sáng kiến kinh nghiệm dương thị dung phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn địa lý

Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
LỜI NÓI ĐẦU
Chuyện người thầy phát hiện và bồi dưỡng HSG cũng như người trồng
hoa. Bông hoa đẹp bởi bàn tay người chăm bón, nâng niu. Nhưng đâu phải khi
nào hoa cũng khoe sắc rực rỡ. Chỉ cần một cơn trở gió, một sự thay đổi tiết trời,
một sự lãng quên bất cẩn của người là hoa kém sắc, cây khơng trổ bơng.
Có đồng nghiệp nói với tơi rằng, Học sinh giỏi chỉ là “thiên bẩm”. Là
người trực tiếp giảng dạy đã nhiều năm ở phổ thông, với tôi không nghĩ như
vậy. Năng khiếu và tri thức văn hóa nói chung phải được bồi đắp theo năm
tháng, gắn liền với sự nhạy bén của tố chất cá nhân. Người thầy phải là “chất
xúc tác” trong quá trình biến đổi chất, người quản lí là nguồn động lực tiếp sức
định

hướng

cho

cả

thầy

và

trị.

Đất nước ta đang bước vào giai đoạn cơng nghiệp hố hiện đại hoá đất
nước, với mục tiêu đến năm 2020 Việt Nam cơ bản trở thành nước công
nghiệp, hội nhập với quốc tế. Nhân tố quyết định thắng lợi CNH-HĐH và hội
nhập quốc tế là nguồn lực con người, phát triển cả về số lượng và chất
lượng,trên cơ sở mặt bằng dân trí được nâng cao. Việc này bắt đầu từ giáo dục
phổ thông mà trước hết bắt đầu từ mục tiêu đào tạo của nghành là giáo dục học

sinh trở thành những con người phát triển tồn diện: có phẩm chất năng lực, có
tri thức và kỹ năng, có khả năng chiếm lĩnh tri thức mới một cách độc lập sáng
tạo. Để thực hiện tốt những yêu cầu trên những người làm cơng tác giáo dục
ngồi việc trang bị cho học sinh kiến thức kỹ năng cơ bản, thì việc bồi dưỡng
học sinh mũi nhọn cũng rất quan trọng nhằm phát hiện bồi dưỡng nhân tài cho
đất nước. Xong để có được sản phẩm học sinh giỏi ở các mơn nói chung và mơn
Địa Lí nói riêng, người giáo viên phải dày công nghiên cứu, trang bị cho học
sinh về phương pháp học tập, về kiến thức kỹ năng tốt nhất phù hợp với từng đối
tượng học sinh và từng địa phương.
Mơn Địa lí là một mơn học ít được học sinh yêu thích,nên việc tuyển chọn
học sinh vào đội tuyển học sinh giỏi mơn Địa lí là hết sức khó khăn.Thơng
thường những em học sinh giỏi mơn Địa lí là học sinh giỏi toàn diện, hoặc giỏi
về khoa học tự nhiên, do đó các em khơng mấy hứng thú khi được chọn môn
GV:Dương Thị Dung

Trang 1

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Địa lí để dự thi. Bên cạnh đó nhiều phụ huynh học sinh cho rằng đây là mơn phụ
nên ít khi được quan tâm, hoặc khí thấy con em mình đầu tư vào mơn Địa lí
cũng lấy làm khó chịu và thậm chí tỏ thái độ khơng đồng tình.
Thực tế mơn Địa lí ít được nhiều người chú ý nhưng đây lại là một mơn
học tương đối khó, để dạy tốt và học tốt mơn Địa lí ở trường phổ thơng là một
việc khó, thì việc phát hiện và dạy học sinh giỏi mơn Địa lí lại càng khó hơn gấp
bội, địi hỏi cả Thầy và Trị phải có một phương pháp dạy và học tập đúng đắn,
kết hợp với lịng nhiệt tâm cao thì mới đạt kết quả cao.Học sinh giỏi mơn Địa lí
khơng giống như học sinh giỏi của các môn học khác, học sinh giỏi môn Địa lí

lại càng khơng phải là giỏi thuộc các bài Địa lí là được mà các em phải có kiến
thức các bộ mơn khoa học tự nhiên như; Tốn, Lí, Hóa, Sinh. Bởi vì kĩ năng Địa
lí cần phải có sự hỗ trợ của các môn học này. Đặc biệt là bộ mơn Tốn học .
Đối với học mơn Địa Lí số học sinh tham gia thi hầu hết là các học sinh
có năng lực học tập chưa cao như các môn khác hoặc các em bị loại từ các đội
tuyển khác, độ thơng minh thấp , thậm chí ý thức học tập chưa cao, kỹ năng tính
tốn yếu. Trong năm đầu tiên (2005-2006) bồi dưỡng học sinh giỏi do chưa có
kinh nghiệm trong cơng tác bồi dưỡng nên kết quả đạt được không cao . Nhưng
vào những năm sau với sự tin tưởng của BGH nhà trường tôi vẩn được phân
công làm nhiệm vụ bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn địa lý Trường THCS Phan
Bội Châu và tôi đã đã đạt được những kết quả đáng tự hào so với các trường
trong huyện và các trường huyện khác và xem đây là bộ môn truyền thống, là
bộ môn thế mạnh của nhà trường .
Do vậy bằng những kinh nghiệm của bản thân mình trong cơng tác bồi
dưỡng học sinh giỏi môn Địa lý tôi mạnh dạn đưa hết những kinh nghiệm của
bản thân mình trong cơng tác bồi dưỡng học sinh giỏi để các bạn đồng nghiệp
tham khảo đồng thời qua sáng kiến kinh nghiệm của mình tơi cũng muốn được
sự đóng góp hơn nữa trong cơng tác bồi dưỡng học sinh giỏi để bản thân tơi nói
riêng và trường của tơi nói chung sẽ có những thành tích cao hơn nữa trong
công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Địa lý

