ĐIÊU KHẮC TỐI GIẢN (1): Từ tên gọi… doc

ĐIÊU KHẮC TỐI GIẢN (1): Từ
tên gọi…

Tác phẩm “Two Open Modular Cubes/Half-Off” của Sol-LeWitt
Thế nào là “Các cấu trúc cơ bản”? Từ điển định nghĩa chúng như là
các bộ phận hoặc kết cấu [có tính năng tạo dựng] cơ sở, nền tảng, thiết
yếu. Cụm từ này cũng là tên một triển lãm của các điêu khắc gia trẻ
tuổi Anh – Mỹ tại Bảo tàng Do Thái, New York, vào tháng 4. 1966 với
curator Kynaston McShine – được coi là triển lãm đầu tiên xác lập
những tham số cơ bản của nghệ thuật Tối giản.
Thuật ngữ Nghệ thuật Tối giản (Minimal Art) xuất hiện hai lần vào
năm 1965: trước hết trong một bài viết cùng tên của triết gia người Anh
Richard Wollheim đăng trên Arts Magazine (Tạp chí Nghệ thuật) số
tháng Giêng, và sau đó, trong tiểu luận của phê bình gia Hoa Kỳ
Barbara Rose nhan đề ABC Nghệ thuật trong tạp chí Art in America
(Nghệ thuật Mỹ) vào tháng 11. 1965. Rose mô tả những gì bà thấy
giống như “một cảm thức mới đang trỗi dậy” trong giới họa sĩ và điêu
khắc gia trẻ tuổi New York, chẳng hạn Frank Stella, Anne Truitt,
Richard Tuttle và Ronald Bladen với những đặc trưng có “xu hướng rút
gọn” và đặc tính “trống rỗng, nhàn nhạt, máy móc tới mức thiếu cá
tính con người”; và bà tìm thấy nhiều tương đồng giữa chúng với tác
phẩm Ô vuông Đen – Black Square của họa sĩ người Nga Kasimir
Malevich (1913) hay các tác phẩm readymade của Duchamp.

Ô vuông Đen - Black Square của họa sĩ người Nga Kasimir Malevich
Năm 1965, trong một bài viết quan trọng với tiêu đề Các đối tượng cụ
thể in trên Kỷ yếu Nghệ thuật 8, Donald Judd tuyên bố rằng theo đánh
giá cá nhân về nghệ thuật đương đại Mỹ, đa số “các tác phẩm mới đặc
sắc nhất trong vài năm qua không phải là hội họa, cũng không phải điêu
khắc”, song đúng là thứ có thể coi là “tác phẩm ba chiều” hay “đối
tượng”. Khi thay thế các danh từ “hội họa” và “điêu khắc” bằng thuật

ngữ “đối tượng”, Judd báo hiệu đã có sự cắt đứt với nghệ thuật truyền
thống và xuất hiện điều gì đó thật mới mẻ – dù ông chưa định lượng
được chúng. Theo Judd, một tác phẩm như Black Square của Malevich,
dù có vẻ giản dị và trống trải, song đã quá tải với các nội dung cá nhân,
xã hội, và chính trị chất chứa trong nó. Ông không chấp nhận thứ “chủ
nghĩa ảo giác và không gian tầm thường – kiểu không gian nằm trong
và/hoặc có các họa tiết hay màu sắc bao quanh” mà ông cho là “một
trong những… di tích chướng tai gai mắt nhất của nghệ thuật Âu châu”.

Tác phẩm “Three Elements” của Ronald Bladen
Cho đến khi triển lãm Các cấu trúc cơ bản mở cửa tại New York mùa
xuân năm 1966, các phê bình gia đã dùng rất nhiều thuật ngữ mới lạ để
mô tả thứ nghệ thuật mới đang nảy nở tại thành phố này. Họ đã đề xuất
nhiều thuật ngữ ngắn gọn như “Nghệ thuật khước trừ” (Rejective Art)”
hoặc “Xu hướng trần trụi” (Literalism), nhưng được ưa chuộng nhất
chính là cụm từ “Tối giản” (Minimal). Các học giả cũng cảnh báo rằng
phải nên dùng hết sức thận trọng và tránh lạm dụng thuật ngữ này bởi
vì “danh xưng” đó không hẳn thể hiện mục tiêu của nghệ thuật mới, mà
nó được dùng nhiều phần lớn vì tiện lợi.

Robert Morris, Không đề, 1969
Tony Smith, Sol LeWitt, Carl Andre, Robert Morris, Dan Flavin và
Donald Judd thuộc hàng những nghệ sĩ Tối giản quan trọng nhất. Tất
cả họ, tính đến năm 1966, đều đã tiết chế ngôn ngữ hình thức của mình
thành những mẫu (dạng) hình học tinh giản, khiến cho chất liệu và quy
trình [tạo dựng tác phẩm] bộc lộ tình trạng của nền sản xuất công
nghiệp. Họ muốn lựa chọn các vật liệu công nghiệp thật giản dị tới mức
tránh biểu cảm [lộ liễu], ví dụ như gạch, gỗ dán, nhôm, thép, kính
gương, plexiglas, đèn chiếu sáng và sắt mạ kẽm.

Tác phẩm của Sol LeWitt
Thời hoàng kim của nghệ thuật Tối giản cho dù khá ngắn song đã kịp
tạo dựng tiền đề vô cùng quan trọng cho những nghệ sĩ [muốn] theo
đuổi xu hướng này. Nhiều dòng nghệ thuật đương đại vẫn đang dùng
các vật liệu phổ biến cùng những quy trình [chế tác] công nghiệp, tạo
nên những tác phẩm Tối giản mang hương vị lịch sử và nội dung tâm lý
xã hội riêng. Ngày nay, vẫn có những nghệ sĩ chuộng lối tiếp cận tối
giản, làm bằng tay với phong thái nhẹ nhàng; họ “quán triệt” và “hàm
ơn” hình thái nghệ thuật giản lược đó – một trào lưu cho tới giờ vẫn
thật ấn tượng khi luôn hiện diện trong vẻ “bất trị” và “lạnh lùng” của
nó.

Blue, Donald Judd
Các phê bình gia hay áp dụng thuật ngữ “Tối giản” để hàm ý về “một
hình thức mô tả tốc ký” gắn với các tác phẩm thường có bố cục đối
xứng, kiệm màu, đơn giản hóa cao độ và tự tiết chế, không thái quá, sử
dụng các vật liệu bằng nhựa hay hợp kim, gây cảm giác mạnh cho
người xem. Tuy nhiên, mỗi nghệ sĩ đều có sự tinh tế riêng và những
khác biệt thú vị trong cách tiếp cận về hình thức, nội dung và việc xử lý
chủ đề tác phẩm. Judd, LeWitt, Andre và Morris ưa sử dụng các hình
khối và hình chữ nhật, trong khi Tony Smith và Ronald Bladen thích
các hình thù chéo góc hoặc những kiểu dạng lồng vào nhau. Bladen,
cũng giống như Truitt, muốn tự tay sơn lấy những mẫu gỗ dán. Ông
muốn nghệ thuật điêu khắc giản lược của mình nói lên một điều gì đó,
tựa như “một vở kịch về sự trải nghiệm nhỏ bé”.

Ronald Bladen, tác phẩm “The X”