thanh min h trong tiết tháng mấy''''

Thanh minh trong tiết tháng
nào?
PHANXIPĂNG
Ngày
xuân
con
én
đưa
thoi,
Thiều
quang
chín
chục
đã
ngoài
sáu
mươi.
Cỏ
non
xanh
tận
chân
trời,
Cành
lê
trắng
điểm
một
vài
bông
hoa.

Than
h
minh
trong
tiết
tháng
ba,
Lễ là
tảo
mộ,
hội là
đạp
thanh.
Gần
xa nô
nức
yến
anh,
Chị
em
sắm
sửa
bộ
hành
du
xuân.
Dập
dìu
tài tử
giai

nhân
.
Mấy câu lục bát vừa dẫn được xem là một trong những sáng tạo đáng kể của thi
hào Nguyễn Du khi viết Truyện Kiều. Bởi thiên tiểu thuyết Kim Vân Kiều
truyện do Thanh Tâm Tài Nhân chấp bút bằng văn xuôi chữ Hán trước Nguyễn
Du hơn trăm năm hoàn toàn chẳng có đoạn trên. Thanh Tâm chỉ phác gọn lỏn:
"May sao một ngày trong tiết Thanh minh, con cái họ Vương cùng đi tảo mộ,
nhân tiện xem hội đạp thanh." (Bản dịch Việt ngữ của Tô Nam Nguyễn Đình
Diệm được ấn hành bởi Phủ Quốc vụ khanh đặc trách văn hoá, Sài Gòn, 1971).
Vậy mà Tố Như ngẫu hứng triển khai thành trường đoạn tả cảnh với bao chi
tiết sinh động, nên được đông đảo dân Việt yêu văn chương lấy làm thích thú
và thuộc nằm lòng.
Phải chăng vì quá thuộc câu 43 trong áng Nôm kiệt tác kia khiến bấy lâu nay
hầu hết mọi người - kể cả các nhà nghiên cứu của nhiều thế hệ - cứ đinh ninh
tiết Thanh minh luôn rơi vào tháng ba âm lịch? Thực tế đúng thế chăng?
Vô số tài liệu thiếu chính xác!
Đầu thế kỷ XX, Phan Kế Bính biên soạn công trình Việt Nam phong tục (Nhà
in Lê Văn Phúc, Hà Nội, 1915; NXB Văn Hoá Thông Tin in lại năm 2003;
trang 63) đã ghi nhận: "Trong khoảng tháng ba có một tiết hậu gọi là tiết
Thanh minh. Thanh minh nghĩa là trời độ ấy mát mẻ quang đãng".
Sách Tìm hiểu phong tục Việt Nam qua lễ - Tết - hội hè của Toan Ánh (NXB
Thanh Niên, Hà Nội, 2000; tr. 96) còn cho biết: "Thanh minh là tiết thứ năm
trong nhị thập tứ khí và được người phương Đông coi là một lễ tiết hàng năm.
Tiết Thanh minh đến với chúng ta 45 ngày sau ngày Lập xuân. Thanh minh là
gì? Theo đúng nghĩa đen, Thanh là khí trong, minh là sáng sủa. ( ) Người xưa
đã mượn cảnh đất trời mà đặt tên cho đệ ngũ tiết khí trong năm, do đó có tên
gọi tiết Thanh minh để ghi lấy thời gian trong đẹp nhất của năm. Tiết này
thường bắt đầu trong tháng ba hoặc muộn lắm là đầu tháng tư âm lịch tuỳ
từng năm".
Chuyên luận Văn hoá ẩm thực trong lễ hội truyền thống Việt Nam do tiến sĩ

