LUYỆN THI ĐH: THANH THẢO VÀ " ĐÀN GHI TA CỦA LORCA"

VẤN ĐỀ LUYỆ THI ĐH THỨ 17: THANH THẢO VÀ BÀI THƠ “ ĐÀN GHI TA
CỦA LORCA”
"Đàn ghi ta của Lorca" của Thanh Thảo dưới góc nhìn liên
văn bản
TS. Phan Huy Dũng
Đại học Vinh


Theo lí thuyết văn học liên văn bản, bất cứ văn bản nào cũng là một liên văn
bản, không phụ thuộc vào việc tác giả của văn bản có ý thức được điều đó hay không.
Đọc Đàn ghi ta của Lorca, có thể thấy, mỗi từ, mỗi chi tiết, hình ảnh và cả hình tượng
trung tâm trong đó đều là đầu mối của một quan hệ giao tiếp nghệ thuật rộng lớn, mà
nếu thiếu tri thức về các văn bản (hiểu theo nghĩa rộng) có trước đó thì độc giả không
thể cảm nhận được, hiểu được ý nghĩa của chúng. Lorca là nhà thơ như thế nào? Đàn
ghi ta của ông có cái gì đặc biệt? Vầng trăng, yên ngựa, bước chân lang thang, tiếng
hát nghêu ngao, bãi bắn, tấm áo choàng bê bết đỏ, giọt nước mắt vầng trăng trong đáy
giếng, lá bùa cô gái di gan là những cái gì đây? Đó có thể là những câu hỏi thầm
vang lên trong tâm trí độc giả bình thường khi tiếp nhận bài thơ. Nếu không chịu bỏ
cuộc trên hành trình giải mã văn bản này và quyết tìm tới những văn bản khác đã làm
nền cho nó (theo sự chỉ dẫn của các câu thơ trong bài), độc giả sẽ thực sự được đền
bù. Trước mắt chúng ta lúc đó sẽ là một thế giới thi ca chói loà của thiên tài Lorca, là
bức tranh bi tráng về thân phận người nghệ sĩ trong một thời đại biến động như bão
táp, là vẻ đẹp lung linh của nghệ thuật vượt lên trên mọi sự đe doạ của các thế lực bạo
tàn, nguy hiểm. Từ những điều vừa thấy, nhìn ngược lại văn bản thơ đã tạo cơ hội mở
rộng chân trời hiểu biết cho mình – bài Đàn ghi ta của Lorca của Thanh Thảo – ta sẽ
nhận ra từ đây một sự cộng hưởng của những khát vọng sáng tạo, một khả năng nhập
cảm sâu sắc vào thế giới nghệ thuật thơ Lorca, một suy nghiệm thâm trầm về nỗi đau
và niềm hạnh phúc của những cuộc đời đã dâng hiến trọn vẹn cho cái đẹp.
Trong nửa đầu bài thơ, một không gian Tây Ban Nha đặc thù, nhất là không gian
miền quê Andalucía yêu dấu của Lorca đã được gợi lên. Giữa không gian đó, nổi bật
hình tượng người nghệ sĩ lãng du có tâm hồn phóng khoáng, tha thiết yêu người, yêu

đời, nhưng nghịch lí thay, lại không ngừng đi theo một tiếng gọi huyền bí nào đó hướng
về miền đơn độc:
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn

tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
Tại sao tác giả lại có thể gợi lên được những điều ấy? – Trước hết là nhờ "đàn ghi
ta của Lorca". Tất nhiên, ở đây ta không nói tới một cây đàn cụ thể, dù vẫn biết Lorca
là nghệ sĩ trình tấu rất xuất sắc ghi ta và dương cầm. Đàn ghi ta ở đây chính là thơ
Lorca, là bản mệnh của Lorca. Đọc thơ Lorca, ta thường bắt gặp hình tượng một
chàng kị sĩ đi mải miết, vô định dưới vầng trăng khi đỏ, khi đen, khi rạng ngời, khi u
tối, khi nồng nàn, khi buốt lạnh, Ta cũng thường được ngập mình trong phong vị,
hương sắc riêng không thể nào quên được của miền quê Granada thuộc xứ Andalucía,
nơi ngày xưa từng được xem là "một trong những vương quốc đẹp nhất của châu Phi"
do người Ả Rập dựng nên. Ở đó có những chàng hiệp sĩ đấu bò tót khoác trên mình
tấm áo choàng đỏ, có những cô gái di gan nước da nâu gợi tình tràn trề sức sống, có
những vườn cam, những rặng ô liu xanh một màu xanh huyền hoặc. Đặc biệt, ở đó
luôn vang vọng tiếng đàn ghi ta – âm thanh nức nở, thở than làm vỡ toang cốc rượu
bình minh, tựa tiếng hát của một con tim bị tử thương bởi năm đầu kiếm sắc, không gì
có thể bắt nó im tiếng (ý thơ trong bài Đàn ghi ta) Thanh Thảo quả đã nhập thần
vào thế giới thơ Lorca để lẩy ra và đưa vào bài thơ của mình những biểu tượng ám
ảnh bồn chồn vốn của chính thi hào Tây Ban Nha. Nhưng vấn đề không đơn giản chỉ
là sự "trích dẫn". Tất cả những biểu tượng kia đã được tổ chức lại xung quanh biểu