GV:Dương Thị Dung

Trang 2

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
I/ĐẶT VẤN ĐỀ

1.Lí do chọn đề tài:
1.1Cơ sở lý luận :
Ở nước ta Việc dạy học nói chung và bồi dưỡng nhân tài nói riêng được
chú trọng ngay từ khi dựng nước vì như Thân Nhân Trung đã nói “ Hiền tài là
nguyên khí quốc gia, nguyên khí thịnh thế nước lên nguyên khí suy thế nước
xuống ”
Đảng và Nhà nước ta đã khẳng định" Giáo dục là quốc sách hàng đầu, Đầu tư
cho giáo dục là đầu tư cho phát triển" điều đó được thể hiện trong các Nghị
quyết Trung ương.
Nghị quyết TW VIII " phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích
cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học. Bồi dưỡng năng lực tự
học, lịng say mê học tập và ý chí vươn lên".
Nghị quyết TW IV " Đổi mới phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp học, bậc
học. Mục tiêu đào tạo phải hướng vào đào tạo những con người năng động
sáng tạo".
“Phát triển quy mô giáo dục cả đại trà và mũi nhọn” Trích kết luận của
hội nghị lần thứ 6 Ban chấp hành trung ương Đảng khóa 9.
Ở nước ta cũng như hầu hết các nước trên Thế giới, vấn đề dạy học và
chất lượng dạy học nói chung, dạy học Địa lý nói riêng ngày càng trở thành mối
quan tâm hàng đầu của toàn xã hội.
Như vậy với kết luận “Phát triển quy mô giáo dục cả đại trà và mủi
nhọn” Trích kết luận của hội nghị lần thứ 6 ban chấp hành trung ương Đảng
khóa 9. Thì giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu là một trong những động
lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp CNH-HĐH đất nước ,là điều kiện phát huy
nguồn lực con người. Đây là trách nhiệm của toàn Đảng ,tồn dân trong đó nhà
giáo và cán bộ giáo dục là lực lượng nịng cốt có vai trị quan trọng .
Hiện nay cùng với các nhà trường thuộc các cấp học bên cạnh việc chú
trọng nâng cao chất lượng giáo dục đại trà còn quan tâm đúng mức đến chất

GV:Dương Thị Dung

Trang 3

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
lượng giáo dục mũi nhọn. Đó là cơng tác phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi
các bộ môn, trong đó có bộ mơn Địa lí
Mơn Địa lí có khả năng bồi dưỡng cho học sinh một khối lượng tri thức
phong phú về Tự nhiên – Kinh tế – Xã hội và những kỹ năng kỹ xảo hết sức cần
thiết trong cuộc sống , đặc biệt là kỹ năng về bản đồ mà không một môn học nào
đề cập tới. Và cịn có khả năng to lớn trong việc bồi dưỡng học sinh thế giới
quan khoa học và những quan điểm nhận thức đúng đắn, khả năng hình thành
cho học sinh nhân cách con người mới trong xã hội.
1.2. Cơ sở thực tiễn:
Ngày nay dưới sự lãnh đạo của Đảng và nhà nước Việc dạy học nói
chung và bồi dưỡng nhân tài nói riêng càng được chú trọng nhằm hình thành
những con người có ý thức và đạo đức XHCN, có trình độ, có văn hố, có hiểu
biết kỹ thuật, có năng lực lao động cần thiết, có óc thẩm mĩ và có kiến thức tốt
để kế tục sự nghiệp cách mạng, xây dựng và bảo vệ tổ quốc.
Nhận thức được tầm quan trọng của bộ mơn Địa lý nói riêng và các mơn
học khác nói chung .Với mục tiêu giáo dục: Nâng cao dân trí – Đào tạo nhân lực
- Bồi dưỡng nhân tài hàng năm trường THCS Phan Bội Châu nói riêng và tất cả
các trường trên cả nước nói chung để đáp ứng mục tiêu giáo dục dưới sự chỉ đạo
của Đảng trong công tác giáo dục, phịng giáo dục huyện Krơng Buk, trường
THCS Phan Bội Châu ln ln đón đầu những kế hoạch để vạch ra những kể
hoạch cụ thể trong việc bồi dưỡng học sinh giỏi như:
Đối với phòng giáo dục :
Đào tạo học sinh mũi nhọn ln là mục tiêu phấn đấu của phịng giáo dục

được đưa ra hàng năm trong phương hướng nhiệm vụ của phịng để đạt được
điều đó hàng năm Phịng giáo dục đã triển khai tới tất cả các trường trong huyện
qua các cơng văn .
Phịng giáo dục hàng năm thường xuyên thanh tra, kiểm tra chất lượng
giáo dục của tất cả các trường để thúc đẩy nâng cao chất lượng giáo dục nhằm
tạo ra nền tảng cho việc lựa chọn học sinh giỏi bộ môn.

GV:Dương Thị Dung

Trang 4

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Cứ 3 năm một lần trường tổ chức cuộc thi giáo viên dạy giỏi cấp Huyện,
chọn ra những giáo viên dạy tốt tham gia dự thi giáo viên dạy gỏi cấp Tỉnh để từ
đó Phịng giáo dục lựa chọn những giáo viên có trình độ chun mơn vững
vàng, phương pháp giảng dạy tốt và có nhiều kinh nghiệm trong việc bồi dưỡng
học sinh giỏi để tham gia bồi dưỡng học sinh giỏi cấp tỉnh.
Đối với trường THCS Phan Bội Châu.
Đào tạo học sinh giỏi nói chung và học sinh giỏi mơn Địa lý nói riêng
ln được BGH nhà trường quan tâm và điều này được thể hiện rõ trong các
nghị quyết của đại hội CNVC hàng năm, qua các chỉ tiêu phấn đấu được đưa ra
trong phương hướng nhiệm vụ của nhà trường.
Nhà trường khuyến khích giáo viên có nhiều sáng kiến trong công tác
chuyên môn, trong việc đổi mới phương pháp dạy học để giáo viên học hỏi trao
đổi lẩn nhau nhằm nâng cao chất lượng giáo dục đây là một nền tảng cho công
tác bồi dưỡng học sinh giỏi.
Nhà trường ln chủ động, đón đầu các kế hoạch trong việc bồi dưỡng

học sinh giỏi tránh gây sức ép q lớn cho thầy và trị.
Nhà trường ln chú trọng những chương trình tập huấn cho giáo viên
trong cơng tác bồi dưỡng học sinh giỏi qua các chuyên đề để giáo viên có sự
trao đổi lẩn nhau đặc biệt là trong các tham luận Đại hội công nhân viên chức.
Nhà trường chọn ra đội ngũ giáo viên ưu tú nhất để tham gia giảng dạy
bồi dưỡng cho các em .
Nhà trường mua những đầu sách nâng cao và các trang thiết bị để đầu tư
cho công tác bồi dưỡng và động viên khuyến khích bằng việc khen thưởng, động
viên kịp thời, ghi danh thầy cô giáo và học sinh đạt nhiều thành tích.
Song trên thực tế ở bậc học phổ thông từ trước tới nay quan niệm vẫn cho
rằng bộ mơn Địa lí là mơn học phụ. Một phần do thiếu giáo viên dạy Địa lí nên
ở nhiều trường hiện phân công giáo viên dạy bộ môn khoa học xã hội sang dạy
chéo ban, nên chất lượng giảng dạy thấp. Giáo viên lên lớp chủ yếu đọc cho học
sinh chép bài vì vậy hầu hết học sinh đều khơng thích học và khơng có hứng thú
học, khi học lại chủ yếu là học vẹt để đối phó với giáo viên khi kiểm tra. Hàng
GV:Dương Thị Dung

