Kết hợp nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu ở trường phổ thông

Hà Nội 10.2009 HộI thảo Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó
vớI v ới nh ững thách thức của biến đổI khí hậu
KẾT HỢP NGHIÊN CỨU VÀ GIÁO DỤC
BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG
PGS. TS. Nguyễn Đức Vũ
Trường ĐHSP Huế
I. SỰ CẦN THIẾT PHẢI NGHIÊN CỨU VÀ GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG
Biến đổi khí hậu là nguy cơ lớn làm giảm năng suất nông nghiệp, gia tăng tình
trạng thiếu nước, gia tăng các hiện tượng cực đoan của thời tiết, phá vỡ tình trạng cân
bằng của các hệ sinh thái và làm gia tăng bệnh tật. Theo dự báo, trong thế kỷ 21, nhiệt
độ thế giới có thể tăng thêm 5
0
C, trong khi ngưỡng biến đổi khí hậu nguy hiểm là tăng
thêm 2
0
C. Nếu vượt qua ngưỡng này, các thảm họa sinh thái sẽ xảy ra và cuộc sống
con người bị đe dọa nghiêm trọng.
Biến đổi khí hậu đang đe doạ trực tiếp đến VN. Theo nghiên cứu của Tổ chức
Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), TP Hồ Chí Minh nằm trong danh sách 10 thành
phố bị đe doạ nhiều nhất bởi biến đổi khí hậu (bao gồm Calcutta và Bombay của Ấn
Độ, Dacca của Bangladesh, Thượng Hải, Quảng Châu của Trung Quốc, TPHCM của
Việt Nam, Bangkok của Thái Lan và Yangon của Myanmar). Theo bản báo cáo về
phát triển con người 2007 - 2008 của UNDP, nếu nhiệt độ trên Trái Đất tăng thêm 2
0
C,
thì sẽ có 22 triệu người ở VN mất nhà và 45% diện tích đất nông nghiệp ở vùng đồng
bằng sông Cửu Long sẽ ngập trong nước biển. Các hiện tượng như : lượng mưa thất
thường và luôn biến đổi, nhiệt độ tăng cao hơn, tình hình thời tiến khốc liệt hơn, tần
suất và cường độ của những đợt bão lũ, triều cường tăng đột biến, các dịch bệnh xuất
hiện và lan tràn trong những năm gần đây đều có liên quan nhiều đến việc biến đổi

khí hậu.
Nhận thức được sâu sắc vấn đề biến đổi khí hậu (nguyên nhân, hậu quả và giải
pháp ứng phó) là hết sức cần thiết đối với tất cả mọi người, mọi lứa tuổi, mọi thành
phần dân cư, để có các hành động cụ thể góp phần vào việc ứng phó với sự biến đổi
khí hậu toàn cầu. Nhà trường phổ thông, với sứ mệnh nâng cao dân trí, đào tạo nhân
lực và bồi dưỡng nhân tài ; với mạng lưới rộng khắp đất nước ; với hệ thống chương
trình, nội dung, kế hoạch và phương pháp giáo dục ; với đội ngũ hùng hậu của những
người làm công tác giáo dục đóng một vai trò to lớn và có tầm ảnh hướng sâu rộng đến
việc nâng cao nhận thức về biến đổi khí hậu cho học sinh.
II. MỤC ĐÍCH VÀ MỘT SỐ NỘI DUNG NGHIÊN CỨU VÀ GIÁO DỤC BIẾN
ĐỔI KHÍ HẬU TRONG NHÀ TRƯỜNG PHỔ THÔNG
1. Mục đích
Việc nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu trong nhà trường phổ thông nhằm
1
Hà Nội 10.2009 HộI thảo Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó
vớI v ới nh ững thách thức của biến đổI khí hậu
làm cho học sinh có những hiểu biết và nhận thức về biến đổi khí hậu trên toàn cầu và
những giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu. Từ đó, các em có những hành động
thích hợp tham gia vào các hoạt động về ứng phó với biến đổi khí hậu nói riêng và với
thiên tai nói chung.
Mục đích cao nhất của nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu là học sinh có
được một ý thức trách nhiệm cao và có các hành động cụ thể, sáng tạo để cải thiện môi
trường, ứng phó với biến đổi khí hậu.
2. Nội dung nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu
Biến đổi khí hậu là vấn đề có tính toàn cầu, liên quan đến rất nhiều vấn đề môi
trường nói chung, như : bảo vệ rừng và trồng rừng, sử dụng hợp lý đất đai, củng cố và
quản lý các khu bảo tồn thiên nhiên, tiết kiệm năng lượng, giảm thiểu ô nhiễm và xóa
đói, giảm nghèo,
Trên bình diện quốc tế, Hội nghị thượng đỉnh tại Copenhagen nhằm mục tiêu
thông qua một hiệp ước về thay đổi khí hậu toàn cầu sẽ được tổ chức vào tháng 12 tới

