Kiến thức lớp 12 “Chiếc thuyền ngoài xa” –Nguyễn Minh Châu-phần1 ppt

Kiến thức lớp 12
“Chiếc thuyền ngoài xa” –Nguyễn
Minh Châu-phần1
Hình tượng tác giả trong “Chiếc thuyền ngoài xa”


Nguyễn Minh Châu (1930-1989) là một nhà văn đóng vai trò quan
trọng trong cả hai giai đoạn văn học Việt Nam trước và sau 1975.
Đối với ông, quá trình sáng tạo của người nghệ sĩ không bao giờ
theo một lối mòn, chính vì thế, những sáng tác của ông sau
những năm sau khi đất nước giải phóng đã hoàn toàn khác biệt
với giai đoạn trước mà ông cho là “giai đoạn của văn nghệ minh
họa”.

Chiếc thuyền ngoài xa là một tác phẩm đặc sắc thể hiện rõ nét
nhất quan điểm sáng tác của ông sau này. Tác phẩm mang trong
mình tinh thần nhân đạo sâu sắc và một phong cách truyện độc
đáo của nhà văn đầy tài năng và nhân hậu. Chiếc thuyền ngoài
xa cũng được nói đến như một tác phẩm điển hình, đặc sắc cả về
nội dung và nghệ thuật trong giai đoạn văn học này. Những thành
công đó đã góp phần làm nổi bật hình tượng tác giả mà chúng ta
đang muốn nói tới trong Chiếc thuyền ngoài xa.

“Mỗi nhà văn, dù muốn hay không đều miêu tả chính mình trong
các tác phẩm một cách đặc biệt” (Goethe). Tác giả chính là trung
tâm làm nên nội dung và hình thức của tác phẩm, tác giả hiện
trong thế giới của tác phẩm chính là hình tượng tác giả. Đối với
mỗi thể loại, hình tượng tác giả được thế hiện khác nhau. Nếu
như ở thơ ca, đó chính là hình tượng cái Tôi thì ở văn xuôi, đó
chính là hình tượng người kể chuyện. Nhưng với mỗi nhà văn,
sáng tạo ra một tác phẩm đều phải chọn cho mình một cách kể

riêng. Khác với những tác phẩm hồi kí, nhật kí, hình tượng tác giả
xuất hiện một cách trực tiếp với tư cách là người tham gia vào
câu chuyện mà họ đang kể lại, ở một tác phẩm truyện ngắn, hình
tượng tác giả luôn xuất hiện gián tiếp qua các yếu tố khác nhau
để hình thành nên tác phẩm nhưng rõ nét nhất là thể hiện qua
hình ảnh nhân vật, đặc biệt là nhân vật trung tâm trong tác phẩm.
Hình tượng tác giả trong Chiếc thuyền ngoài xa chính là nhân vật
Phùng - một người kể chuyện xưng Tôi. Nhiều ý kiến nhận xét đã
cho rằng Phùng là hóa thân của tác giả. Điều này là tất yếu bởi
Nguyễn Minh Châu đã thực sự làm nên một thành công mà bất kì
nhà văn nào cũng muốn hướng đến trong quá trình sáng tạo của
mình. M.Bakhotin đã viết về hình tượng tác giả trong cuốn Ngữ
cảnh “chúng tôi quan niệm người sáng tạo trong sáng tác của
anh ta chứ không thể nào bên ngoài sáng tác của anh ta” có
nghĩa là chúng ta sẽ đánh giá hình tượng của chính nhà văn đó
qua mỗi tác phẩm mà họ viết nên chứ không phải là hình tượng
bên ngoài nào khác và để đánh giá chúng, chỉ có cách duy nhất
là dựa vào văn bản và các yếu tố cấu trúc nên văn bản đó như
ngôn ngữ, giọng điệu, cái nhìn nghệ thuật, nhân vật v.v

