượng và tiềm ẩn. Do vậy, muốn nhận
biết nó, phải thông qua vô vàn các sắc thái văn hóa, với tư cách là sự biểu
hiện của bản sắc văn hóa ấy. Nếu bản sắc văn hóa là cái gì trừu tượng, tiềm
ẩn, bền vững, thì các sắc thái biểu hiện của nó thường cụ thể trong một bố
cục tác phẩm mỹ thuật nào đó. Từ quan niệm chung như v
ậy, chúng ta có thể
xem xét các tác phẩm nghệ thuật vô cùng phong phú và đa dạng của sắc thái
biểu cảm. Trăng thiên cổ của Bửu Chỉ với cây đàn lãng tử, chân dung Trịnh
Công Sơn người con của Huế bồng bềnh trôi trong không gian hoài niệm
mang nỗi ám ảnh thời gian, phần đời bị bóng tối khuất lấp, sự tĩnh lặng đư
ợc
phơi bày tiếc nuối một người bạn, một nhạc sĩ tri kỷ.
Văn hoá đương đại Huế phải được dựa trên nền văn hóa truyền thống Huế.
Văn hóa truyền thống Huế kết hợp nhuần nhuyễn với văn hóa đương đại

Huế tạo ra một bản sắc riêng của Huế đi cùng thời đại. Bản sắc văn hóa Huế
biểu hiện tập trung ở những người nghệ sĩ lớn, các tác giả thành danh của
Huế là những người có khả năng làm xuất hiện bản sắc dân tộc. Những giá
trị văn hóa phổ quát của toàn cầu hóa, trong thực tế nhiều năm qua, nhất là
sau thời kỳ đổi mới, mở cửa, giao lưu quốc tế đã không chỉ làm cho nền văn
hóa Huế phong phú thêm, hiện đại và tiên tiến thêm mà còn bổ sung, điều
chỉnh một số nét của các giá trị văn hóa truyền thống Huế cho phù hợp hơn
với thời đại và nồng đậm thêm tinh hoa bản sắc văn hóa Huế. Tuy vậy, các
tác phẩm của các tác giả Vĩnh Phối, Dương Đình San, Hoàng Đăng Nhuận,
Lâm Triết, Đinh Cường, Đặng Mậu Tựu, Nguyễn Duy Linh, Ngô Tâm, Lê
Văn Nhường, Đỗ Kỳ Hoàng, Nguyễn Đức Huy có mang bản sắc văn hóa
Huế không, còn cả vấn đề cần tranh cãi. Những người yêu Huế cũng mong
muốn một hội thảo có sự tham gia của nhiều nhà Hu
ế học để khẳng định bản
sắc văn hóa Huế là gì ? Những yếu tố nào xác định bản sắc văn hóa Huế ?
Tác phẩm mỹ thuật có bản sắc văn hóa Huế có những dấu ấn gì ? Nếu trong
tác phẩm mỹ thuật có dấu ấn của phong cảnh Huế, tranh sình, kiến trúc
Nguyễn có chắc chắn làm cho tác phẩm mang bản sắc Huế không ? Bản
sắc văn hóa Huế là toàn bộ những hoạt động sáng tạo, giá trị của người Huế
về mặt sản xuất vật chất và tinh thần trong quá trình lịch sử từ những sản
phẩm sáng tạo nghệ thuật đến những phong tục tập quán, lối sống và tín
ngưỡng. Để giữ gìn bản sắc văn hóa Huế những ngư
ời sáng tác mỹ thuật cần
thường xuyên có tư duy bản sắc văn hóa Huế trong mỗi thai nghén sáng tạo
của mình.
Một giải pháp đáng quan tâm có lẽ là chỉ có giao lưu, trao đổi, hợp tác với
văn nghệ ngoài Huế ta mới tìm được cho mình bản sắc văn hóa cá nhân.
Kiến trúc nhà rường, điêu khắc triều Nguyễn, tranh dân gian làng Sình
chứa đựng bản sắc Huế vì từng là bằng chứng của lịch sử. Gần đây th
ì cái áo