đây. Các nhà đàm phán đang nỗ lực đạt được sự nhất trí thay thế Nghị định thư Kyoto
về hạn chế khí thải carbon. Trên thế giới, Trung Quốc và Mỹ, mỗi nước chiếm 20%
lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính từ tiêu thụ than đá, khí tự nhiên và dầu. EU
chiếm 14%, tiếp theo là Nga và Ấn Độ chiếm 5%. Tổng thống Mỹ Barack Obama
khẳng định "Nếu chúng ta linh hoạt và thực tế, nếu chúng ta có thể giải quyết bằng
cách làm việc không mệt mỏi trong những nỗ lực chung, thì sau đó chúng ta sẽ hoàn
thành mục tiêu chung của chúng ta: một thế giới an toàn hơn, trong sạch hơn, vững
bền hơn thế giới mà chúng ta đã thấy".
Ở các lãnh thổ khác nhau, những hành động cụ thể của người dân địa phương là
việc làm cần thiết để cải thiện môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu toàn cầu.
Nội dung nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu cần đề cập đến cả hiện trạng,
nguyên nhân, hậu quả và các giải pháp. Nhìn chung, các giải pháp ứng phó với biến
đổi khí hậu cần được triển khai ở cả ba cấp độ : cộng đồng (nâng cao năng lực thích
ứng ở các vùng bị ảnh hưởng, ví dụ như xây dựng nhà cửa thích hợp ở đồng bằng sông
Cửu Long ; lồng ghép thông tin biến đổi khí hậu vào các kế hoạch phát triển, kết hợp
với nâng cao nhận thức và tăng cường sự tham gia của cộng đồng), chính sách (xây
dựng chiến lược ở cấp quốc gia, địa phương) và năng lực thể chế, hành động địa
phương (Ví dụ : để hạn chế thiệt hại do nước biển dâng cao, trước mắt cần trồng rừng
ngập mặn và quy hoạch nuôi trồng thuỷ sản, phát triển các khu bảo tồn sinh thái;
không quy hoạch khu định cư gần bờ biển, cửa sông; xây đê cao 1 - 1,2 m để bảo vệ
cảng biển, di tích, điểm du lịch trong vùng ngập do nước biển dâng. Tổ chức các
hoạt động của học sinh, thanh niên như hội thảo về các chủ đề biến đổi khí hậu, như
vấn đề nước biển dâng, Trái Đất nóng lên, hiệu ứng nhà kính, những biểu hiện, nguyên
nhân, cách thích nghi và những biện pháp đối phó với biến đối khí hậu )
2
Hà Nội 10.2009 HộI thảo Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó
vớI v ới nh ững thách thức của biến đổI khí hậu
III. CÁC HÌNH THỨC NGHIÊN CỨU VÀ GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
TRONG NHÀ TRƯỜNG
1. Về nghiên cứu biến đổi khí hậu