Nguyễn Minh Châu đã thể hiện rất thành công hình tượng của
chủ thể sáng tạo trong tác phẩm của mình. Điều ông hướng tới là
một đề tài khác với những đề tài trước đó là về chiến tranh mang
cảm hứng sử thi, cái ông tìm kiếm chính là đề tài thế sự, về cuộc
sống thường nhật, nghèo khó của chính những con người cơ cực
ở làng chài ven biển nơi chiến trường xưa “trở về thăm một vùng
chiến trường cũ ở đấy tôi có một thằng bạn vừa là đồng hương,
vừa là đồng đội đã từng mười năm ở với nhau trên rừng A So”.
Cái nhìn của tác giả đã đọng lại ở số phận của những con người
nhỏ bé, lam lũ quanh năm lênh đênh trên biển, sớm tối làm bạn

với sóng to gió lớn. Cảm quan của một nhà văn đã từng hướng
đến vẻ đẹp hoàn hảo và bao bọc nhân vật trong môi trường “vô
trùng” dường như đã thay đổi để hướng đến những con người
thực trong cuộc sống đầy khó khăn. Câu chuyện bắt đầu từ
chuyến đi thực tế của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng với nhiệm vụ
chụp một tấm ảnh “không có người. Hoàn toàn là thế giới tĩnh
vật.” Nhưng chính trong hành trình tìm kiếm vẻ đẹp của thiên
nhiên đó, người nghệ sĩ đã khám phá vẻ đẹp của chính con
người ẩn sau những thứ tưởng chừng như người ta không thể
chấp nhận được trong cuộc sống thường nhật. Sự hoá thân của
tác giả qua nhân vật Phùng đóng vai người kể chuyện trong tác
phẩm. Ở đó, nhà văn cũng muốn có điều kiện bộc lộ gần như
trực tiếp những suy nghĩ của mình trước một hiện thực được
nhìn ở tầm gần.

Thời gian trong truyện mở ra vào một ngày tháng bảy khi người
nghệ sĩ đã có một chuyến công tác đầy thành công trở về với
những bức ảnh nghệ thuật mà họ đã dày công làm việc suốt năm
tháng. Nhưng tất cả vẫn chưa làm hài lòng trưởng phòng đầy
kinh nghiệm và cầu toàn. “Một bức ảnh chụp cảnh sương trên
biển” là điều vô cùng khó khăn khiến cho Phùng phải lặn lội một
lần nữa để có được. Thời gian mà Nguyễn Minh Châu lựa chọn
có thể coi là thời gian tuyến tính, một sự lựa chọn khá đơn giản
nhưng lại có tác dụng làm cho câu chuyện trở nên chân thực và
chúng ta có cảm giác người kể chuyện đang kể lại câu chuyện
thực mà chính mình đã trải qua. “Năm ngày sau tôi đã có mặt ở
một vùng biển cách Hà Nội ngoài sáu trăm cây số”. Khoảng thời
gian hơn một tuần lẽ là những ngày ở vùng ven biển nơi Phùng
đã ở lại và tìm kiếm tác phẩm nghệ thuật của mình. Một khoảng
thời gian rất ngắn nhưng đã đủ để chứng kiến, để đi qua số phận