Nguyễn Quang Lê thực hiện (NXB Văn Hoá Thông Tin, Hà Nội, 2003; tr. 110)
cũng viết y hệt: "Theo lịch tiết nông nghiệp của người phương Đông (trong đó
có Trung Quốc và Việt Nam) thì Thanh minh là tiết thứ năm trong nhị thập tứ
tiết khí một năm. Như vậy tiết Thanh minh đến vào khoảng 45 ngày sau tiết
Lập xuân. Do vậy tiết này thường bắt đầu vào cuối tháng ba hoặc đầu tháng
tư âm lịch, tuỳ từng năm".
Tầm nguyên tự điển của Bửu Kế (NXB Nam Cường, Sài Gòn, 1955; NXB TP.
HCM in lại, 1993) giải thích ở mục từ Thanh minh: "Một cái tiết vào tháng ba.
Về tiết này người ta thường hay đi thăm mộ".
Điển cố văn học do Đinh Gia Khánh chủ biên (NXB Văn Học, Hà Nội, 2001,
tr. 522) thì viết: "Theo âm lịch, Thanh minh là một tiết của mùa xuân nhằm vào
đầu tháng ba. Tiết này khí trời trong sáng nên gọi là Thanh minh".
Sự mâu thuẫn giữa các tài liệu đã làm bạn đọc phân vân: tiết Thanh minh thật
sự xuất hiện vào đầu tháng ba, hay cuối tháng ba, đầu tháng tư âm lịch?
Mức độ phân vân ấy hẳn tăng vọt khi thấy hai ấn phẩm của cùng một soạn giả
danh tiếng lại khác biệt lẫn nhau như trường hợp sau đây.
Bộ Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh (NXB Quan Hải Tùng Thư, Huế, 1932;
NXB Trường Thi in lần thứ ba, Sài Gòn, 1957) cắt nghĩa từ Thanh minh: "Một
tiết ở trong nhị thập tứ khí, tức mùng 5 mùng 6 tháng ba âm lịch - Trong sạch
sáng sủa - Thần khí trong sáng". Một cuốn sách mới phát hành, cuốn Phongtục
tập quán người Việt của Vũ Mai Thuỳ (NXB Văn Hoá Thông Tin, Hà Nội,
2004, tr. 149) có lẽ đã tham khảo từ điển đó song chẳng kiểm tra nên viết
không khác về tiết Thanh minh: "Làm vào ngày 5, 6 tháng ba âm lịch".
Thật bất ngờ! Chính học giả Đào Duy Anh biên soạn Từ điển Truyện Kiều
(NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, 1974, tr. 384) lại đưa ra lời giải thích khác
trước: "Tiết Thanh minh là tiết nhằm vào khoảng đầu tháng ba âm lịch
(thường vào ngày 5 hay ngày 6 tháng 4 dương lịch)".
Nếu bỏ công tra cứu và đối chiếu âm lịch với dương lịch - chẳng hạn sử dụng
các pho Lịch vạn niên vẫn được phổ biến rộng rãi ở Trung Hoa lẫn Việt Nam -
cam đoan bạn đọc quá đỗi ngạc nhiên bởi phát hiện ra rằng: riêng vấn đề nhật

kỳ của tiết Thanh minh 清明, tất cả thư tịch nêu trên đều thiếu chính xác!
24 tiết khí
Theo dã sử và truyền thuyết, âm lịch lưu hành tại nhiều quốc gia Á Đông vốn
khởi phát từ đất nước Trung Hoa vào đời nhà Hạ, ước khoảng thế kỷ XXI trước
Công nguyên. Vì thế, âm lịch còn được gọi Trung lịch 中曆 và Hạ lịch 夏曆.
Trải qua thời gian, nhận thức của con người về thiên văn và toán học dần phát
triển thì lịch pháp cũng liên tục thay đổi. Khó liệt kê đầy đủ loại âm lịch đã ra
đời trên dặm dài lịch sử: nào lịch Xuyên Húc, lịch Thái Sơ, lịch Tam Thống,
lịch Tứ Phân; nào lịch Can Tượng, lịch Nguyên Gia, lịch Đại Minh, lịch Hoàng
Cực, v.v. Điều ấy dẫn tới hậu quả khá rắc rối là ngày nay ngay tại Trung Hoa
tồn tại lắm bảng đối chiếu kỷ niên thiếu thống nhất, chủ yếu liên quan các triều
đại xa xưa. Giai đoạn cận và hiện đại, chuyện sử dụng lịch ổn định hơn, nhất là
từ thế kỷ XVII, lúc Vạn niên thư hình thành trên cơ sở cải cách lịch pháp theo
sự tính toán của một giáo sĩ người Đức mang họ tên Johann Adam Schall von
Bell, phiên chuyển qua Hoa ngữ thành 汤若望 - Bính âm phát Tangruowang,
âm Hán Việt phát Thang Nhược Vọng. Tới năm Kỷ Hợi 1959, Trung Quốc
chọn múi giờ 8 (múi giờ Bắc Kinh) làm mốc tính toán để lần nữa chỉnh lý âm
lịch.
Âm lịch Việt Nam xưa nay đều phỏng âm lịch Trung Hoa, song không rập
khuôn hoàn toàn. Ngày 8-8-1967, Hội đồng Chính phủ nước Việt Nam Dân
Chủ Cộng Hoà ban hành quyết định số 121/CP nêu rõ: "Căn cứ vào sự vận
chuyển của mặt trăng trên quỹ đạo xung quanh trái đất và theo kinh tuyến 105
º