tượng trung tâm là cây đàn, mà xét theo "nguồn gốc", vốn cũng là một biểu tượng đặc
biệt trong thơ Lorca – người mê dân ca, "chàng hát rong thời trung cổ", "con sơn ca
xứ Andalucía". Cây đàn từ chỗ mang hàm nghĩa nói về một định hướng sáng tạo gắn
thơ với dòng nhạc dân gian, rộng ra, nói về một tình yêu vô bờ và khắc khoải đối với
quê hương, đến Thanh Thảo, nó đã nhập một với hình tượng Lorca, hay nói cách
khác, nó đã trở thành hình tượng "song trùng" với hình tượng Lorca. Cây đàn cất lên
tiếng lòng của Lorca trước cuộc sống, trước thời đại. Nó là tinh thần thơ Lorca, là linh
hồn, và cao hơn cả là số phận của nhà thơ vĩ đại này. Bởi thế, trên những văn bản thơ
trước đây của Lorca là một văn bản mới của nhà thơ Việt Nam muốn làm sống dậy
hình tượng người con của một đất nước, một dân tộc yêu nghệ thuật, ưa chuộng cuộc
sống tự do, phóng khoáng. Hơn thế nữa, tác giả muốn hợp nhất vào đây một "văn
bản" khác của đời sống chính trị Tây Ban Nha mùa thu 1936 – cái "văn bản" đã kể với
chúng ta về sự bạo ngược của bọn phát xít khi chúng bắt đầu ra tay tàn phá nền văn
minh nhân loại và nhẫn tâm cắt đứt cuộc đời đang ở độ thanh xuân của nhà thơ được
cả châu Âu yêu quý:
Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lorca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du

tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy
Ở trên, bài thơ của Thanh Thảo đã được (hay bị) trích theo lối cắt tỉa, phục vụ
cho việc làm tường minh các ý thơ có trong đó. Trên thực tế, Đàn ghi ta của Lorca có
một cấu trúc đầy ngẫu hứng, với sự tương tác, xô nhau, đan cài nhau của các văn bản
(đã nói). Chính nhờ vậy, tiếng hát yêu đời của Lorca được Thanh Thảo gợi lại, càng
trở nên tha thiết hơn giữa tan nát dập vùi và những ám ảnh tưởng phi lí luôn dày vò
nhà thơ Tây Ban Nha bỗng trở thành sự tiên tri sáng suốt. Sáng tạo nghệ thuật của

Thanh Thảo được bộc lộ rõ trên các giao điểm này. Những hình ảnh, biểu tượng vốn
có trong thơ Lorca được làm mới để chuyên chở những cảm nhận về chính thơ Lorca
và về thân phận các nhà thơ trong thời hoành hành của bạo lực. Câu thơ những tiếng
đàn bọt nước ở đầu bài nếu được nối kết với các câu thơ khác là tiếng ghi ta tròn bọt
nước vỡ tan và tiếng ghi ta ròng ròng – máu chảy, sẽ bộc lộ một tiềm năng ý nghĩa
lớn hơn nhiều so với ý nghĩa dễ nhận thấy gắn liền với việc diễn tả âm thanh tuôn
trào, sôi động của tiếng đàn. Tiếng đàn giống như tiếng kêu cứu của con người, của
cái đẹp trong thời khắc bị đẩy tới chỗ tuyệt diệt. Không có gì khó hiểu khi dưới ngòi
bút Thanh Thảo, tiếng đàn cũng có màu (nâu, xanh), có hình thù (tròn), có sinh mệnh
(ròng ròng máu chảy), bởi tiếng đàn ở đây chính là sự cảm nhận của nhà thơ nay về
tiếng đàn xưa. Theo đó, tiếng đàn không còn là tiếng đàn cụ thể nữa, nó là sự sống
muôn màu hiện hình trong thơ Lorca và là sinh quyển văn hoá, sinh quyển chính trị –
xã hội bao quanh cuộc đời, sự nghiệp Lorca. Rồi màu đỏ gắt của tấm áo choàng,
không nghi ngờ gì, là sáng tạo của Thanh Thảo. Nó không đơn thuần là màu của một
trang phục. Nó có khả năng ám gợi một điều kinh rợn sẽ được nói rõ ra trong khổ thơ
sau: áo choàng bê bết đỏ – tức là tấm áo choàng đẫm máu của Lorca, của bao con
người vốn chỉ biết hát nghêu ngao niềm yêu cuộc đời với trái tim hồn nhiên, ngây
thơ, trong trắng, khi bị điệu về bãi bắn một cách tàn nhẫn, phũ phàng, phi lí (câu thơ
chàng đi như người mộng du có phần thể hiện sự phi lí không thể nào nhận thức nổi
này). Cùng một cách nhìn như thế, độc giả sẽ thấy những thi liệu của thơ Lorca (mà
truy nguyên, một phần không nhỏ vốn là thi liệu của những bài dân ca Andalucía) như
hình ảnh người kị sĩ đi lang thang, yên ngựa, vầng trăng đã thực sự được tái sinh lần
nữa trong một hình hài mới và gây được những ấn tượng mới. Các từ miền đơn độc,
chếnh choáng, mỏi mòn gắn với chúng đã tạo ra một trường nghĩa chỉ sự mệt mỏi, bất
lực, bồn chồn, thắc thỏm không yên của con người khi đối diện thực sự với cái bản
chất phong phú vô tận của cuộc sống. Với kiểu tạo điểm nhấn ngôn từ của Thanh
Thảo, ta hiểu rằng cảm giác đó không chỉ có ở Lorca. Nó là một hiện tượng có tính
phổ quát, không của riêng ai, không của riêng thời nào, tất nhiên, chỉ được biểu hiện
đậm nét và thực sự trở thành "vấn đề" trong thơ của những nhà thơ luôn thắc mắc về ý
nghĩa của tồn tại. Gồm một chuỗi âm thanh mơ hồ khó giải thích, dòng thơ li-la li-la