con người đầy nghiệt ngã, để rồi sau mỗi ngày, mỗi thời khắc, ta
càng cảm nhận được nỗi đau đang thấm dần trong trái tim. Nhịp
thời gian Phùng chứng kiến câu chuyện của gia đình người đánh
cá cũng như diễn biến tiếp theo của câu chuyện rất gần nhau.
Mỗi sự việc đều diễn rất nhanh “trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng
há hốc mồm ra mà nhìn” để rồi sự việc khiến Phùng ngạc nhiên
cũng chỉ diễn ra trong chốc lát “khoảnh khắc sau”, tất cả đều kết
thúc như chưa hề có sự xáo trộn lớn trước đó. Dòng thời gian
thuận chiều được tác giả chọn lựa tạo cho người đọc một cảm
giác thực như những điều đó đang diễn ra trước mắt người đọc.
Những điều chứng kiến trong lần đầu tiên ấy đã làm cho nhân vật
Phùng không khỏi ám ảnh và chính lần gặp thứ hai đã giúp anh
có cơ hội tham gia và tháo bỏ mọi khúc mắc trong lòng. Nhà văn
không để cho người kể chuyện có thể hiểu thấu mọi chuyện ngay
từ lần đầu mà để cho anh có một thời gian để nghĩ đến những
điều anh đã phải chứng kiến, có thể coi đây là khoảng thời gian
“chuẩn bị” để nhân vật người kể chuyện có thể nhận đón nhận sự
thực đằng sau số phận của những con người trong câu chuyện
mà anh đã chứng kiến. Chính điều đó càng khơi gợi trong lòng
người đọc một hình dung mới về những gì đã và sẽ diễn ra, gieo
rắc trong lòng họ những điều đang cần được giải đáp.

Người kể chuyện đã đi và chiêm nghiệm trong suốt quãng thời
gian ngắn ngủi anh ở tại làng chài này. Anh đã chứng kiến cuộc
sống lao động của con người và đã quyết định từ bỏ ý nghĩ ban
đầu về việc nắm bắt hình ảnh đẹp của thiên nhiên mà thay vào đó
là cảnh thu lưới trên các vó bè dù biết đó là điều mạo hiểm bởi
trước đó đã có rất nhiều bức ảnh thành công về đề tài này nhưng
“sự hấp dẫn của hình ảnh mà chính là những tiếng động đầy vẻ
náo nhiệt ở cách xa hàng cây số cũng nghe tiếng của một nhóm

thuyền đánh cá đêm bằng vó bè”. Khoảng không gian mở ra
trước mắt người kể chuyện là khoảng không gian đối lập giữa sự
rộng lớn của vùng biển bao la và cuộc sống tù túng, nhỏ hẹp của
biết bao thế hệ gia đình làm nghề chài lưới. Họ đã giúp người
nghệ sĩ hiểu được những mảnh đời nhỏ bé và chính anh đã nhận
ra cái đẹp không phải chỉ nằm trong vẻ đẹp toàn mĩ của thiên
nhiên mà còn nằm trong chính những điều gần gũi nhất. Với nhan
đề Chiếc thuyền ngoài xa, Nguyễn Minh Châu đã mở ra hình
tượng có ý nghĩa biểu tượng, như vẻ đẹp của một bức tranh toàn
bích, nhưng đằng sau hình ảnh thiên nhiên tươi đẹp là cuộc sống
đầy khắc nghiệt, dữ dội và những số phận con người vật vã trong
cuộc mưu sinh. Hình ảnh vừa có ý nghĩa gợi tả vừa có ý nghĩa
biểu tượng. Nhân vật người kể chuyện dường như đã chọn cho
mình một vị trí khá thuận lợi để quan sát để chứng kiến và cảm
nhận về cuộc sống. Ban đầu câu chuyện là của chính anh và
không gian cũng mở ra cho nhân vật với công việc đi tìm những
bức ảnh nghệ thuật. Vùng biển miền Trung đã gợi ra cho anh
những hình ảnh về kỉ niệm chiến đấu một thời và giờ đây tất cả
đã đổi thay nhưng vẻ đẹp thiên nhiên nơi đây vẫn vẹn nguyên.
Nhưng chính trong câu chuyện của mình, anh không còn là môt
nhân vật thứ ba chứng kiến bên ngoài khoảng không gian của
nhân vật khác mà chính anh là nhân vật bước và không gian của
mình. Anh đã ở bãi biển hàng tuần liền, đã có những đêm nằm
cạch những con sóng trên bờ cát để đếm những ngôi sao trên
bầu trời khuya và chính những lúc như thế đã khiến anh thấy
mình cũng giống như người dân nơi đây cũng thấy mình thật nhỏ
bé giữa không gian bao la rộng lớn. Anh đã tự mình chọn cho
mình không gian để sáng tác, để nắm bắt nghệ thuật đôi khi chỉ là
bên trong những cỗ xe tăng còn sót lại sau thời chiến. Dường
như để nhân vật người kể chuyện của mình gắn với hình ảnh

không gian ấy, tác giả vẫn thể hiện một điều ám ảnh khôn nguôi
về một thời chiến đã qua nhưng vẫn để lại những dấu tích hữu
hình và vô hình trên mảnh đất này.