đông đã được Nhà nước công nhận mà tính can chi năm tháng ngày giờ cho
lịch". Tổ làm lịch (trực thuộc Nha Khí tượng) do kỹ sư Nguyễn Mậu Tùng điều
khiển, đã theo múi giờ 7 (múi giờ Hà Nội) để soạn thảo âm lịch từ năm Mậu
Thân 1968 đến năm Canh Thìn 2000 rồi công bố thành sách Lịch thế kỷ XX
(NXB Phổ Thông, Hà Nội, 1967). Sách ấy được bổ sung và tái bản với tiêu đề
Lịch Việt Nam 1901 - 2010 (NXB Khoa Học Và Kỹ Thuật, Hà Nội, 2001). So

sánh âm lịch hai nước cận kề, đó đây xuất hiện đôi chỗ khác biệt nhưng không
nhiều, cơ bản vẫn "đại đồng, tiểu dị".
Vì bố trí các tháng thiếu, đủ, thường, nhuận bám sát chuyển động biểu kiến của
nguyệt cầu, nên âm lịch còn được người Âu Mỹ gọi là lịch mặt trăng / lunar
calendar / calendrier lunaire. Kỳ thực, âm lịch cũng gắn bó chặt chẽ với mặt
trời. Nhị thập tứ tiết khí chính là phản ánh sự thay đổi của vầng thái dương trên
cung hoàng đạo. Nói cho đúng thì đấy là 24 thời kỳ nối tiếp nhau với những
biến dịch mang tính chu kỳ và tuần hoàn về nhiệt độ, độ ẩm, lượng gió, lượng
nắng, lượng mưa, v.v., trên mặt đất khu vực Á Đông do vị trí địa cầu thay đổi
khi quay quanh mặt trời, đồng thời địa cầu lại tự quay quanh trục của nó. Do
đó, đã có ý kiến đề nghị gọi âm lịch là âm - dương lịch.
Nhị thập tứ tiết khí được đặt tên và sắp xếp thứ tự như sau:
1. Lập xuân (đầu xuân);
2. Vũ thuỷ (ẩm ướt);
3. Kinh trập (sâu nở);
4. Xuân phân (giữa xuân);
5. Thanh minh (trong sáng);
6. Cốc vũ (mưa rào);
7. Lập hạ (sang hè);
8. Tiểu mão (kết hạt / duối vàng);
9. Mang chủng (chắc hạt / tua rua);
10. Hạ chí (giữa hè);
11. Tiểu thử (nắng oi);
12. Đại thử (nóng nực);
13. Lập thu (đầu thu);
14. Xử thử (mưa ngâu);
15. Bạch lộ (nắng nhạt);
16. Thu phân (giữa thu):
17. Hàn lộ (mát mẻ);
18. Sương giáng (sương sa);