Trang 5

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
năm, qua các kì thi HSG Tỉnh chúng ta đã gặt hái được những thành công đáng
kể. Song số học sinh đạt giải cao chưa nhiều. Điều này có nguyên nhân từ cả hai
phía. Trước hết là từ phía người thầy. Do phải bám sát việc thực hiện theo phân
phối chương trình, người thầy khơng có điều kiện đầu tư về chiều sâu trong việc
cung cấp kiến thức và rèn luyện kĩ năng làm bài thi HSG; thời gian tập trung bồi
dưỡng cũng chưa nhiều. Về phía học sinh “nhân tài” vốn đã hiếm, các em lại
phải học nhiều môn nên việc đầu tư thời gian từ bồi dưỡng chưa được nhiều,

quyết tâm đạt giải của các em lại chưa cao .
Là một giáo viên trẻ được đào tạo chính ban, đã hai lần liên tục đạt giáo
viên dạy giỏi cấp Tỉnh và có nhiều kinh nghiệm trong q trình đào tạo bồi
dưỡng học sinh giỏi, tôi thấy rất băn khoăn trước chất lượng bộ mơn Địa lí và
những quan niệm đó tơi thấy mình phải có trách nhiệm thay đổi quan niệm đó
và khơng có cách gì tốt hơn là chứng minh bằng thực tiễn rằng Địa lí là một mơn
học chính và học Địa lí có vai trị hết sức to lớn trong đời sống hằng ngày và
trong sản xuất.
2. Đặc điểm tình hình:
Trường THCS Phan Bội Châu là một ngôi trường tuy mới được thành lập
vào ngày 23/08/2005, mặc dầu là một ngơi trường có thời gian thành lập chưa
lâu so với các trường bạn trong huyện. Song dưới sự chỉ đạo, quan tâm của
Phòng giáo dục và sự lãnh đạo sát sao, sáng tạo của Ban giám hiệu trường
THCS Phan Bội Châu đã tạo ra được thương hiệu cho ngơi trường của mình.
Trong việc đào tạo, bồi dưỡng học sinh giỏi trường có những thuận lợi và khó
khăn sau :
2.1. Những điểm mạnh :
- Nhà trường có đủ 2 giáo viên giảng dạy bộ mơn Địa lý chính ban, đạt trình độ
trên chuẩn (Trình độ đại học), giáo viên trẻ khỏe, nhiệt tình có trách nhiệm cao
trong cơng tác.
- Trong 2 đồng chí giáo viên có một đồng chí có nhiều kinh nghiệm trong cơng
tác bồi dưỡng học sinh giỏi, có bề dày thành tích trong cơng tác bồi dưỡng học
sinh giỏi nhiều năm liền có học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh.
GV:Dương Thị Dung

Trang 6

Trường THCS Phan Bội Châu

Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Có năng lực chun mơn, phương pháp dạy tốt.
- Được sự quan tâm tạo điều kiện giúp đỡ của các cấp lãnh đạo: Ban giám hiệu
nhà trường tổ chuyên môn, ủng hộ của bạn bè đồng nghiệp.
- Học sinh ngoan có ý thức phấn đấu, quyết tâm.
2.2. Những hạn chế cần giải quyết :
- Nhiều em không muốn tham gia vào các đội tuyển HSG.
- Một số em tham gia vào bồi dưỡng mơn Địa lí khơng phải là các em ham thích
mơn Địa lí, mà đây chỉ là cả nể lời giáo viên động viên của giáo viên hoặc các
em nhận thấy rằng đây là bộ môn mà hàng năm tỉ lệ đậu của trường tương đối
cao, hoặc là có em cho rằng các bạn vào đội tuyển hết rồi thì mình cũng vào đại
mơn Địa lí để có tên trong danh sách là học sinh tham gia bồi dưỡng học sinh
giỏi. Nên khi bồi dưỡng giáo viên rất vất vã do khả năng nhận thức chậm, kỹ
năng tính tốn cịn hạn chế.
- Hai giáo viên bộ mơn Địa lý đều công tác xa nhà, cuộc sông chưa ổn định một
phần làm ảnh hưởng đến quá trình bồi dưỡng, trong đó có một giáo viên mới ra
trường nên chưa có nhiều kinh nghiệm trong cơng tác giảng dạy và bồi dưỡng.
- Phụ huynh học sinh không quan tâm đến việc các em tham gia bồi dưỡng
môn Địa lý.
- Cơ sở vật chất, phương tiện dạy học, tài liệu phục vụ cho ơn luyện của học
sinh và giáo viên cịn thiếu, đặc biệt là phịng học để ơn thi q thiếu tài liệu
riêng phục vụ riêng cho công tác ôn thi học sinh giỏi cịn có nhiều hạn chế.
- Thời gian giành cho việc bồi dưỡng đội tuyển quá ít dẫn đến học sinh khơng có
thời gian tiêu hố, nghiền ngẫm kiến thức. Còn giáo viên phải bám sát việc thực
hiện theo phân phối chương trình vừa phải tranh thủ thời gian để ơn thi  người
thầy có nhiều hạn chế trong việc đầu tư về chiều sâu kiến thức .
2.3.Nguyên nhân hạn chế tồn tại:
Nguyên nhân khách quan:
- Nhiều em không muốn tham gia vào các đội tuyển HSG vì học tập vất
vả, tốn kém rất nhiều thời gian mà hầu như không được một quyền lợi nào về

học tập khi đạt một giải nào đó.
GV:Dương Thị Dung

Trang 7

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
- Giáo viên còn trẻ mới ra trường, thời gian cơng tác chưa lâu nên chưa
thực sự có bề dày kinh nghiệm. Đội ngũ giáo viên nhà trường hầu hết đều là
giáo viên trẻ nên khơng có cơ hội để học hỏi nhiều, gia đình ở xa nên ảnh hưởng
đến thời gian đầu tư cho công tác bồi dưỡng.
- Tâm lý của hầu hết học sinh và phụ huynh vẩn ln xem đây là bộ mơn
phụ. Nên ít được đầu tư quan tâm.
- Cơ sở vật chất (phòng học trang thiết bị ) cịn có nhiều hạn chế .
- Kinh phí đầu tư cho cơng tác bồi dưỡng cịn q hạn hẹp.
- Thời gian bồi dưỡng gấp rút.
Nguyên nhân chủ quan:
Một đồng chí giáo viên mới ra trường nên chưa có kinh nghiệm trong việc
bồi dưỡng học sinh giỏi.
3. Mục đích nghiên cứu đề tài:
Thực hiện mục tiêu giáo dục: “Nâng cao dân trí – Đào tạo nhân lực - Bồi
dưỡng nhân tài” góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục, yêu cầu của công
cuộc CNH - HĐH đất nước phù hợp với nội dung của hội nghị lần thứ 6 ban
chấp hành trung ương Đảng khóa 9“Phát triển quy mô giáo dục cả đại trà và
mũi nhọn”
4. Phạm vi đề tài:
Sáng kiến kinh nghiệm này được nghiên cứu trong phạm vi bồi dưỡng
học sinh giỏi của trường THCS Phan Bội Châu và học sinh giỏi của huyện nhà

từ năm học 2005-2010.
5. Đối tượng nghiên cứu của đề tài:
Đội tuyển học sinh giỏi môn Địa lý trường THCS Phan Bội Châu và đội tuyển
học sinh giỏi môn Địa lý dự thi cấp tỉnh của huyện KrôngBuk.
6. Phương pháp nghiên cứu đề tài:
Phương pháp tìm hiểu, quan sát
Phương pháp thống kê và tổng kết kinh nghiệm.