li-la xuất hiện hai lần trong thi phẩm một mặt có tác dụng làm nhòe đường viền ý
nghĩa của từng hình ảnh, biểu tượng đã được ném ra chừng như lộn xộn, mặt khác,
đảm nhiệm một phần chức năng liên kết chúng lại thành một chỉnh thể, nhằm biểu
hiện tốt nhất cái nhìn nghệ thuật của tác giả và giải phóng bài thơ khỏi sự trói buộc
của việc thuật, kể những chuyện đã xảy ra trong thực tế. Quả vậy, dù không có sự
kiện nào của cuộc đời Lorca được kể lại một cách rành mạch, chi tiết, nhưng độc giả
hiểu thơ không vì thế mà cho rằng thiếu. Cái người ta thấy đáng quan tâm lúc này
nằm ở chỗ khác. Đó là sự tự bộc lộ của chủ thể sáng tạo khi ráo riết suy nghĩ về số
phận đầy bất trắc của nghệ thuật và khả năng làm tan hoà những suy nghĩ ấy trong
một thứ nhạc thơ tác động vào người tiếp nhận bằng hình thức ám gợi tượng trưng
hơn là hình thức giãi bày, kể lể kiểu lãng mạn. Tất nhiên, chúng ta có quyền cắt nghĩa
tại sao lại li la chứ không phải là cái gì khác. Hoa li la (tử đinh hương) với màu tím
mê hoặc, nao lòng, từng là đối tượng thể hiện quen thuộc của nhiều thi phẩm và hoạ
phẩm kiệt xuất trong văn học, nghệ thuật phương Tây chăng? Hay đó là âm thanh lời
đệm (phần nhiều mang tính sáng tạo đột xuất) của phần diễn tấu một ca khúc, hoặc
nữa là âm thanh mô phỏng tiếng ngân mê đắm của các nốt đàn ghi ta dưới tay người
nghệ sĩ? Tất cả những liên hệ ấy đều có cái lí của chúng!
Ở nửa sau của bài thơ, tác giả suy tưởng về sức sống kì diệu của thơ Lorca nói
riêng và về sự trường tồn của nghệ thuật chân chính nói chung, vốn được sáng tạo
bằng chính trái tim nặng trĩu tình yêu cuộc sống của các nghệ sĩ:
không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh đáy giếng

đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lorca bơi sang ngang
trên chiếc ghi ta màu bạc

chàng ném lá bùa cô gái di gan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt

li-la li-la li-la
Câu thơ không ai chôn cất tiếng đàn có lẽ đã được bật ra trong tâm thức sáng tạo
của Thanh Thảo khi ông nghĩ tới lời thỉnh cầu của Lorca trong bài Ghi nhớ – lời thỉnh
cầu đã được dùng làm đề từ cho bài thơ Đàn ghi ta của Lorca. Không, ở đây không có
thao tác đối lập sắc lẻm của lí trí mà nhiều thi sĩ ưa dùng trong các bài thơ "chân
dung" hay "ai điệu", nhằm làm nổi bật những tứ thơ "mới" mang tính chất "ăn theo".
Chỉ có sự đau đớn trước cái chết thảm khốc của một thi tài mãnh liệt, mà xác bị quăng
xuống một giếng sâu (hay vực?) gần Granada. Dĩ nhiên, ý nguyện của Lorca – một ý
nguyện thể hiện phẩm chất nghệ sĩ hoàn hảo của nhà thơ, nói lên sự gắn bó vô cùng
sâu nặng của ông đối với nguồn mạch dân ca xứ sở – đã không được thực hiện. Nhưng
nghĩ về điều đó, những liên tưởng dồn tới và ta bỗng vỡ ra một chân lí: không ai chôn
cất tiếng đàn và dù muốn chôn cũng không được! Đây là tiếng đàn, một giá trị tinh
thần, chứ không phải là một cây đàn vật thể. Tiếng đàn ấy trường cửu cùng tự nhiên
và hơn thế, bản thân nó chính là tự nhiên. Nó vẫn không ngừng vươn lên, lan toả,
ngay khi người nghệ sĩ sáng tạo ra nó đã chết. Dù thật sự thấm thía chân lí nói trên,
tác giả vẫn không ngăn nổi lòng mình khi viết ra những câu thơ đau xót hết mực,
thấm đượm một cảm giác xa vắng, bơ vơ, côi cút, như cảm giác của ta khi thấy cỏ
mọc hoang đang hát bài ca vắng người giữa mang mang thiên địa. Không phải ngẫu
nhiên mà trong ít nhất hai phương án ngôn từ có thể dùng, Thanh Thảo đã lựa chọn
cách diễn đạt không ai chôn cất chứ không phải là không ai chôn được! Đến lượt độc
giả, giọt nước mắt vầng trăng cứ mãi làm ta thao thức, dù nó long lanh trong im lặng,
và hình như càng im lặng trong thăm thẳm đáy giếng, nó lại càng long lanh hơn bao
giờ hết
(1)
.