19. Lập đông (sang đông);
20. Tiểu tuyết (hanh heo);
21. Đại tuyết (khô úa);
22. Đông chí (giữa đông);
23. Tiểu hàn (chớm rét);
24. Đại hàn (lạnh giá).
Trong 24 thời kỳ nêu trên, những thời kỳ mang số lẻ gọi là tiết, mang số chẵn
gọi là khí hoặc trung khí. Theo quy ước, tháng nào không chứa trung khí là
tháng nhuận. Để giản tiện, nhân dân vẫn gọi chung là tiết cả. Ví dụ: tiết Tiểu
hàn, tiết Đại hàn.
Thanh minh trong tiết tháng hai?
Nhị thập tứ tiết khí được phân đều đặn vào 12 tháng trong năm âm lịch. Ấy là
năm thường, còn năm nhuận thì 13 tháng. Bình quân, mỗi tiết cách nhau 15 -
16 ngày. Sau tiết Lập xuân, lần lượt qua các tiết Vũ thuỷ, Kinh trập, Xuân
phân, đoạn tới tiết Thanh minh. Do vậy, kể từ khai tiết Lập xuân, phải sau cỡ
60 ngày thì bắt đầu tiết Thanh minh, chứ đâu phải chỉ 45 ngày như một số nhà
nghiên cứu đã nhầm lẫn dây chuyền!
Có lẽ thiên hạ thuộc làu, nhưng lại chưa quan tâm thích đáng một câu thơ
Nguyễn Du. Ấy là một câu thơ đượm toán:
Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi.
Thiều quang 韶光 là ánh sáng đẹp mùa xuân. Trong bản Kiều in bằng chữ quốc
ngữ Latinh lần đầu năm 1925, Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim giải thích: "Chín
mươi cái bóng sáng, đẹp đẽ, nghĩa là 90 ngày hay là 3 tháng mùa xuân, mà đây
đã ngoài 60 là đã quá 2 tháng rồi". Trong Từ điển Truyện Kiều (sđd, tr. 397),
Đào Duy Anh cắt nghĩa tương tự, song lại suy diễn hơi bị quá đà: "Ánh sáng
mùa xuân, tức ngày xuân là 90 ngày rồi, tức là sang đầu tháng ba".
Với âm lịch, nhị thập tứ tiết khí bố trí thành bốn mùa rõ rệt. Mùa xuân khởi đầu
chẳng phải từ Tết Nguyên đán (mùng 1 tháng giêng), mà từ tiết Lập xuân. Tiết
này có năm rơi vào tháng giêng, nhưng có năm lại thuộc tháng chạp. Vì thế, tiết
Thanh minh chưa hẳn thường xuyên nằm vào đầu tháng ba, càng chẳng