Không gian của người kể chuyện được chia cắt làm hai nơi, một
là toàn bộ bãi biển rộng lớn, nơi anh đã hai lần chứng kiến nghịch
cảnh của gia đình người thuyền chài đó và một nơi khác là tòa án
huyện. Trong căn phòng làm việc của Đẩu - vị Bao Công của
huyện ven biển này, không gian thật sự quá chặt hẹp và câu
chuyện về cuộc đời tù túng của người đàn bà làng chài ấy cũng
được mở ra. Hai thứ tù túng một của không gian căn phòng và cả
thứ tù túng của cuộc đời con người như đang cộng hưởng, tác
động vào tâm thức của người đang chứng kiến câu chuyện ấy
khiến cho “Sau câu nói của người đàn bà, tôi cảm thấy gian
phòng ngủ lồng lộng gió biển của Đẩu tự nhiên bị hút hết không
khí, trở nên ngột ngạt quá”. Người đọc được bước ra khỏi cái căn
phòng đó để cùng nhân vật chứng kiến câu chuyện của cuộc đời
chị. Tất cả như vỡ òa sau những lời nói, sau những tiếng nấc và
những dòng tâm sự. Không gian khép lại câu chuyện cũng chính
là nơi câu chuyện được bắt đầu. Sự trở về của người nghệ sĩ là
một cánh cửa khép lại cuộc hành trình vừa qua nhưng đồng thời
cũng là mở ra một cánh cửa mới của những chặng đường tiếp
theo nhưng cái đọng lại chính là vòng quay luẩn quẩn của những
kiếp người mà anh đã chứng kiến để rồi tất cả đọng lại là một nỗi
xót xa.

Một lần nữa, qua hình tượng người kể chuyện, Nguyễn Minh
Châu đã thể hiện chính hình ảnh và những suy tư của mình về
thế giới, về con người. Người kể chuyện ấy có tên là Phùng - một
người nghệ sĩ nhiếp ảnh đã từng trải qua chiến tranh, đã chứng

kiến biết bao nhiêu cảnh đau thương mất mát và họ đã từng cầm
súng chiến đấu cho những điều tốt đẹp hơn nhưng hiện thực vẫn
còn là những góc khuất buộc họ phải tìm đến và không né tránh.
Họ không thể là những nghệ sĩ trốn vào trong những thứ ảo ảnh
của nghệ thuật mà quên đi cuộc sống và Phùng chính là con
người kiếm tìm của Nguyễn Minh. Ông đã không đi theo con
đường tìm kiếm những con người nghị lực vượt lên trên hoàn
cảnh khắc nghiệt của thực tại mà trong Chiếc thuyền ngoài xa,
nhà văn đã nói về những nghịch lý tồn tại như một sự thật hiển
nhiên trong đời sống con người. Bằng thái độ cảm thông và sự
hiểu biết sâu sắc về con người, ông đã cung cấp cho ta cái nhìn
toàn diện về cái đẹp cuộc sống, hiểu cả bề mặt lẫn chiều sâu.
Ông nhìn thân phận con người không còn là sự đề cao và đặt cho
họ những phẩm chất hoàn mĩ mà trên hết, ông đã chứng kiến và
tham gia vào chính cuộc đời của họ như một người bạn, thực sự
biết sẻ chia và đồng cảm. Hành động xông vào đánh người
chồng vũ phu của Phùng cũng chính là hành động của một con
người thực sự bởi “Bất luận trong hoàn cảnh nào tôi cũng không
cho phép hắn đánh một người đàn bà, cho dù đó là vợ và tự
nguyện rúc vào trong xó bãi xe tăng kín đáo cho hắn đánh”. Đó là
hành động của nhân vật tự ý thức được vai trò của mình trước
những cảnh mà anh chứng kiến và đó cũng là điều nhà văn muốn
mình không còn là người ngoài cuộc trước số phận của con
người. Nhưng kết thúc thiên truyện không phải là những điều mà
nhà văn muốn thay đổi cho cuộc sống của nhân vật mà là sự thấu
hiểu của Phùng, của Đẩu và tất cả người đọc về cuộc đời của
người đàn bà ấy. Đó thực sự là cuộc sống riêng tuy trong mắt
người ngoài đó là bất hạnh nhưng đối với chị đó cũng đủ để hạnh
phúc. Hạnh phúc ấy không phải là hạnh phúc cho riêng mình mà
là hạnh phúc của những đứa con. Ở đây, cho dù không muốn