Từ câu đường chỉ tay đã đứt đến cuối bài, nhịp điệu, tiết tấu của thi phẩm không
còn gấp gáp và dồn bức nữa. Nó chậm rãi và lắng sâu. Điều này tuân theo đúng lô
gích tái hiện và suy ngẫm (tạm quy về phạm trù "nội dung") mà tác giả chọn lựa.
Nhưng quan trọng hơn, nó tuân theo lô gích tồn tại của chính cuộc đời : tiếp liền cái
chết là sự sinh thành, sau bộc phát, sôi trào là tĩnh lặng, trầm tư, nối theo sự mù loà,
khủng hoảng (của xã hội loài người) là sự khôn ngoan, chín chắn Trong muôn nghìn
điều mà con người phải nghĩ lại khi đã "khôn dần lên", sự hiện diện của nghệ thuật
trong đời sống là một trong những điều khiến ta trăn trở nhiều nhất. Việc quy tội, kết
tội cho một đối tượng cụ thể nào đó đã đối xử thô bạo với nghệ thuật không còn là
chuyện thiết yếu nữa. Hãy lắng lòng để chiêm ngưỡng một sự siêu thoát, một sự hoá
thân. Trên dòng sông của cuộc đời, của thời gian vĩnh cửu mà trong khoảnh khắc
bừng tỉnh thoát khỏi mê lầm, ta tưởng thấy nó hiện hình cụ thể và dăng chiếu ngang
trời, có bóng chàng nghệ sĩ Lorca đang bơi sang ngang trên chiếc ghi ta màu bạc.
Chàng đang vẫy chào nhân loại để đi vào cõi bất tử. Chiếc ghi ta, cũng là con thuyền
thơ chở chàng, có ánh bạc biêng biếc, hư ảo một màu huyền thoại
Trên thực tế, cái chết của Lorca là cái chết tức tưởi do bọn phát xít Franco gây
nên. Nhưng nhìn suốt chiều dài lịch sử, ta thấy Lorca không phải là trường hợp nghệ
sĩ đầu tiên hay cuối cùng chịu kết cục bi thương bởi các thế lực thù địch với cái đẹp.
Vậy phải chăng có thể xem những khổ nạn liên tục là một phần tất yếu trong định
mệnh của họ? Hẳn Thanh Thảo đã nghĩ vậy khi viết tiếp những câu thơ thật gọn nghẽ,
"nhẹ nhõm" và "mênh mang" (ta hãy chú ý tới điểm rơi cuối dòng thơ của các từ, cụm
từ như đã đứt, vô cùng, sang ngang). Dù ai tiếc thương mặc lòng, đối với người nghệ
sĩ như Lorca, khi đường chỉ tay đã đứt (đường chỉ tay như dấu ấn của số mệnh đóng
lên cơ thể con người), chàng đã dứt khoát được giải thoát. Còn nuối làm chi lá bùa hộ
mệnh được xem là vật tàng trữ những sức mạnh thần diệu mà cô gái di gan trao cho.
Chàng, dứt khoát và mạnh mẽ, ném nó "chìm lỉm" (chữ của Hàn Mặc Tử) vào xoáy
nước hư vô, như ném trái tim mình vào lặng yên bất chợt – cái lặng yên của sự "đốn
ngộ", cái lặng yên sâu thẳm, anh minh, mà ở đó, lời nói đã tan đi trong chính nó.
Chàng đã đoạt lấy thế chủ động trước cái chết của mình. Chàng đã thắng không chỉ lũ
ác nhân mà còn thắng cả chính định mệnh và hư vô nữa. Từ điểm này nhìn lại, ta

bỗng thấy câu thơ chàng đi như người mộng du ở phần trên có thêm tầng nghĩa mới.
Bị lôi đến chỗ hành hình, Lorca vẫn sống như người trong cõi khác. Chàng đang bận
tâm đuổi theo những ý nghĩ xa vời. Chàng đâu thèm chú ý tới máu lửa quanh mình lúc
đó. Chàng đã không chấp nhận sự tồn tại của bạo lực. Chàng chết, nhưng kẻ bất lực
lại chính là lũ giết người! Ở đây, có một cái gì gợi ta nhớ tới sự tuẫn nạn của Chúa
Giê su trên núi Golgotha (núi Sọ). Lại thêm một "văn bản" nữa ẩn hiện tỏ mờ dưới
văn bản thơ của Thanh Thảo
(2)
!
Trong đoạn thơ cuối bài vừa phân tích, người đọc càng nhìn thấy rõ hơn sự vững
vàng của tác giả trong việc phối trí các hình ảnh, biểu tượng lấy từ nhiều "văn bản"
khác nhau vào một tổng thể hài hoà. Tưởng không có gì chung giữa đường chỉ tay, lá
bùa, xoáy nước và cả lặng yên nữa. Vậy mà, nhờ được "tắm" trong một "dung môi"
cảm xúc có cường độ mạnh cùng sự suy tư có chiều sâu triết học, tất cả chúng trở nên
ăn ý với nhau lạ lùng để cùng cất tiếng khẳng định ý nghĩa của những cuộc đời dâng
hiến hoàn toàn cho nghệ thuật, cũng là cho một nhu cầu tinh thần vĩnh cửu của loài
người. Là sản phẩm tinh tuý của những cuộc đời như thế, thơ ca làm sao có thể chết?
Nó tồn tại như là hơi thở xao xuyến của đất trời. Nó gieo niềm tin và hi vọng. Nó khơi
dậy khát khao hướng về cái đẹp. Nó thanh lọc tâm hồn để ta có được tâm thế sống an
nhiên giữa cuộc đời không thôi xáo động, vĩnh viễn xáo động. Muốn mô tả nó ư? Chỉ
có thể, như Thanh Thảo, sau một thoáng mặc tưởng, bật thốt lên: li-la li-la li-la
Để lòng mình ngân theo chuỗi âm thanh ấy, ta hiểu rằng trong cuộc tương tranh
không ngừng và hết sức thú vị giữa những cách diễn tả "đặc hữu" của văn học và cách
diễn tả mang tính chất ám gợi huyền hồ của âm nhạc, cuối cùng, ở bài thơ của Thanh
Thảo, cách diễn tả của âm nhạc đã chiếm ưu thế. Điều này hiển nhiên là một sự lựa
chọn có ý thức. Để nói về nỗi cô đơn, cái chết, sự lặng yên, "lời" vẫn thường gây
vướng víu, gây nhiễu. Chỉ có nhạc với khả năng thoát khỏi dấu ấn vật chất của sự vật
khi phản ánh nó, trong trường hợp này, là phương tiện thích hợp. Tất nhiên, Thanh
Thảo không phải đang làm nhạc mà là làm thơ. Nói nhạc ở đây không có gì khác là
nói tới cách thơ vận dụng phương thức của nhạc – cái phương thức ám thị, khước từ