GV:Dương Thị Dung

Trang 8

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
II/PHẦN NỘI DUNG
Những phương pháp vận dụng trong công tác bồi dưỡng học sinh:Để công
tác bồi dưỡng học sinh giỏi đạt kết qua cao trong q trình bồi dưỡng tơi luôn áp
dụng các phương pháp sau:
Phương pháp 1: Điều tra học sinh có năng khiếu học bộ mơn.
Tuy là bộ mơn phụ ít được học sinh và phụ huynh quan tâm, song nếu
được quyền chon lựa như các bộ môn văn hố cơ bản khác, thì bản thân tơi nhận
thấy việc điều tra phát hiện học sinh có năng khiếu học giỏi bộ môn là rất quan
trong. Do vậy trong quá trình giảng dạy trên lớp, chấm chữa bài kiểm tra của
học sinh giáo viên bộ môn phải: Chuẩn bị chu đáo bài dạy, sử dụng linh hoạt các
phương pháp dạy học, có hệ thống câu hỏi đưa ra phù hợp với mọi đối tượng
nhằm phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của học sinh trong giờ học,
nhằm cung cấp kiến thức cơ bản ở mỗi bài học cho học sinh. Đồng thời có
những hệ thống câu hỏi nâng cao nhằm phát hiện những học sinh có năng khiếu

học giỏi bộ mơn. Từ đó tiếp tục bồi dưỡng nâng cao kiến thức để phát triển tài
năng sẵn có của học sinh.
Để công tác bồi dưỡng học sinh giỏi đạt kết quả cao theo tơi ngồi việc
người giáo viên phải có tâm trong các tiết dạy của mình như đã trình bày ở trên
thì Ban giám hiệu nhà trường nên phân công giáo viên dạy các em suốt bốn
năm để nắm tồn bộ chương trình tồn cấp. Như thế giáo viên sẽ đầu tư lâu dài,
chủ động trong kế hoạch bồi dưỡng, nắm được mặt mạnh, mặt yếu của học sinh,
nhờ đó tích lũy được nhiều kinh nghiệm. Khơng nên bố trí nhiều giáo viên dạy
một bộ mơn trong cùng một khối vì sẽ có ít thời gian để gắn bó theo sát và nắm
vững trình độ học sinh.
Nếu như trong trường hợp giáo viên không dạy theo sát các em trong các
năm học thì ta tìm hiểu kết quả của các em qua những năm học trước kết hợp
với việc tìm hiểu qua giáo viên bộ mơn của những năm trước và giáo viên bộ
môn khác.
Khi đã phát hiện ra những học sinh có tiềm năng cho bộ mơn của mình
ngồi việc đầu tư cho các bài giảng trên lớp tơi cịn u cầu các em về nhà làm
GV:Dương Thị Dung

Trang 9

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
các bài tập trong sách nâng cao và chấm chửa, sửa sai cho các em tỉ mỉ nhằm
phát hiện ra những điểm mạnh và điểm yếu của các em để có biện pháp khắc
phục. Cần xem những bài kiểm tra đầu tiên của học sinh như một dấu ấn để bắt
đầu cuộc hành trình phát hiện năng khiếu của học sinh. Những nhược điểm lộ ra
ở từng học trò phải được nhận biết, nét tài hoa của từng học sinh cần phải được
ghi nhận và trân trọng. Khi chấm bài, thầy cơ khơng chỉ chú trọng đánh giá mà

cần

có

nhật

kí

chấm

bài,

theo

dõi

cả

q

trình

học

tập.

Phương pháp 2: Chọn đối tượng.
Thế nào là học sinh giỏi, học sinh giỏi trước hết là những học sinh:
- Có

niềm

say

mê,

u

thích

bộ

mơn.

- Có tư chất bẩm sinh như tiếp thu nhanh, có trí nhớ bền vững, có khả năng phát
hiện

vấn

đề

và

có

khả

năng

sáng

tạo.

- Có vốn tri thức, giàu cảm xúc và thường nhạy cảm trước mọi vấn đề của cuộc
sống.
Yêu cầu:
+ Đối tượng học sinh phải thực sự ham thích học, có ý thức đam mê nghiên cứu,
có năng khiếu đặc biệt về khả năng học tập.
+ Có những kiến thức địa lý cơ bản, ham hiểu biết, thích khám phá tìm tịi.
Chính điều này là cái cốt lỏi nếu được sự dìu dắt chỉ bảo của giáo viên trong quá
trình bồi dưỡng các em dễ dàng thắp sáng lên tiềm năng của mình và có những
nhạy bén trong việc khám phá từ những khía cạnh sâu sắc của đề thi liên quan
đến việc tìm tịi, sáng tạo tư duy địa lý.
Vì vậy trong việc chọn đối tượng giáo viên không nhất thiết phải chọn học sinh
đạt điểm cao vì biết đâu đó là tính cần cù, chịu khó mang tính học thuộc lịng
khi đề kiểm tra mang tính lý thuyết, mà đối tượng đó thiếu đi tính tư duy sáng
tạo, khả năng về năng khiếu bộ mơn. Do đó giáo viên cũng có thể dể dàng làm
thất thốt nhân tài bộ mơn khi có những học sinh có năng khiếu nhưng gặp hồn
cảnh khó khăn vì vậy kết quả học tập khơng cao. Trường hợp này dễ gặp trong
điều kiện các trường ở vùng nông thôn của huyện Krông Buk chúng ta.
Phương pháp 3: Tiến hành bồi dưỡng.
GV:Dương Thị Dung