nhưng người kể chuyện vẫn phải nằm ngoài cuộc số phận của
người đàn bà đó. Chính họ đã quen và chấp nhận nó, đó không
phải là sự chấp nhận trong mù quáng mà đó là chấp nhận của sự
hi sinh. Nguyễn Minh Châu đã từng nói “Nhà văn tồn tại ở trên
đời có lẽ trước hết là vì thế: để làm công việc giống như kẻ nâng
giấc cho những người cùng đường, tuyệt lộ, bị cái ác hoặc số
phận đen đủi dồn con người ta đến chân tường, những con
người cả tâm hồn và thể xác bị hắt hủi và đọa đầy đến ê chề,
hoàn toàn mất hết lòng tin vào con người và cuộc đời để bênh
vực cho những con người không có ai để bênh vực” và có lẽ
nhân vật Phùng trong truyện đã thực hiện được những gì nhà văn
muốn hướng đến.

Hình tượng người kể chuyện của Nguyễn Minh Châu không đơn
thuần là người dẫn dắt câu chuyện mà anh cũng là một nhân vật
biết mà theo điểm nhìn của người kể chuyện - nghệ sĩ - qua đó,
sự xuất hiện của các nhân vật tạo được ấn tượng riêng và sự
cuốn hút người đọc khiến họ muốn tiếp tục tìm hiểu, khám phá.
Câu chuyện dần sáng tỏ theo sự tìm hiểu của nghệ sĩ và được
đẩy lên đến cao trào ở cảnh người đàn ông lại đánh mẹ Phác lần
thứ hai. Cách tổ chức, sắp xếp các sự kiện, chi tiết của câu
chuyện tôn trọng tính chân thực và tập trung thể hiện tư tưởng
tác phẩm. Phùng không chỉ kể lại những điều mắt thấy tai nghe
mà còn bày tỏ những cảm xúc chủ quan, những suy nghiệm về
nghệ thuật, về con người và cuộc sống con người, về mối quan
hệ giữa cuộc sống và nghệ thuật. Sự thay đổi ngôi kể chính là
thay đổi điểm nhìn, từ điểm nhìn chủ quan của ngôi Tôi đến điểm
nhìn khách quan của người thứ ba nghe câu chuyện của người
đàn bà làng chài và anh đã hoàn toàn bị xúc động bởi câu chuyện
đó khiến cho anh có thể bộc lộ trạng thái của mình một cách chân