mô tả trực quan – để thấu nhập bề sâu, "bề xa" của sự vật. Từ lâu, các nhà thơ tượng
trưng chủ nghĩa đã hướng tới điều này. Dù không nhất thiết phải quy Đàn ghi ta của
Lorca vào loại hình thơ nào, ta vẫn thấy nó đậm nét tượng trưng. Chẳng có gì lạ khi
với bài thơ này, Thanh Thảo muốn thể hiện mối đồng cảm sâu sắc đối với Lorca –.
cây đàn thơ lạ lùng trong nền thi ca nhân loại ở nửa đầu của thế kỉ XX đầy bi kịch
________________
(1) Tại đáy giếng này của thơ Thanh Thảo, hẳn có sự hiện về của cả hồn thơ Hàn Mặc Tử nữa. Trong
bài Trăng tự tử , nhà thơ của Đau thương đã viết : Miệng giếng mở ra - Nuốt ực bao la - Nuốt vì sao rồi -
Loạn rồi ! Loạn rồi, ôi giếng loạn – Ta hoảng hồn, hoảng vía, ta hoảng thiên - Nhảy ùm xuống giếng vớt
xác trăng lên.
(2) Tưởng cũng là điều thú vị nếu biết thêm rằng: trong bức tranh Cái chết của Lorca (1979, Viện bảo
tàng tranh Tretiakov, Moskva), hoạ sĩ người Nga A. Minnikov đã xây dựng hình tượng Lorca giống như
một cây thập giá với hai tay giăng ngang, mặt ngửa lên trời và lồng ngực vỡ toang, nổi bật lên giữa nền
tranh nhuộm một sắc xanh xám tang thương, bi đát; phía trước Lorca có một bụi gai.
MỘT SỐ ĐỀ BÀI THAM KHẢO
ĐỀ 1 : Bình giảng bài thơ « Đan ghi ta của Lorca »
ĐÀN GHI TA CỦA LORCA
Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ghita
* F.G. Lorca
những tiếng đàn bọt nước
Tây-Ban-Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
Tây-Ban-Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lorca bị điệu về bãi bắn

chàng đi như người mộng du
tiếng ghi-ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi-ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi-ta ròng ròng
máu chảy
không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng
đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lorca bơi sang ngang
trên chiếc ghi-ta màu bạc
chàng ném lá bùa cô gái di-gan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt
li-la li-la li-la
(Khối vuông Rubic – NXB TPM – 1985)
Đất nước Tây Ban Nha xinh đẹp với những trận đấu bò rực lửa, với tiếng ghi ta
say lòng đã đi vào trong thơ của Garcia Lorca, nhà thơ nhân dân, người chiến sĩ
chống phát xít. Sự hy sinh anh dũng của ông trước họng súng của bọn phát xít
Franco đã để lại nhiều tiếc thương cho nhân dân Tây Ban Nha. Sức ám ảnh của
những bài thơ đầy chất lãng tử của người nghệ sĩ Tây Ban Nha ấy đã gặp gỡ
với hồn thơ Thanh Thảo làm nên bài thơ độc đáo Đàn ghi ta của Lorca trong
tập thơ Khối vuông rubic.
Trước hết cần phải thấy không phải ngẫu nhiên mà Thanh Thảo lại
chọn hình tượng đàn ghi ta gắn với giây phút cuối cùng của F.G.Lorca. Bởi lẽ

người chiến sĩ này đã dùng tiếng ghi ta cất lên lời ca tranh đấu chống lại chủ
nghĩa phát xít. Đàn ghi ta là tâm hồn Lorca, là khí phách kiên cường của những
người chiến sĩ yêu tự do hòa nhịp trái tim mình với quần chúng nhân dân. Bởi
vậy, nỗi xúc động của Thanh Thảo làm nên cảm hứng của bài thơ cũng bắt đầu
từ câu thơ của Lorca: “Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ghi ta”.
Viết về một nhà thơ hiện đại, một người con của đất nước Tây Ban Nha,
Thanh Thảo đã dựng nên một chân dung bằng thơ sống động. Không gian mở
đầu bài thơ là những biểu tượng đặc trưng của văn hóa xứ sở những trận đấu
bò, hiện hữu tất cả chất say phóng cuồng nghệ sĩ:
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
Cái độc đáo của bài thơ này chính là ở những thủ pháp hiện đại mà hình
ảnh không hề cầu kỳ xa lạ vẫn giúp người đọc hình dung chất Tây Ban Nha
không trộn lẫn. Thanh Thảo có lối diễn đạt câu thơ không viết hoa đầu dòng,
tạo mạch thơ liên tục, xâu chuỗi với nhau để nối kết các biểu tượng đầy sức ám
ảnh : đất nước của những làn điệu ghi ta – Tây Ban cầm, của áo choàng
matador - đấu sĩ, của những giấc mơ hiệp sĩ của chàng Đôn Kihôtê đã cuốn hút
người đọc bằng chất men say chếnh choáng cả vầng trăng. Không chỉ có thế,
ghi ta của chàng nghệ sĩ còn vang những âm điệu rất lạ « li-la li-la li-la » gọi về
sắc tím của hoa tử đinh hương, âm thanh và màu sắc hoà quyện, dìu dịu vẻ đẹp
của một nỗi buồn trữ tình. Bài thơ cuốn người đọc vào cái âm hưởng li-la ngân
mãi không dứt ấy. Đó cũng là những gì đã xuất hiện trong thơ Lorca, ca ngợi
một đất nước Tây Ban Nha tươi đẹp và hào hiệp với khát vọng công lý, tự do.
Tây Ban Nha của thời Lorca còn là đất nước sôi sục những cuộc đấu
tranh chống chủ nghĩa phát xít , ghi ta của Lorca cất lên lời ca tranh đấu : «Ghi
ta bần bật khóc – Không thể nào - dập tắt » (thơ Lorca). Bởi vậy diễn tả khoảnh