bao giờ xuất hiện cuối tháng ba hoặc đầu tháng tư cả!
Giở Lịch vạn niên 1901 - 2050 do Đại học Vũ Hán ở Trung Hoa thực hiện năm
2000, sẽ thấy trong khuôn khổ âm lịch: tiết Thanh minh lắm phen bắt đầu từ
giữa tháng hai (sớm nhất là ngày 14 tháng 2, chẳng hạn các năm Đinh Tị 1917
và Đinh Hợi 1947), lắm phen bắt đầu từ trung tuần tháng ba (muộn nhất là
ngày rằm tháng ba, như năm Bính Ngọ 1966). Thử thống kê trọn thế kỷ XX,
suốt 100 năm (Tân Sửu 1901 - Canh Thìn 2000), còn thu được kết quả: có tới
54 năm mà tiết Thanh minh mở màn vào tháng hai, chiếm quá bán tổng số
trường hợp. Bước sang thế kỷ XXI, hiện tượng ấy cũng cực kỳ phổ biến. Năm
Nhâm Ngọ 2002, tiết Thanh minh bắt đầu ngày 23 tháng 2. Năm Giáp Thân
2004, tiết Thanh minh đúng rằm tháng 2 (nhuận). Năm Ất Dậu 2005, tiết Thanh
Minh ngày 27 tháng 2. Năm Đinh Hợi 2007, tiết Thanh minh ngày 18 tháng 2.
Năm Mậu Tý 2008, tiết Thanh minh ngày 28 tháng 2. Năm Canh Dần 2010, tiết
Thanh minh ngày 21 tháng 2.
Cuốn Sổ tay văn hoá Việt Nam do Trương Chính và Đặng Đức Siêu hợp soạn
(NXB Văn Hoá, Hà Nội, 1978, tr. 275) có nêu đôi nhận xét đáng chú ý: "Nhật
kỳ của tiết khí không cố định với ngày tháng âm lịch, nhưng tương đối cố định
với ngày tháng dương lịch ( ). Tết Thanh minh vào ngày 5 tháng 4 (dương
lịch) giữa ngày xuân, có tục tảo mộ, du xuân".
Nhận xét thứ nhất chẳng sai. Nhận xét thứ hai cần phải bổ đính.
Giữa xuân nào phải Thanh minh, mà là tiết Xuân phân. Suốt 150 năm (Tân
Sửu 1901 - Canh Ngọ 2050), tiết Thanh minh không chỉ xuất hiện ngày 5
tháng 4 dương lịch, mà nhiều lần rơi vào ngày 4 hoặc ngày 6 tháng 4
dương lịch. Liên tục ba năm Tân Sửu 1901, Nhâm Dần 1902, Quý Mão 1903,
tiết Thanh minh bắt đầu ngày 6 tháng 4 dương lịch. Khảo sát thời khoảng một
thế kỷ rưỡi vừa nêu, thấy 15 trường hợp như vậy. Còn tiết Thanh minh mở màn
vào ngày 4 tháng 4 dương lịch gồm 32 trường hợp cả thảy. Năm Quý Mùi, tiết
Thanh Minh khởi sự từ thứ bảy 4-4-2003. Năm Giáp Thân, tiết Thanh minh
ngày chủ nhật 4-4-2004. Năm Ất Dậu, tiết Thanh Minh ngày thứ hai 4-4-2005.
Năm Mậu Tý, tiết Thanh Minh ngày thứ sáu 4-4-2008. Năm Kỷ Sửu, tiết Thanh

Minh ngày thứ bảy 4-4-2009.
Thanh minh trong tiết tháng ba
Hoá ra, câu thơ Tố Như không tổng kết một quy luật tự nhiên phổ quát như
nhiều người vô tình ngộ nhận. Nội dung câu lục kia chỉ đúng trong bối cảnh
nhất định của mạch truyện:
Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh
Ai đó có thể thắc mắc:
- Gia Tĩnh là niên hiệu của hoàng đế Minh Thế Tông, kéo dài những 45 năm, từ
Nhâm Ngọ 1522 tới Bính Dần 1566. Vậy nàng Thuý Kiều cùng hai em đạp
thanh và bén duyên chàng Kim Trọng năm nao?
Xin thưa, nếu dựa vào Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân (sđd, hồi
5) thì dễ dàng xác định được rằng bấy giờ là niên hiệu Gia Tĩnh thứ XI, tức
năm Nhâm Thìn 1532. Ngặt nỗi, vì đặc trưng thể loại, Truyện Kiều của Nguyễn
Du chỉ ghi niên hiệu mà chẳng kèm số liệu cụ thể. Thế thì năm nào cũng hợp,
miễn sao thoả mãn hai điều kiện: nằm trong khung thời gian đã ấn định và đúng
năm mà tiết Thanh minh không nhảy vào tháng hai!
Cũng cần thêm rằng chẳng phải bao giờ và ở đâu, cứ kỳ Thanh minh tất bầu
trời đều trong ngần và sáng đẹp, dù ngay tại xứ Trung Hoa. Hãy nghe thi sĩ Đỗ
Mục (803 - 853) từng cất tiếng than từ thời vãn Đường:
Thanh minh thời tiết vũ phân phân,
Lộ thượng hành nhân dục đoạn hồn.
Nghĩa:
Thời tiết Thanh minh mưa lất phất,
Lữ khách trên đường buồn nẫu ruột.
Phanxipăng
Đã đăng tạp chí Kiến Thức Ngày Nay 487