Công việc này được tiến hành bởi hoạt động tự bồi dưỡng của đội ngũ giáo viên,
đặc biệt các môn có liên quan trực tiếp như : Địa lí, Sinh học, Công nghệ, Giáo dục
công dân, Thể dục, Ngữ Văn,
Việc nghiên cứu được tiến hành chủ yếu thông qua hoạt động tổ chuyên môn và
tự bồi dưỡng của GV. Các sinh hoạt chuyên đề tại tổ chuyên môn hay chủ đề tự bồi
dưỡng của giáo viên cần tập trung vào nội dung liên quan trực tiếp đến biến đổi khí
hậu toàn cầu, hiệu ứng nhà kính, lỗ thủng tầng ôdôn, lũ lụt, hạn hán,
Cần thiết có sự trao đổi nội dung nghiên cứu dưới hình thức xê-mi-na tại tổ
chuyên môn liên trường hoặc cụm trường. Ở mức độ cao hơn, trong kế hoạch nghiên
cứu khoa học hằng năm của các tỉnh, cần bố trí nội dung nghiên cứu biến đổi khí hậu
cho các sở GD&ĐT. Kết quả nghiên cứu được áp dụng trực tiếp vào dạy học bộ môn
và giáo dục biến đổi khí hậu tại chỗ.
2. Về giáo dục biến đổi khí hậu
Định hướng dạy học theo hướng đề cao chủ thể hoạt động nhận thức của học sinh
tạo cơ hội để GV tổ chức cho học sinh thực hiện các hoạt động liên quan đến nội dung
biến đổi khí hậu ngay cả ở bài dạy học trên lớp lẫn hoạt động ngoài giờ học.
a) Thông qua các môn học trong nhà trường, tiến hành giáo dục biến đổi khí hậu
cho học sinh.
Trong nhà trường hiện nay, có nhiều môn học có nội dung liên quan trực tiếp
hoặc gần gũi với biến đổi khí hậu. Thông qua các môn học trong nhà trường có thể
tiến hành giáo dục về biến đổi khí hậu cho học sinh. Việc giáo dục biến đổi khí hậu
cũng như nhiều loại hình giáo dục khác qua các môn học được tiến hành theo phương
thức khai thác những nội dung có liên quan đến biến đổi khí hậu trong từng môn học,
chứ không phải đưa thêm nội dung vào chương trình, vào bài học bộ môn. Vì vậy,
không làm nặng thêm chương trình, không sợ "quá tải".
Việc khai thác các nội dung có liên quan đến biến đổi trong bài học để tiến hành
giáo dục dục cho học sinh được tiến hành bằng các phương pháp khác nhau. Trong đó,
có thể sử dụng một số phương pháp có hiệu quả như : thuyết trình với sự tham gia tích
cực của học sinh; đàm thoại gợi mở; khảo sát, điều tra; thảo luận; tranh luận; động
não; báo cáo; đóng vai; giải quyết vấn đề; dự án. Đây là những phương pháp đề cao

hoạt động nhận thức của học sinh trong học tập, khuyến khích sự sáng tạo của học sinh
trong học tập.
Trong bài giảng trên lớp, giáo viên tạo cơ hội cho học sinh làm việc cá nhân, trao
đổi thảo luận nhóm, thuyết trình trước lớp các nội dung học tập có tích hợp biến đổi
3
Hà Nội 10.2009 HộI thảo Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó
vớI v ới nh ững thách thức của biến đổI khí hậu
khí hậu (ví dụ vấn đề biến đổi khí hậu trong bài Địa lí lớp 11, hay các chất gây hiệu
ứng nhà kính trong bài Hóa học 10, ). Việc làm này một mặt đề cao vai trò chủ động,
tích cực của học sinh trong học tập, mặt khác rèn luyện cho các em thói quen học tập
giải quyết vấn đề.
b) Thông qua hoạt động ngoại khóa để tiến hành giáo dục biến đổi khí hậu cho
học sinh
Ngoại khóa là hình thức tổ chức dạy học ngoài lớp, không qui định bắt buộc
trong chương trình, hoạt động dựa trên sự tự nguyện tham gia của một số hay số đông
học sinh có hứng thú, yêu thích vấn đề cần tìm hiểu và ham muốn tìm tòi, sáng tạo các
nội dung học tập bộ môn, dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
Hoạt động ngoại khóa được phân biệt với các hình thức tổ chức dạy học khác bởi
những nột chủ yếu sau: là hoạt động ngoài giờ học trên lớp, không được qui định trong
chương trình nội khóa; là hoạt động tự nguyện của cá nhân hay nhóm học sinh có cùng
hứng thú, sở thích, mối quan tâm về một vấn đề nào đó của nội dung học tập; giáo viên
không trực tiếp hoạt động cùng học sinh, nhưng phải là người hướng dẫn, tổ chức, tư
vấn và có thể trong nhiều trường hợp cần thiết cũng là người chỉ đạo, điều khiển các
hoạt động ngoài giờ học của học sinh; nội dung hoạt động ngoại khóa thường liên
quan với nội dung học tập trong chương trình và phù hợp với hoàn cảnh của địa
phương và đặc điểm của các em tham gia hoạt động; không tổ chức kiểm tra, đánh giá
kết quả hoạt động ngoại khóa với các hình thức tương tự trên lớp học.
Hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông có một vị trí rất quan trọng, đặc biệt
đối với giáo dục biến đổi khí hậu. Đây là một trong những con đường để học sinh bổ
sung, mở rộng thêm những kiến thức cần thiết cho mình, hiểu biết thêm thiên nhiên,