khắc người chiến sĩ ấy bị bọn phát xít sát hại, Thanh Thảo cũng đã dựng nên
bầu không gian kinh hoàng những ấn tượng chết chóc : Tây Ban Nha hát nghêu
ngao - bỗng kinh hoàng –áo choàng bê bết đỏ-Lorca bị điệu về bãi bắn –
chàng đi như người mộng du…Những câu thơ tiếp nối diễn tả tột cùng cho cảm
giác đau đớn uất nghẹn trước sự tàn bạo của bọn độc tài phát xít :
tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta
ròng ròng máu chảy…
Điệp khúc dồn dập qua nhịp thơ Thanh Thảo như đã lột tả được cái bàng
hoàng căm phẫn trong bản ghi ta bi tráng! Màu nâu của đất, của làn da rám
nắng, màu xanh của lá của bầu trời như tương phản gay gắt và dữ dội với màu
đỏ ròng ròng máu chảy. Cảm giác vỡ oà đau đớn uất nghẹn trong tiếng ghi ta
tròn bọt nước vỡ tan. Nỗi kinh hoàng trong cảm giác mất mát cũng nhân lên
gấp bội, nỗi đau như xé lòng khi hình dung ra cảnh kẻ thù sát hại người nghệ sĩ
tranh đấu cho tự do.
Những câu thơ tiếp theo như đặc tả cho một sự sống khác, mãnh liệt, âm
thầm mà bất tử :
không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng
Đoạn thơ tái hiện khoảnh khắc kẻ thù của Lorca hèn hạ thủ tiêu chàng,
ném xác xuống giếng, nhưng qua hình tượng âm thanh tiếng đàn ta nhận ra
một sức sống mãnh liệt vẫn tiếp tục. Cảm giác bi tráng hiện hữu qua những liên
tưởng về cỏ mọc hoang, giọt nước mắt vầng trăng, đáy giếng tạo cảm giác
trống vắng sau sự hy sinh anh dũng của Lorca. Thanh Thảo rất có ý thức khi so
sánh tiếng đàn với cỏ mọc hoang để cảm nhận về sức lan toả của sự sống mãnh

liệt không gì có thể hủy hoại được. Có khoảng lặng sau ánh sáng vầng trăng
nhưng đủ diễn tả nỗi tiếc thương long lanh trong đáy giếng, nơi kẻ thù tưởng
có thể vùi chôn tinh thần tự do bất tử của Lorca.
Vì lẽ đó, những câu thơ Thanh Thảo đã tái hiện sự sống của Lorca thật
kỳ diệu và xúc động, con người đã hoá thân vào âm thanh của đàn ghi ta, tan
chảy hoà cùng dòng sông bất tận:
Lorca bơi sang ngang
Trên chiếc ghi ta màu bạc
Chàng ném lá bùa cô gái di gan
Vào xoáy nước
Chàng ném trái tim mình
Vào lặng yên bất chợt
li-la li-la li-la
Những câu thơ diễn tả một hành trình đối mặt với định mệnh của người
nghệ sĩ tài hoa người Tây Ban Nha, như một thái độ bình thản trước số phận.
Lá bùa - định mệnh, trái tim lặng yên để làm nên một sự sống trường tồn vượt
qua và vút lên vang động khắp không gian. Khúc đàn tự do ấy lại vang lên : li-
la li-la li-la Tiếng đàn mang tên loài hoa theo tiếng Tây Ban Nha như một sự
sống lặng lẽ toả hương, hiện hữu giữa cuộc đời. Hai lần Thanh Thảo dùng động
từ ném để diễn tả nhằm làm nổi bật lên vẻ đẹp của con người từ lâu dám coi
khinh cái chết, bởi cái chết do kẻ thù gây ra cũng không thể ngăn cản tư tưởng,
tâm hồn Lorca hoà vào với sự sống bất tử của nhân dân.
Đàn ghi ta của Lorca là một bài thơ hay của Thanh Thảo, không chỉ đã
tạo dựng chân dung người nghệ sĩ - chiến sĩ Garcia Lorca một cách trung thực,
mà còn khiến người đọc cảm nhận rõ vẻ đẹp tâm hồn, tính cách đậm chất Tây
Ban Nha của Lorca. Bài thơ giàu nhạc điệu, ngỡ như chính tác giả đã để lòng
mình đồng điệu với sự sống Lorca trong giờ phút đối mặt với họng súng quân
thù.
Tiếng đàn ấy, sức sống ấy vẫn ngân vang những tiếng li-la li-la li-la để
hiện hữu sống động hình ảnh một Lorca với chiếc ghi ta màu bạc, vẫn rong ruổi

trên hành trình dân tộc Tây Ban Nha, hát lên bài ca tranh đấu, bài ca tình yêu sự
sống. Phút gặp gỡ của nhà thơ Việt Nam Thanh Thảo với Lorca đã làm nên một
bài thơ còn nóng hổi hơi thở cuộc sống hiện đại, ca ngợi người chiến sĩ trong
đội ngũ đấu tranh vì tự do công lý, quyết không cúi đầu trước các thế lực bạo
tàn./.
Trần Hà Nam
Đề 2: Suy nghĩ về hình tương Lorca trong bài thơ “ Đàn ghi
ta của Lorca” của Thanh Thảo
Thanh Thảo sinh năm 1946, quê ở Mộ Đức, Quảng Ngãi. Sau khi tốt
nghiệp khoa Ngữ Văn, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, ông vào công tác ở
chiến trường miền Nam thời chống Mỹ khốc liệt. Thanh Thảo được công
chúng yêu văn học biết đến qua những tác phẩm mang diện mạo độc đáo viết
về chiến tranh và thời hậu chiến như Những người đi tới biển (1977), Dấu
chân qua trảng cỏ (1958), Khối vuông ru-bích (1985), Từ một đến một trăm
(1988).