Trang 10

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Trước khi đi vào nội dung chương trình bồi dưỡng người giáo viên cần phải làm

những công việc sau :
3.1.Kiến thức và phương pháp của giáo viên :
Như tôi đã khẳng định ban đầu việc bồi dưỡng học sinh giỏi là một cơng
việc rất khó khăn địi hỏi người giáo viên vừa phải có tài vừa phải có tâm do
vây khi bắt tay vào bồi dưỡng thì theo tơi nhiệm vụ tối quan trọng của người
giáo viên là: Phải tham khảo nhiều tài liệu một cách thường xuyên để cập nhật
bổ sung và phát triển chuyên đề mà mình phụ trách, phải chủ động đi trước học
sinh một bước, phải dạy cho các em tiếp cận kiến thức một cách tự nhiên, chủ
động và sáng tạo. Cụ thể là dạy cho các em cách tìm đến kiến thức và nghiên
cứu nó, cách làm bài tập, cách đọc sách và tìm tài liệu, cách mở rộng và khai
thác kiến thức, cách chế tác và cụ thể hóa một bài tập cách ôn tập cho một kỳ thi
….Người thầy phải luôn tháp sáng ngọn lửa mê say môn học mà học sinh đang
theo đuổi, phải dạy cho các em biến ước mơ thành hiện thực biết chấp nhận khó
khăn để cố gắng vượt qua ,biết rút kinh nghiệm sau những thất bại hay thành
cơng trong từng giai đoạn mà mình phấn đấu. Học sinh khi tham gia vào các đội
tuyển phải chịu khá nhiều áp lực, do đó giáo viên khi giảng dạy phải lưu ý
những điều sau đây:
Tuyệt đối không được nhồi nhét kiến thức cho các em một cách thụ động.
Đừng hiểu nhầm HSG, cái gì các em cũng biết, cái gì các em cũng dễ dàng tiếp
thu.
Đừng giao cho các em những nhiệm vụ bất khả thi.
3.2. Làm tư tưởng cho học sinh và phụ huynh :
Trong thực tế chúng ta thấy không phải tất cả các em dự thi mơn Địa lý là
các em có tình u đối với bộ môn này và không phải tất cả các em tham gia vào
đơi tuyển đều có một quyết tâm cao mà các em đi thi chỉ vì một lý do nào đó.
Do vậy trước khi bắt tay vào cơng tác ôn thi người giáo viên phải làm công tác
tư tưởng với các em phải cho các em hiểu được tầm quan trọng của cuộc thi và
các em có được những gì khi các em thành cơng và phải khẳng định với các em
một điều rằng không phải những em có mặt trong đội tuyển có nghĩa là các em
GV:Dương Thị Dung

Trang 11

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
sẽ được tham gia cuộc thi mà chỉ có những bạn khẵng định được bản thân mình
trong các bài kiểm tra kiến thức thì sẽ có được cơ hội tham gia vào cuộc thi để
từ đó các em được có trách nhiệm trong việc học tập, rèn luyện của minh, các
em phải có lời hứa danh dự trước giáo viên ôn thi và ban giám hiệu nhà trường
với phụ huynh học sinh.
Còn đối với phụ huynh học sinh chúng ta phải gặp riêng họ để trao đổi và
cần có sự hợp tác tạo điều kiện thuận lợi nhất để thầy và trị hồn thành tốt
nhiệm vụ được giao. Đây là vấn đề không kém phần quan trọng và không thể bỏ
qua bởi hầu hết học sinh của chúng ta thuộc khu vực nông thôn khối lượng công
việc ở nhà của các em rất nhiều trong khi đó thời gian học tập chủ yếu của các
em lại ở nhà phụ huynh thì khơng mấy hứng thú khi con mình tham gia thi học
sinh giỏi môn Địa lý.
3.3. Thời gian ôn thi :
Thời gian để các em bước vào công đoạn ôn thi rất ngắn và gấp rút trong
khi đó thời gian của thầy và trị dành cho cơng tác ơn thi quá hạn chế. Cơ sở vật
chất cuả nhà trường không đảm bảo (phịng học ơn thi q thiếu) thực trạng này
đã tồn tại từ lâu rồi do vậy bằng kinh nghiệm của bản thân mình thì tơi ln tận
dụng mọi quỹ thời gian sẳn có (song khơng có nghĩa là nhồi nhét kiến thức ) của
thầy và trò, thời gian theo sự phân công của chuyên môn trên trường không thể
đủ cho chúng ta hồn thành tốt cơng tác ơn thi do vậy chúng ta phải ôn thi nhiều
cho các em ở nhà.
3.4.Tài liệu ôn thi:
Tài liệu tối quan trọng và xun suốt q trình ơn thi là: Sách giáo khoa

và sách giáo viên Địa lý từ lớp 6-9. Đây là tài liệu cơ bản nhất mà giáo viên và
học sinh cần bám sát trong q trình ơn thi mà khơng có một tài liệu nào có thể
thay thế được.
Ngồi ra trong q trình ơn luyện giáo viên cần có thêm các tài liệu tham
khảo như:
+ Sách giáo khoa (giáo viên +học sinh) Địa lý của chương trình phổ thơng
trung học đặc biệt là sách Địa lý lớp 10.
GV:Dương Thị Dung

Trang 12

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
+ Tài liệu rèn luyện kỹ năng thực hành (Do Bộ giáo dục biên soạn)
+ Gi trình : Địa lý tự nhiên Việt nam (Do tác giả Lê Bá Thảo biên soạn)
+ Gi trình : Trái Đất (Do nhóm tác giả của trường ĐHSP Hà Nội biên
soạn)
+ Tuyển tập đề thi Olimpic môn Địa lý (Nhà sách giáo dục biên soạn)
+ Các đề thi học sinh giỏi các cấp môn Địa lý của các huyện và của các
tỉnh thành.
Đây chỉ là những tài liệu tham khảo, hộ trợ cho việc ôn thi học sinh giỏi,
do vậy trong quá trình ôn thi tránh tình trạng giáo viên đi sâu vào những giáo
trình này làm nặng thêm kiến thức cho các em mà khơng đem lại hiệu quả gì cả.
Như đã nói ở trên là: Tài liệu tối quan trọng và xuyên suốt q trình ơn thi là:
Sách giáo khoa và sách giáo viên Địa lý từ lớp 6-9 ngoài ra
Giáo viên cần cập nhật và tìm hiểu các kiến thức liên quan có trên mạng
Internet.
3.5. Giới hạn nội dung ơn thi:

Nội dung kiến thức của bộ môn địa lý rất rộng lớn và nội dung trong các
đề thi Địa lý cũng không dừng lại ở khối học nào mà bao quát từ lớp 6  lớp 9
do vậy đòi hỏi người giáo viên xác định được những kiến thức trọng tâm của
từng khối lớp để ôn thi cho các em bởi với một khối lượng kiến thức đồ sộ như
vậy, thời gian nắm bắt thi ngắn do vậy dù học sinh có giỏi đến đâu các em cũng
khơng thể bỏ vào bộ nhớ của mình lâu được. Bằng kinh nghiệm của bản thân tôi
xin được đưa ra giới hạn của nội dung ôn thi bộ môn Địa lý như sau:
. Đối với chương trình địa lý lớp 6:
Trọng tâm cơ bản nhất và không thể bỏ qua là phần :

- Trái Đất .
- Khí quyển
-Thủy quyển .