thành, không che giấu, không đè nén. Đó là ngôi kể mang tính
hướng ngoại ở những hành động trực tiếp nhưng đôi khi nó cũng
mang tính hướng nội trong lời kể qua những cảm xúc nội tâm bên
trong “tôi trở nên bối rối”, tôi tưởng chính mình vừa khám phá
thấy”, “tôi chắc mẩm”, “tôi vô cùng ngạc nhiên” v.v Người kể
chuyện trong Chiếc thuyền ngoài xa mang trong mình một tâm
hồn nghệ sĩ, luôn hướng đến giao hòa và cảm nhận vẻ đẹp của
thiên nhiên “Tôi trở nên ngây ngất vào mỗi buổi sáng, bầu trời
không xanh biếc, cao thăm thẳm mà đượm một sắc giữa xanh và
xám, bầu trời như hạ thấp xuống và như ngưng đọng lại” nhưng
đồng thời anh cũng mang trong mình tấm lòng của một người lính
nhân hậu nỗi xót xa trước cuộc sống của những người dân chài
thấm đẫm trong giọng kể: “thường thường mỗi thuyền là một gia
đình, ngoài thuyền lớn còn có một chiếc mủng nhỏ để đi lại”.
Người xưa nói: “Văn như kỳ nhân”, xem văn là biết được người,
đọc tác phẩm là biết ngay tác giả. Với Chiếc thuyền ngoài xa,
thực sự Nguyễn Minh Châu đã thể hiện rõ nét phong cách văn
chương của mình. Chiếc thuyền ngoài xa mãi mãi là những khao
khát mà suốt đời muốn tìm kiếm và níu giữ nhưng để rồi khi tới
gần người nghệ sĩ mới phát hiện ra những sự thật ẩn sau vẻ đẹp
lung linh huyền ảo đó và nhận thức được vẻ đẹp thực sống giữa
cái ảo chính là vẻ đẹp ẩn sâu trong tâm hồn mỗi con người tưởng
chừng như bình thường nhất. Cách xây dựng nhân vật cũng thể
hiện cảm quan của nhà văn về con nguời. Họ đã đang và sống
cuộc sống bình dị, đó là một nhân vật Phùng hóa thân của chính
tác giả, một người mà hơn bao giờ hết, hiểu rõ rằng trước khi là
một nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp, hãy làm một người biết
yêu ghét vui buồn trước mọi lẽ đời thường tình, biết hành động
để có một cuộc sống xứng đáng với con người. Đó còn là người
phụ nữ không tên với vẻ ngoài xấu xí nhưng chứa đựng trong đó

là một tâm hồn thanh cao đến bất ngờ. Tưởng chừng như chị là
một người phụ nữ chỉ biết câm lặng và chịu đựng nhưng ít ai ngờ
rằng đó là sự hi sinh cao cả đến nghịch lí để đổi lấy một hạnh
phúc bình dị “Vui nhất là lúc ngồi nhìn đàn con tôi chúng nó được
ăn no ”. Câu nói của chị mới thực sự xót xa làm sao, nó như xát
muối vào trong lòng Phùng cũng như mỗi người đọc để rồi hình
ảnh đó cứ ám ảnh mãi khôn nguôi.

Nếu hình tượng tác giả trong văn Nguyễn Huy Thiệp hàm ẩn với
bao chiêm nghiệm suy tư về thân phận con người, về cuộc đời
với những thiên truyện mang ngôn ngữ trần thuật sắc gọn, hàm
súc, nhiều khi trơ trụi, nếu cái Tôi trong thơ Huy Cận là “một linh
hồn nhỏ, mang mang thiên cổ sầu” thì hình tượng tác giả trong
truyện ngắn Nguyễn Minh Châu chính là một người nghệ sĩ luôn
hướng tới cái đẹp trong cuộc sống thực của mỗi kiếp người. Đó
cũng chính là nét đặc sắc nổi bật mà nhà văn đã thể hiện trong
Chiếc thuyền ngoài xa để rồi khi đã thực sự tìm được câu trả lời
cho mỗi nhân vật, mỗi thân phận của ông, chúng ta vẫn không
nguôi ám ảnh về cuộc đời của họ bởi có thể đó là những người
đang hiện hữu xung quanh mỗi chúng ta.