Thanh Thảo được coi là một nhà thơ luôn có ý thức tìm tòi cách tân cho thơ
Việt đương đại, với xu hướng đào sâu vào cái tôi nội cảm, vận dụng phần vô
thức của nhà thơ để có thể thấu thị được bản chất sâu thẳm của các vấn đề xã
hội và thời đại. Từ đó, nhà thơ thăng hoa thành những lời thơ có tính tượng
trưng siêu thực, gợi ra những liên tưởng đa chiều, đa nghĩa ở bạn đọc qua
một hệ thống thi ảnh và ngôn từ mới mẻ. Bài thơ "Đàn ghi ta của Lor-ca"
được ông viết ở trại sáng tác Quân khu Năm-Đà Nẵng năm 1979, được công
chúng biết đến lần đầu vào năm 1985 khi tập thơ "Khối vuông ru-bích" ra
đời. Có thể xem đây là một bài thơ tiêu biểu cho kiểu tư duy thơ của Thanh
Thảo.

Để hiểu bài thơ "Đàn ghi ta của Lor-ca", trước hết ta phải hiểu về nhân vật
Phi-đe-ri-co Gar-xi-a Lor-ca (1898-1936). Ông là một tài năng sáng chói của
văn học Tây Ban Nha hiện đại, được xem là thần đồng có năng khiếu thiên

bẩm về thơ ca, hội hoạ, âm nhạc, sân khấu, … Sau khi tốt nghiệp Đại học
Luật năm 1919, Lor-ca lên thủ đô Madrit hoạt động nghệ thuật, trong bối
cảnh đất nước Tây Ban Nha bị bao trùm bởi bầu không khí ngột ngạt của chế
độ cai trị độc tài Pri-nô-đê Ri-vê-ra. Lor-ca nồng nhiệt cổ vũ nhân dân đấu
tranh với mọi thế lực áp chế, đòi quyền sống chính đáng, vừa khởi xướng và
thúc đẩy mạnh mẽ những cách tân trong các lĩnh vực nghệ thuật. Vì thế, năm
1936, chế độ phản động thân phát xít đã thủ tiêu Lor-ca. Từ đó, tên tuổi Lor-
ca đã trở thành một biểu tượng, một ngọn cờ tập hợp các nhà văn hoá Tây
Ban Nha và thế giới đấu tranh chống chủ nghĩa phát xít, bảo vệ văn hoá dân
tộc và văn minh nhân loại.

Với nhà thơ Thanh Thảo, ông đã mang trong ba lô ra chiến trường những
bài thơ của Lor-ca, qua bản dịch của Hoàng Hưng, chép trong sổ tay như ông
tâm sự "Thực ra Lor-ca đã sống trong tôi từ những năm 1969-1970 qua bản
dịch chép tay mà chúng tôi truyền cho nhau… Và tôi đã viết "Đàn ghi ta của
Lor-ca" trong cái ngày rầu rầu của năm 1979 ấy. Bài thơ được viết rất nhanh
và hầu như không sửa chữa gì thêm" (Văn học và tuổi trẻ, số tháng 3/2009).
Thanh Thảo nói thêm: "tôi viết bài thơ trong trạng thái không nghĩ ngợi gì,
một trạng thái mà vô thức chiếm lĩnh tôi trọn vẹn". Điều này chứng tỏ Lor-ca
đã ám ảnh tâm thức của Thanh Thảo trong một thời gian dài, đến ngưỡng
cảm hứng, thì tự nhiên bài thơ đã ngân vang như một khúc giao hưởng trầm
buồn với phần đệm là những giọt âm thanh luyến láy thiết tha li-la li-la li-la
ngân lên từ cây ghi ta cổ điển.

những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la

Đi lang thang về miền đơn độc
Với vầng trăng chếnh choáng

Trên yên ngựa mỏi mòn

Mở đầu cho bài thơ của mình, Thanh Thảo giới thiệu với bạn đọc hình ảnh
người nghệ sĩ Lor-ca qua những âm thanh, sắc màu, hình ảnh có tính tượng
trưng, gợi liên tưởng đa chiều. Ấn tượng về những tiếng đàn bọt nước sao
quá mỏng manh, như người nghệ sĩ Lor-ca chỉ với cây ghi ta và vần thơ mang
theo khát vọng tự do dân chủ, một mình chiến đấu với bè lũ Phrăng-cô độc
tài phát xít. Đây quả là một sự tương phản khắc nghiệt giữa "tiếng đàn bọt
nước" với "áo choàng đỏ gắt", gợi ra khung cảnh một đấu trường giữa võ sĩ
với bò tót. Nhưng đây không hề là cuộc đấu để khẳng định sức mạnh của cơ
bắp, mà là một cuộc chiến đấu giữa khát vọng dân chủ của công dân Lor-ca
với nền chính trị độc tài, của khát vọng cách tân nghệ thuật của chàng nghệ sĩ
tâm huyết tài năng Lor-ca với nền nghệ thuật cằn cỗi già nua. Dù ở cương vị
nào, chúng ta cũng nhận ra đây là cuộc đấu không cân sức, Lor-ca đang rất
đơn độc trên hành trình lí tưởng gian nan, soi bóng lẻ loi giữa con đường đời
đầy nguy hiểm mà chỉ có cây đàn, tiếng hát hộ thân.