. Đối với chương trình địa lý lớp 7: Hầu như trong các đề thi người ta ít
đề cập tới chương trình này song có một số nội dung chúng ta cần lưu ý đó là:
-Giaỉ thích một sồ hiện tượng tự nhiên ở các châu lục

GV:Dương Thị Dung

Trang 13

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
. Đối với chương trình địa lý lớp 8: Nội dung của chương trình này bao
gồm có hai phần đó là Phần thiên nhiên và con người ở các Châu lục và Phần tự
nhiên Việt Nam thì ở phần thiên nhiên và con người ở các Châu lục trọng tâm là
Giaỉ thích một sồ hiện tượng tự nhiên ở Châu á còn Phần tự nhiên Việt Nam

trọng tâm là Một số đặc điểm tự nhiên của nước ta đặc biệt là: Khí hậu , địa
hình, sơng ngịi, hình dạng lãnh thổ.
. Đối với chương trình địa lý lớp 9: Nội dung của chương trình này bao
gồm có hai phần rất cụ thể là Phần kiến thức (Dân cư, kinh tế các vùng ) và
Phần rèn luyện kỹ năng (Vẽ và phân tích biểu đồ ) thì trọng tâm là:-Phần kiến
thức:Tự nhiên của các vùng
- Phần rèn luyện kỹ năng: Vẽ và phân tích biểu đồ
(Đây là hai nội dung của chương trình lớp 9 mà hầu như đề thi nào cũng đề
cập tới )
Lưu ý : Trong 4 chương trình thì chương trình quan trọng nhất là chương
trình của lớp 9 và lớp 6, lớp 8.
3.6. Nội dung ôn thi :
Trước khi bước vào nội dung bồi dưỡng giáo viên làm công tác bồi dưỡng
phải kiểm tra lại khả năng nhận thức, lưu giữ thông tin địa lý từ các học sinh,
nắm bắt những mặt cịn hạn chế để có phương pháp bồi dưỡng thích một mắt
xích rất quan trọng (kiểm tra những kiến thức cơ bản về địa lý phổ thơng có liên
quan đến thực tiễn cuộc sống, khả năng vận dụng kiến thức địa lý để giải thích
một số hiện tượng địa lý cơ bản xung quanh cuộc sống, hay kỹ năng sử dụng các
thiết bị đồ dùng học tập, kỹ năng phân tích biểu bồ, lược đồ, kỹ năng vẽ biểu
đồ ...). Từ thực tế kiểm tra nắm bắt các đối tượng để có phương pháp bồi dưỡng
phù hợp cho từng đối tượng trong đội tuyển, đồng thời có kế hoạch để phân
cơng học sinh giúp đỡ nhau cùng học tập, tạo điều kiện cho việc nâng cao chất
lượng hiệu quả đồng đội.
Nội dung ôn thi gồm có hai phần : Phần lý thuyết và Phần thực hành
Ở phần trên tôi đã giới hạn rất rõ về trọng tâm của từng chương trình rồi
do vậy ở phần nay tôi không đề cấp chi tiết từng nội dung cần ôn thi bởi tất cả
GV:Dương Thị Dung

Trang 14

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
đã có trong sách giáo khoa. Tơi chỉ đưa ra những nội dung cần thiết nhất mà
nhiều giáo viên chúng ta còn mơ hồ chưa thực sự hiểu được phần trọng tâm để
ơn thi (tránh tình trạng ơn thi tràn lan ) hoặc khơng có tài liệu để tham khảo nên
khơng đề cập tới trong q trình ơn thi .
*Đối với chương trình địa lý lớp 6:
Phần Trái Đất :
- Sự vận động tự quay quanh trục và chuyển động quanh mặt trời của Trái đất
và các hệ quả Giaỉ thích nguyên nhân của các các hệ quả.
- Tính ngày mặt trời lên thiên đỉnh, tính góc nhập xạ,tính giờ chiếu sáng, tính
ngày dài 24 giờ ( Đây là những dạng bài tập rất khó học sinh theo bộ mơn Địa
lý kiến thức Toán học của các em lại rất yếu và ngay cả đối với giáo viên khi
gặp những câu hỏi ở dạng nay cũng rất lúng túng và có thể khơng làm được nếu
khơng có cơng thức ). Dưới đây tôi cung cấp công thức của hai dạng bài tập này
có tính chất tham khảo được trình bày khá đầy đủ theo ý kiến chủ quan của bản
thân tơi mà tơi đã tích lũy được qua q trình bồi dưỡng học sinh giỏi trong
nhiều năm cùng với việc nghiên cứu, tham khảo từ nhiều nguồn tài liệu và thực
tiễn. Do vây ở đây tôi cung cấp thêm nội dung này và để các đồng nghiệp cùng
tham khảo và có thể làm tài liệu cho bản thân mình .
I.CƠNG THỨC TÍNH NGÀY MẶT TRỜI LÊN THIÊN ĐỈNH Ở CÁC ĐỘ
VĨ
Khái niệm: Mặt Trời lên thiên đỉnh là hiện tượng xảy ra ở những địa điểm
trong vùng nội chí tuyến (từ chí tuyến Bắc (CTB) đến chí tuyến Nam (CTN) lúc
12h (giữa trưa) Mặt Trời ở ngay trên đỉnh đầu của một điểm, tia sáng Mặt trời
thẳng góc với đường chân trời của địa phương đó vào những ngày khác nhau.
Bài tập: Để biết được ngày cụ thể Mặt Trời lên thiên đỉnh của các điểm ta tính
như sau:

Ở Bắc bán cầu: từ ngày 21/3 đến 23/9: Mặt Trời lần lượt lên thiên đỉnh tại xích
đạo và các độ vĩ trong vùng nội chí tuyến ở Bắc bán cầu, xa nhất tại chí tuyến
Bắc rồi trở về xích đạo mất 186 ngày.
Từ xích đạo lên chí tuyến B mất 186 ngày: 2 = 93 ngày với 23027’ vĩ tuyến.
GV:Dương Thị Dung

Trang 15

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Đổi 23027’ ra giây (”). 230 x 60’ + 27’ = 1407’ x 60” = 84.420”.
Trong 1 ngày Mặt Trời di chuyển 1 khoảng là: 84.420”: 93 ngày = 908”/ngày.
Ví dụ: Ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh tại 10002’B (tại Cần Thơ).
Đổi 10002’B ra giây ta có 36.120”. Vậy số ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh tại
10002’B cách xích đạo là: 36.120” : 908” = 40 ngày
Ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh lần I: 21/3 + 40 ngày = 30/4 (tháng 3 có 31 ngày).
Ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh lần II: 23/9 - 40 ngày = 14/8 (tháng 8 có 31 ngày)
Ở Nam bán cầu: từ ngày 23/9 đến 21/3 mất 179 ngày (năm nhuận có 180 ngày)
- từ xích đạo đến chí tuyến Nam mất 89 ngày hoặc 90 ngày (năm nhuận).
Tương tự như ở BBC: 1 ngày Mặt Trời đi được: 84.420” : 90 ngày = 938”/ngày
Ví dụ: Tại vĩ độ 150N sẽ có 2 ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh. Số ngày cách xích
đạo 54000”: 938” = 58 ngày. Ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh cụ thể sẽ là:
Lần I: từ ngày 23/9 + 58 ngày = 20/11 (tháng 10 có 31 ngày).
Lần II: từ ngày 21/3 - 58 ngày = 24/1 (tháng 2 chỉ có 28 ngày hoặc 29 ngày)
3. Cách tính tổng quát:
Muốn tính ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh của điểm A có A 0 vĩ, ta cần nắm số
ngày từ lúc Mặt Trời lên thiên đỉnh tại xích đạo 0 0 đến chí tuyến 23027’đi mất ở
BBC: 93 ngày. Ở NBC: 90 ngày. Mỗi ngày Mặt Trời đi được ở BBC: 908”, ở