dài, cái nón lá của Huế trở thành mối quan tâm của nhiều du khách nước
ngoài. Có thể nói, năm 2007, cùng với việc chủ động đẩy mạnh hội nhập
kinh tế thế giới, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến việc giữ gìn và phát
huy bản sắc văn hóa dân tộc, xác định văn hóa là động lực, là mục tiêu của
phát triển, là nền tảng tinh thần của xã hội. Trong mọi thời đại, người sáng
tạo mỹ thuật càng sâu sắc và độc đáo bao nhiêu thì càng đ
ạt tính dân tộc đậm
đà bản sắc bấy nhiêu.
Xây dựng nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc là đường lối văn hóa của
Đảng, thậm chí nhiều lúc những người quản lý mỹ thuật còn muốn cụ thể
hóa vào phương pháp sáng tác của mỗi tác giả, tác phẩm. Thực tế chứng
minh rằng rất hiếm hoi tác giả có đủ vốn văn hóa để có thể hóa thân trong
tác phẩm của mình. Để minh chứng cho sự cần thiết của tư duy bản sắc văn
hóa dân tộc trong sáng tác mỹ thuật, điều tiên quyết là tác giả phải có đời
sống nội tâm hòa cùng nh
ịp đập trái tim dân tộc ấy. Tác phẩm đó phải hội đủ
những điều kiện các giá trị. Một tác phẩm được tung ra thị trư
ờng nghệ thuật
trong nước và thế giới không chỉ đơn thuần mang đặc thù của quốc gia đó
mà còn mang nét truyền thống dân tộc địa phương để khẳng định đó là bản
sắc của mình. Điều khẳng định phải được tồn tại với thời gian. Khi các tác
giả xác định được nhân cách sáng tạo của mình thì tác phẩm được khẳng
định trên sân nhà cũng như trên trường nghệ thuật quốc tế. Lúc đó sẽ thấy
bản sắc văn hóa dân tộc trong sáng tác xuất hiện. Tuy vậy, trong đời sống
sáng tác mỹ thuật hiện nay, nhiều tác giả bị các trường phái mỹ thuật đương
đại chi phối, vốn văn hóa dân tộc không được tích lũy để có thể hóa thân
trong tác phẩm. Một thực tế rất đáng ngạc nhiên là nhiều chục năm nay,
trong đời sống sáng tác, các tác giả đều rất quan tâm đến bản sắc văn hóa
dân tộc và rất hăng hái khi bàn đến bản sắc văn hóa dân tộc, nhưng khi sáng
tác thì sắc thái bản sắc dân tộc cần có để hóa thân trên tác phẩm mỹ thuật

gần như nhường chỗ cho những xúc cảm cá nhân chi phối do tác động trực
tiếp của thị trường mỹ thuật mang nhiều màu sắc kinh tế thị trường nhiều
hơn sự tìm tòi sáng tạo nghệ thuật.
Nhà nghiên cứu văn học Vương Trí Nhàn đã chỉ ra cho chúng ta thấy, chún
g
ta hay tự ngợi khen bản thân mình. Khi người nước ngoài có chút khen ngợi
xã giao với chúng ta là lập tức trích dẫn sôi nổi để đưa lên các phương tiện
truyền thông, còn đối mặt với sự chỉ trích hay phê phán là lập tức chúng ta
không bằng lòng. Người Việt Nam nói chung, người Huế nói riêng c
ũng thế.
Liệu cách hành xử như vậy có làm cho chúng ta tiến bộ lên không, hay lại
nuôi dưỡng tâm lý thỏa mãn không chịu phấn đấu. Bởi vậy, nhìn thẳng vào
sự thật để tự biết mình là ai, ở vị trí nào trong xã hội là điều quan trọng, nếu
thật sự biết mình, biết người, biết điểm mạnh để phát huy, biết điểm yếu để
khắc phục thì mới là cách hay để chúng ta tiến bộ.
Bản sắc văn hóa vùng miền nằm trong chiến lược đa dạng văn hóa toàn cầu
là khái niệm được các nhà văn hóa học và các nhà ho
ạt động văn hóa quốc tế
nêu ra, được Liên Hiệp quốc ủng hộ. Nó là sản phẩm hậu hiện đại đề cao
yếu tố địa phương, bản địa. Với mỗi tác giả nó bao gồm lối sống, môi trư
ờng
đào tạo, môi trường sáng tác, phong cách sáng tác, hoạt động sáng tác,
phương pháp sáng tác Với các chính phủ là các chính sách biện pháp bảo
vệ di sản, bảo hộ tác phẩm Bản sắc văn hóa Huế có lẽ là những đặc điểm
tính cách, phẩm chất đã cố kết trong lịch sử, qua lịch sử cụ thể được đúc kết
và khái quát hóa để khơi dậy hay triệt tiêu đi trước nhu cầu tiến hóa, phát
triển của đương thời. Thường những đặc điểm này không hoặc khó được
định lượng mà chỉ “chung chung” song lại có giá trị như một “thương hiệu”
và rất có hiệu quả khi cần phân biệt những giá trị sáng tạo với các nền văn
hóa khác.

Chính vì tư duy người Huế mang đặc tính của nền văn minh lúa nước nên
được chuyển hóa rất linh hoạt. Nhiều tư tưởng nước ngoài du nhập vào Huế
cũng được Huế hóa. Người Huế có tư duy mềm dẻo, có thể thích nghi với
mọi hoàn cảnh, rất thực tiễn, nhanh chóng hội nhập vào th
ế giới. Các nền mỹ
thuật du nhập vào Huế cũng sẽ mang bản sắc văn hóa Huế, điều đó sẽ đặt ra
yêu cầu, mãi mãi chúng ta bằng lòng với tư duy biến cái của họ thành cái
của mình hay đi tìm những con đường mới của sáng tạo mỹ thuật. Trả lời
câu hỏi đó là trách nhiệm của những người quản lý, những người sáng tác
mỹ thuật. Dù theo con đường nào, nền mỹ thuật Huế cũng phải giầu bản sắc
văn hóa Huế. Nhìn lại hoạt động sáng tác mỹ thuật những năm qua, kể cả
những tác phẩm được giải của thành phố Huế, chúng ta dễ dàng nh
ận thấy số
tác phẩm có bản sắc Huế không nhiều.
Lê Đình Thuận- Huế, 18 tháng 6 năm 2008