Trong cuộc đấu khốc liệt này, Lor-ca luôn bị ám ảnh về cái chết, nhưng
không ngờ nó lại đến với ông quá sớm, đến ở cái tuổi ba tám, tuổi con người
đang vào độ phát tiết tinh hoa! "Con chim hoạ mi Tây Ban Nha" không còn
lên tiếng hót. Thanh Thảo đã cất lên lời thơ đầy xót tiếc ngậm ngùi:

Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lor-ca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du

Lời thơ vang lên là một chuỗi tự sự, nhưng cấu trúc lại đứt đoạn như để

nhằm diễn tả cuộc đời Lor-ca "nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương".
Hình ảnh thơ tả thực "áo choàng bê bết đỏ" đã phản ánh hiện thực phũ
phàng, tàn khốc đổ xuống đời Lor-ca. Cái chết bi thảm của Lor-ca là một sự
kiện chính trị lớn ở Tây Ban Nha. Nó tạo ra một hiệu ứng dây chuyền, được
Thanh Thảo diễn tả theo lối tượng trưng độc đáo:

Tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy

Lời thơ mở ra nhiều chiều suy tưởng. Chính tác giả cũng băn khoăn tâm sự:
"Tôi không hiểu mình tâm đắc cái gì nhất từ bài thơ này. Có thể là số phận bi
thảm của Lor-ca nói riêng, của thơ ca nói chung chăng? Có thể là cái "tiếng
đàn bọt nước" lúc hiện lúc tan như sự tự huỷ và tái sinh liên tục của thơ
chăng? Hay là khát vọng tự do mà Lor-ca vĩ đại đã truyền cho tôi qua thi ca
của ông" (Văn học và tuổi trẻ, số tháng 3/2009). Lời thơ của Thanh Thảo liên
tục chuyển đổi cảm giác : từ Tiếng ghi ta nâu vang lên âm thanh ám ảnh, như
mang theo khát vọng tự do và tình yêu mà Lor-ca gởi trao đến mọi người, đến
An-na Ma-ri-a -người yêu chung thuỷ. Lời thơ vang lên giai điệu ghi ta nâu
vỡ ra, tan hoà thành sắc màu tượng trưng cho sự sống "tiếng ghi ta lá xanh
biết mấy"; rồi đột ngột kết đọng thành những dòng máu thắm chảy ròng
ròng của người nghệ sĩ Lor-ca hy sinh vì tự do và nghệ thuật.

Cái chết bi tráng của Lor-ca đã tạo ra một nỗi xót thương vô hạn đối với
nhân dân Tây Ban Nha và nhân loại tiến bộ. Thanh Thảo cũng như bất cứ ai
yêu mến nghệ thuật đều tiếc nuối khi những cách tân của Lor-ca đang còn
dang dở:

không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng

Thanh Thảo đã lấy lời di chúc của Lor-ca "khi tôi chết hãy chôn tôi với cây
đàn" làm đề từ cho bài thơ của mình. Đây chính là di ngôn đầy tâm huyết của
người nghệ sĩ chân chính. Lor-ca không muốn nghệ thuật của mình vì được
công chúng yêu mến đưa lên đài danh dự, rồi vô tình sẽ trở thành một vật cản
trên con đường sáng tạo không có giới hạn đối với thế hệ sau. Nam Cao cũng
từng phát biểu rằng: "Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu,
biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì chưa
có" (Đời thừa).

Song ý thơ của Thanh Thảo vẫn gợi ra ở người đọc nỗi băn khoăn khi người
nghệ sĩ thiên tài Lor-ca mất đi, như dàn nghệ thuật Tây Ban Nha thiếu nhà
nhạc trưởng tài hoa, bản giao hưởng sẽ loạn nhịp, "tiếng đàn như cỏ mọc
hoang". Đây thực sự là một mất mát lớn lao của nhân dân Tây Ban Nha, của
nền nghệ thuật ở xứ sở Tây Ban cầm. Thanh Thảo chia sẻ niềm đau này bằng
một hình ảnh thơ đẹp, được sắp đặt theo lối soi chiếu vào nhau, cho sắc màu
lung linh chiếu toả :

giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng

Từ cách sắp đặt hình ảnh thơ này, nó tạo ra những liên tưởng có tính hiệu
ứng dây chuyền. Giọt nước mắt tiếc thương của những người mến mộ dành
cho Lor-ca như vầng trăng soi vào đáy giếng, lung linh, lan toả từ người này
sang người khác, từ đất nước Tây Ban Nha lan ra cả nhân loại tiến bộ, và

thêm một chuỗi nước mắt của Thanh Thảo góp vào, tạo ra sự cộng hưởng
tình cảm ở đông đảo bạn đọc Việt Nam, khi nghĩ về Lor-ca với "tấm lòng son
gửi lại bóng trăng rằm… tủi phận bạc trôi theo dòng nước đổ"

Dù sao thì Lor-ca cũng đã mất. Thanh Thảo cũng như bất cứ ai có lòng
tưởng mộ thiên tài đành phải thừa nhận định mệnh phũ phàng, khi đường
sinh mệnh của nhà thơ đã dứt. Điều quan trọng hơn, là ông đã kịp hoà vào
trong dòng sông tình cảm ái mộ của công chúng, để tiếp tục trôi chảy với thời
gian.

đường chỉ tay đã dứt
dòng sông rộng vô cùng
Lor-ca bơi sang ngang
Trên chiếc ghi ta màu bạc

Hãy để cho Lor-ca được ra đi một cách thanh thản, thoát khỏi mọi hệ luỵ,
phiền toái của cuộc đời gian nan.

chàng ném lá bùa cô gái Di-gan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng im bất chợt
Li-la li-la li-la…

Lá bùa hộ mệnh rồi cũng đến lúc không cần nữa, trái tim của bất cứ ai rồi
cũng đến lúc bất chợt lặng yên, chỉ khác nhau là nó đến sớm hay muộn đối
với mỗi cuộc đời. Riêng Lor-ca, dù nhịp tim của nhà thơ không còn đập nữa,
nhưng dư ba con sóng thơ cùng với giai điệu tiếng đàn ghi ta li-la li-la li-la tha
thiết mang theo khát vọng tự do và cách tân nghệ thuật của ông, tin rằng nó
sẽ được cộng hưởng lan toả trong không - thời gian, neo đậu lâu dài trong

tình cảm mến mộ của công chúng yêu nghệ thuật .