NBC: 938”.
Bước 1: Đổi vĩ độ của điểm A ra giây (1)
Bước 2: Tính số ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh từ xích đạo đến vĩ độ của điểm A
bằng cách lấy (1): 908” (ở BBC) hoặc 938” (ở NBC) (2)
Bước 3: Tính ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh
Ở BBC: lần I: Từ 21/3 + số ngày đến A. lần II: 23/9 - số ngày đến A.
Ở NBC: lần I: Từ 23/9 + số ngày đến A. lần II: 21/3 - số ngày đến A.
Lưu ý : số ngày trong các tháng có liên quan: Các tháng có 31 ngày là: tháng I,
III , V, VII, VIII, X, XII. Các tháng có 30 ngày là: tháng IV, VI, IX, XI.Tháng II
chỉ có 28 ngày, năm nhuận có 29 ngày.
4. Bài tập vận dụng và nâng cao:
Tính độ vĩ của 1 điểm khi biết ngày Mặt Trời lên thiên đỉnh tại điểm đó:
GV:Dương Thị Dung

Trang 16

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Tính số ngày từ 21/3 hoặc 23/9 đến ngày đã cho của độ vĩ (n) ngày.
Lấy (n) ngày x (nhân) 908” (BBC) hoặc x 938” (NBC), suy ra được độ vĩ.
Ví dụ: tính độ vĩ của điểm A, biết rằng Mặt Trời lên thiên đỉnh vào ngày 30/4.
Tính số ngày từ 21/3 đến 30/4 là bằng 40 ngày.
40 ngày x 908” = 36320” = 10002’B.
II.CƠNG THỨC TÍNH GĨC NHẬP XẠ CỦA CÁC VĨ ĐỘ
Khái niệm: Góc nhập xạ (góc chiếu sáng) là góc được tạo ra bởi các tia tới của
ánh sáng Mặt Trời hợp với mặt phẳng chân trời của 1 điểm ở 1 độ vĩ trên bề
mặt Trái Đất.
Cách tính góc nhập xạ:

2.1. Cơng thức tổng qt: h0 = 900 - φ ± δ
Trong đó:

. φ: độ vĩ của điểm cần tính.

δ: độ lệch của góc chiếu so với xích đạo.
Vào 2 ngày 21/3 và 23/9 Mặt trời lên thiên đỉnh ở xích đạo nên δ = 0.
Ngày 22/6 và 22/12 Mặt trời lên thiên đỉnh ở xích đạo nên ở CTB hoặc CTN nên
δ = ± 23027’.
Ngày 21/3 và 23/9 tại xích đạo h0 = 900 – 00 = 900 và giảm từ xích đạo về 2 cực.
Ngày 22/6: Mặt trời lên thiên đỉnh tại CTB (23 027’ B), nên mọi vĩ độ ở ngồi
vùng nội chí tuyến BBC có δ = + 23027’ xích đạo và NBC có δ = - 23027’.
Ngày 22/12: Mặt trời lên thiên đỉnh tại CTN (23027’ N), nên mọi vĩ độ ở ngồi
vùng nội chí tuyến NBC có δ = + 23027’ xích đạo và BBC có δ = - 23027’.
2. Kết quả: Góc nhập xạ của các vĩ độ trong năm:
Địa điểm
900B

21/3 và 23/9
00

22/6
23027’

22/12

66033’B

23027’

46054’

00

23027’B

66033’

900

43006’

00

900

66033’

66033’

23027’N

66033’

43006’

900

66033’N

23027’

00

46054’

900N

00

GV:Dương Thị Dung

Trang 17

23027’
Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Riêng các điểm trong vùng nội chí tuyến vào 2 ngày 22/6 và 22/12 thì được tính
theo cơng thức sau: h0 = 900 – δ + φ hay h0 = 66033’+ φ
Ví dụ 1: Góc nhập xạ ngày 22/6:
- Ở vùng nội chí tuyến BBC: h0 = 900 – δ + φ hay h0 =66033’+ φ.
+ Ở 100B: h0 = 900 – 23027’ +100 = 76033’ hay h0 =66033’+100 = 76033’
+ Ở 200B h0 = 900 – 23027’ +200 = 86033’ hay h0 =66033’+200 = 86033’
- Ở vùng nội chí tuyến NBC thì áp dụng cơng thức chung: ho = 900 - δ - 23027’
Ngày 22/12 thì ngược lại với ngày 22/6.
- Ở vùng nội chí tuyến NBC: h0 = 900 – δ + φ hay h0 =66033’+ φ.
+ Ở 100 N: h0 = 900 – 23027’ +100 = 76033’ hay h0 =66033’+100 = 76033’
+ Ở 200 N: h0 = 900 – 23027’ +200 = 86033’ hay h0 =66033’+200 = 86033’

- Ở vùng nội chí tuyến BBC thì áp dụng công thức chung: h0 = 900 - φ - 23027’
. Tính độ vĩ (φ) khi biết góc nhập xạ:
Từ cơng thức tổng qt tính góc nhập xạ:
h0=900 - φ ± δ à φ = 900 – h0 ± δ
3.1. Đối với vùng nội chí tuyến: φ = h0 - 900 + δ
Ví dụ 1: Tính φ của điểm A nằm trong vùng nội chí tuyến BBC vào ngày 22/6
khi biết h0= 800
δ A = (800 - 900) + 23027’ = 13027’ = 13027’B.
Ví dụ 2: Tính φ của điểm B nằm trong vùng nội chí tuyến BBC vào ngày 22/6
khi biết h0 = 87034’.
φ B = 87034’ - 900 + 23027’ = 21001’B
2. Đối với vùng ngoại chí tuyến: φ = 900 – h0+ δ
Ví dụ: Tính φ của điểm C có h0 = 43006’ vào ngày 22/6.
φ C = 900 – h0 + δ = 900 – 43006’ + 23027’ = 71001’B.
3.3. Đối với tất cả các độ vĩ ở NBC: vào ngày 22/6
Công thức tổng quát là φ = 900 – h0 – δ
Ví dụ: Tính φ của điểm D khi biết h0 = 43006’
φ D = 900 – h0 – δ = 900 – 43006’ – 23027’ = 23027’N.
Vào ngày 22/12 thì ngược lại với ngày 22/06.
GV:Dương Thị Dung

