Hình thái kinh tế xã hội trong công nghiệp hóa hiện đại hóa ở việt nam part2 pps

8

Lịch sử đã chứng minh rằng do sự phát triển của lực
lợng sản xuất, loài ngời đã bốn lần thay đổi quan hệ sản
xuất gắn liền với bốn cuộc cách mạng xã hội, dẫn đến sự
ra đời nối tiếp nhau của các hình thái kinh tế xã hội.
Vào giai đoạn cuối cùng của xã hội phong kiến ở các
nớc Tây Âu lực lợng sản xuất đã mang những yếu tố xã
hội hoá gắn với quan hệ sản xuất phong kiến. Mặc dù hình
thức bóc lột của các lãnh chúa phong kiến đợc thay đổi
liên tục từ địa tô lao dịch đến địa tô hiện vật, địa tô bằng
tiền song quan hệ sản xuất phong kiến chật hẹp vẫn không
chứa đựng đợc nội dung mới của lực lợng sản xuất.
Quan hệ sản xuất của T bản chủ nghĩa ra đời thay thế
quan hệ sản xuất phong kiến. Trong lòng nền sản xuất t
bản, lực lợng sản xuất phát triển, cùng với sự phân công
lao động và tính chất xã hội hoá công cụ sản xuất đã hình
thành lao động chung của ngời dân có tri thức và trình độ
chuyên môn hoá cao. Sự lớn mạnh này của lực lợng sản
xuất dẫn đến mâu thuẫn gay gắt với chế độ sở hữu t nhân
t bản chủ nghĩa. Giải quyết mâu thuẫn đó đòi hỏi phải
xoá bỏ quan hệ sản xuất t nhân t bản chủ nghĩa, xác lập
quan hệ sản xuất mới, quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa.
Theo Mác, do có đợc những lực lợng sản xuất mới, loài

9

ngời thay đổi phát triển sản xuất của mình và do đó thay
đổi phát triển sản xuất làm ăn của mình, loài ngời thay
đổi các quan hệ sản xuất của mình.

Phù hợp có thể hiểu ở một số nội dung chủ yếu là: cả
ba mặt của quan hệ sản xuất phải thích ứng với tính chất
trình độ phát triển của lực lợng sản xuất.
Quan hệ sản xuất phải tạo đợc điều kiện sản xuất và
kết hợp với tối u giữa t liệu sản xuất và sức lao động,
bảo đảm trách nhiệm từ sản xuất mở rộng.
Mở ra sau những điều kiện thích hợp cho việc kích
thích vật chất, tinh thần với ngời lao động.
Vậy quy luật về sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với
tính chất và trình độ của ngời sản xuất là quy luật chung
của sự phát triển xã hội. Do tác động của quy luật này xã
hội là sự phát triển kế tiếp nhau từ thấp đến cao của các
phơng thức sản xuất hay chính alà của các hình thái kinh
tế - xã hội. Dới những hình thức và mức độ khác nhau thì
con ngời có ý thức đợc hay không và quy luật cốt lõi
này nh sợi chỉ đỏ xuyên suốt dòng chảy tiến hoá của lịch

10

sử không chỉ những lĩnh vực kinh tế mà cả các lĩnh vực
ngoài kinh tế, phi kinh tế.

2. Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thợng tầng mỗi hình
thái kinh tế - xã hội
Không chỉ đặc trng bằng quan hệ sản xuất mà nó còn
đặc chng bởi một kiến trúc thợng tầng xây dựng trên
những quan hệ sản xuất của chính nó.
Kiến trúc thợng tầng là toàn bộ những t tởng xã
hội, những thiết chế tơng ứng và những quan hệ nội tạng
của thợng tầng, đó là những quan điểm t tởng chính trị,

pháp quyền, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học và các
thể chế tơng ứng nh Nhà nớc Đảng phái, giáo hội và
các đoàn thể quần chúng.
Kiến trúc thợng tầng đợc hình thành trên tổng hợp
toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế
của một chế độ xã hội nhất định ngời ta gọi đó là cơ sở hạ
tầng.

11

Cơ sở hạ tầng bao gồm những quan hệ sản xuất đang
giữ địa vị thống trị nền kinh tế nhóm những quan hệ sản
xuất tàn d và những quan hệ sản xuất mới là quan hệ
mầm mống của xã hội sau.
Bất kỳ một cơ sở hạ tầng nào cũng bao gồm những
thành phần kinh tế khác nhau, mỗi thành phần kinh tế này
đều gắn liền với một kiểu quan hệ sản xuất trong đó quan
hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chi phối các
thành phần kinh tế khác. ở xã hội có giai cấp đối kháng
giai cấp này nảy sinh từ cơ sở hạ tầng, từ những mâu thuẫn
và xung đột kinh tế. Đó chính là cơ sở nẩy sinh giai cấp
đối kháng trong kiến trúc thợng tầng, giai cấp thống trị về
kinh tế sẽ thống trị về chính trị và thiết lập cả sự thống trị
về mặt t tởng đối với xã hội, trong đó hệ t tởng chính
trị và bộ máy quản lý nhà nớc có vị trí quan trọng nhất.
a) Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thợng tầng.
Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thợng tầng. Vai trò
quyết định của cơ sở hạ tầng với kiến trúc thợng tầng
đợc thể hiện ở một số mặt:

12

Cơ sở hạ tầng nào thì kiến trúc thợng tầng đó (giai
cấp nào giữ vị trí thống trị về mặt kinh tế thì đồng thời
cũng là giai cấp thống trị xã hội về tất cả các lĩnh vực
khác).
Quan hệ sản xuất nào thống trị cũng sẽ tạo ra kiến trúc
thợng tầng tơng ứng. Mâu thuẫn giai cấp mâu thuẫn giữa
các tập đoàn trong xã hội và đời sống tinh thần của họ đều
xuất phát trực tiếp và gián tiếp từ mâu thuẫn kinh tế, từ
những quan hệ đối kháng trong cơ sở hạ tầng.
Cơ sở hạ tầng thay đổi thì nhất định sớm hay muộn sẽ
dẫn đến sự thay đổi về kiến trúc thợng tầng. Quá trình đó
diễn ra ngay trong những hình thái kinh tế xã hội cũng nh
khi chuyển tiếp từ hình thái này sang hình thái kinh tế xã
hội khác trong các xã hội có giai cấp mâu thuẫn giữa cơ sở
hạ tầng đợc biểu hiện là mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị
và giai cấp bị trị.
Trong các xã hội có đối kháng giai cấp mâu thuẫn của
cơ sở hạ tầng đợc biểu hiện là mâu thuẫn của giai cấp
thống trị và giai cấp bị trị. Khi hạ tầng cũ bị xoá bỏ thì
kiến trúc thợng tầng cũ cũng mất đi và thay thế vào đó là

13

kiến trúc thợng tầng mới đợc hình thành từng bớc thích
ứng với cơ sở hạ tầng mới.
Sự thống trị của giai cấp thống trị cũ đối với xã hội cũ
bị xoá bỏ, thay bằng hệ t tởng thống trị khác và các thể
chế tơng ứng của giai cấp thống trị mới. Đơng nhiên

không phải "khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì lập tức sẽ dẫn
đến sự thay đổi của kiến trúc thợng tầng". Trong quá
trình hình thành và phát triển củ kiến trúc thợng tầng mới,
nhiều yếu tố của kiến trúc thợng tầng cũ còn tồn tại gắn
liền với cơ sở kinh tế đã nảy sinh ra nó. Vì vậy giai cấp
cầm quyền cần phải biết lựa chọn một số bộ phận hợp lí để
sử dụng nó xây dựng xã hội mới.
b) Tính độc lập tơng đối và sự tác động trở lại của
kiến trúc thợng tầng với cơ sở hạ tầng.
Các bộ phận của kiến trúc thợng tầng không phải phụ
thuộc một chiều vào cơ sở hạ tầng mà trong quá trình phát
triển, chúng có những tác động qua lại với nhau và ảnh
hởng lớn đến cơ sở hạ tầng cũng nh các lĩnh vực khác
nhau của đời sống xã hội.

14

Vai trò của kiến trúc thợng tầng đối với cơ sở hạ tầng
đợc thể hiện trên các mặt sau:
Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc thợng tầng là
thực hiện nhiệm vụ đấu tranh thủ tiêu cơ sở hạ tầng và kiến
trúc thợng tầng cũ, xây dựng bảo vệ củng cố và phát triển
cơ sở hạ tầng mới. Kiến trúc thợng tầng chính là công cụ
của giai cấp thống trị, các bộ phận khác của kiến trúc
thợng tầng cũng có tác dụng mạnh mẽ đối với cơ sở hạ
tầng nhng thờng những tác động ấy phải thông qua hệ
thống chính trị, pháp luật hay các thể chế tơng ứng khác.
Trong điều kiện ngày nay vai trò của kiến trúc thợng
tầng không giảm đi, mà ngợc lại tăng lên và tác động
mạnh đến tiến trình lịch sử. Trái lại kiến trúc thợng tầng

xã hội chủ nghĩa bảo vệ cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa
nhằm xây dựng xã hội mới, chính mục đích đó quyết định
tính tích cực càng tăng của kiến trúc thợng tầng của xã
hội chủ nghĩa.
Tác động của kiến trúc thợng tầng đến cơ sở hạ tầng
đợc thể hiện trong hai trờng hợp trái ngợc nhau nếu
kiến trúc thợng tầng phù hợp với quan hệ kinh tế tiến bộ