con người ở địa phương mình, khám phá thêm những kiến thức thực tế cần thiết về
biến đổi khí hậu.
Các hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông rất đa dạng. Mỗi loại có nội dung
riêng, được đặc trưng bởi phương pháp tiến hành và cách thức tổ chức thích hợp.
Nhằm mục tiêu về giáo dục biến đổi khí hậu, có thể tiến hành các hoạt động ngoại
khoá như : đố vui về hiệu ứng nhà kính, câu lạc bộ giải pháp ứng phó với biến đổi khí
hậu, thi tìm hiểu về biến đổi khí hậu toàn cầu, thi hùng biện có nội dung về biến đổi
khsi hậu, Các hoạt động này được thực hiện ngoài giờ, có sự phối hơp với các tổ
chức Đoàn, Đội, Hội học sinh trong nhà trường sẽ thu được nhiều hiệu quả thiết
thực.
3. Để tiến hành có hiệu quả các hình thức nghiên cứu và giáo dục biến đổi khí hậu
trong nhà trường, cần có một số điều kiện cần thiết
- Nâng cao nhận thức của giáo viên về biến đổi khí hậu toàn cầu. Giáo viên là
nhân tố đóng vai trò quyết định đến thành công của công tác giáo dục biến đổi khí hậu
trong các trường học. Những hiểu biết của họ về biến đổi khí hậu có tác động rất lớn
4
Hà Nội 10.2009 HộI thảo Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó
vớI v ới nh ững thách thức của biến đổI khí hậu
đến nhận thức của người học.
- Tăng cường công tác quản lí, chỉ đạo về giáo dục biến đổi khí hậu. Lãnh đạo
nhà trường cần quán triệt việc giáo dục biến đổi khí hậu đến tứng cán bộ và giáo viên
trong toàn trường, tổ chức các hoạt động thân thiện với môi trường, cải thiện môi
trường tại trường học, từ đó xây dựng các tổ chức, các hoạt động gắn với giáo dục biến
đổi khí hậu nói riêng và giáo dục môi trường nói chung.
Xây dựng và ban hành các qui chế, chế độ khen thưởng và đãi ngộ thoả đáng cho
các cán bộ quản lí, giáo viên có thành tích về giáo dục biến đổi khí hậu.
3. Tăng cường các nguồn lực cho giáo dục biến đổi khí hậu trong các trường học,
kết hợp với nguồn lực về giáo dục môi trường, xây dựng nhà trường xanh, sạch,
đẹp và tăng cường phối hợp nhà trường và cộng đồng trong công tác cải thiện
môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu

- Huy động kinh phí cho giáo dục biến đổi khí hậu, đảm bảo nhu cầu tài chính
cần thiết cho các hoạt động giáo dục biến đổi khí hậu trong các nhà trường.
- Biên soạn và phát hành rộng rãi các tài liệu phục vụ giáo dục biến đổi khí hậu
đến tận từng giáo viên và học sinh trong các trường học.
- Phối hợp chặt chẽ với địa phương và cộng đồng dân cư trong khu vực trường
đóng về giáo dục biến đổi khí hậu, kết hợp giáo dục biến đổi khí hậu với giáo dục môi
trường, trên cơ sở các trường học tự mình xây dựng trở thành một trung tâm hạt nhân
về biến đổi khí hậu tại địa phương.
5