Trang 18

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
III.CƠNG THƯC TÍNH GIỜ CHIẾU SÁNG.
CT tính giờ chiếu sáng ở BCB : 1800 – (arccos (tgA x tg 23027’) x 24 : 180)
A vĩ độ cần tính

CT tính giờ chiếu sáng ở BCN : 1800 – (arccos (tgA x tg 23027’) x 24 : )
IV.CƠNG THƯC TÍNH NGÀY DÀI 24 GIỜ.
Ở các vĩ độ từ 660 33’B đến 900B : Số ngày = (acscos x cos A : 0.398) x (93 :
45) + 1
Ởcác vĩ độ từ 660 33’N đến 900N: Số ngày =(acscos x cos A : 0.398) x (90 : 45) - 1
A vĩ độ cần tính
................................................................
- Các bài tập về tính khoảng cách trên bản đồ, trên thực tế và tính tỉ lệ bản đồ
Phần khí quyển : Đặc điểm cấu tạo của lớp võ khí, khí áp và gió, các
khối khí ,khí hậu, thời tiết, các đới khí hậu.
Phần thủy quyển: Ngun nhân hình thành Sóng, Thủy triều, Dịng biển,
các khái niệm về các thành phần của tự nhiên .
*Đối với chương trình địa lý lớp 7: -Giaỉ thích một sồ hiện tượng tự
nhiên ở các châu lục ( VD ? Tại sao phía Bắc của Châu Phi hình thành hoang mạc
XaHaRa hoang mạc lớn nhất thế giới ? Giaỉ thích tại sao Châu Phi là một Châu lục
nóng và khơ ? Tại sao Tây Âu và Trung Âu cùng nằm trên một vĩ độ song khí hậu ở
Tây Âu lại mát mẽ và mưa nhiều hơn ở Trung Âu (đối với câu hỏi như thế này
giáo viên chỉ cần cho học sinh nắm vững sự thay đổi của khí hâu theo vị trí gần hay
xa biển thì khi gặp những câu tương tự các em sẽ biết cách vận dụng để giả thích )
…….
*Đối với chương trình địa lý lớp 8: Giaỉ thích một sồ hiện tượng tự
nhiên ở Châu á ( Vd ? Giaỉ thích tại sao dãy núi HiMaLa là ranh giới phân chia khí
hậu giữa khu vực Trung á và Nam á ? Tại sao khí hậu của Tây Nam Á rất khơ
nóng ? Tại sao Tây Nam Á là khu vực thường xuyên xảy ra chiến tranh…….. )
Lưu ý : Phần kiến thức ở chường trình lớp 7 và đầu lớp 8 theo kinh nghiệm
của tơi thì nội dung ra đề chủ yếu là những câu hỏi giải thích mang tính tư duy vân
dụng do vậy trong q trình ơn thi chúng ta không nên ôn thi nhiều kiến thức cho
GV:Dương Thị Dung

Trang 19

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
các em mà chỉ nên đề cập tới những nội dung liên quan đến các sự vật hiện tượng
xảy ra cần phải được giải thích mà thơi song phần này khơng phải giáo viên nào
cũng có thể định hướng được hệ thống các câu hỏi tư duy nếu chúng ta chưa dạy
chương trình này do vậy yêu cầu giáo viên cần nghiên cứu kỹ tài liệu thì mới nắm
bắt được nội dung )
Còn Phần tự nhiên Việt nam trọng tâm là Một số đặc điểm tự nhiên
của nước ta đặc biệt là: Khí hậu, địa hình, sơng ngịi, hình dạng lãnh thổ. Chú ý
các câu hỏi ở sau các bài học này, đặc biệt giáo viên phải cho học sinh nắm chắc
kiến thức, biết tư duy lôgic cái sau là hệ quả của cái trước, biết cách chứng minh
lập luận và giải quyết vấn đề )
*Đối với chương trình địa lý lớp 9: Đây là chương trình quan trọng
nhất trong 4 chương trình nội dung ơn thi gồm :
Phần lý thuyết : Phần địa lý dân cư (Bài 2, Bài 4), địa lý kinh tế (Bài 6, Bài 12,
Bài 13, Bài 14) Địa lý các vùng (chủ yếu là phần tự nhiên của các vùng –Đặc biệt
chú ý tới câu hỏi “Trong phát triển kinh tế -xã hội vùng ……gặp những thuận
lợi và khó khăn gì” ? câu hỏi này bao quát toàn bộ phần tự nhiên của mỗi vùng
đồng thời đây cũng là câu hỏi thường xuyên có trong các đề thi do vậy giáo viên
nên cho các em làm quên với câu hỏi này để khắc sâu kiến thức đồng thời rèn luyện
cho các em khả năng diển đạt bởi hầu hết các em khả năng diển đạt rất yếu )
Phần thực hành : Biểu đồ -Là phần không bao giờ thiếu trong các đề thi
song trên thực tế kỹ năng này của các em còn rất yếu và lúng túng khi bắt gặp các
bài dạng này, đặc biết là phương pháp nhận dạng biểu đồ khi người ta cho biết bảng
số liệu thống kê. Do vậy cũng bằng kinh nghiệm của mình tơi cũng xin đưa vào đây
bí quyết nhận dạng các biểu đồ và phương pháp hướng dẩn học sinh vẽ, nhận xét
biểu đồ để các bạn đồng nghiệp tham khảo và làm nền tảng cho học sinh của mình

khi tham gia thi tuyển các em sẽ dể dàng nhận dạng được biểu đồ mà mình cần phải
vẽ :
Đối với phần thực hành –Biểu đồ này bao gồm các bước sau :
o

Nhận dạng biểu đồ

o

Vẽ biểu đồ
GV:Dương Thị Dung

Trang 20

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
o

Nhận xét, giải thích biểu đồ
Phương pháp nhận dạng biểu đồ:
Các loại biểu đồ rất phong phú và đa dạng. Mỗi loại biểu đồ lại có thể được

dùng để vẽ biểu hiện nhiều chủ thể khác nhau. Nếu đề ra yêu cầu vẽ cụ thể biểu đồ
gì thì chỉ cần đọc kỹ, gạch dưới để tránh lạc đề và thực hiện đúng yêu cầu.
Đối với đề không ghi rõ yêu cầu cụ thể là vẽ biểu đồ gì mà chỉ u cầu vẽ dạng
thích hợp nhất thì cần phải phân tích đề thật kỹ trước khi thực hiện. Đây là dạng
đề khó nên học sinh muốn làm được cần có phương pháp phân tích để nhận
dạng thích hợp. Để nhận được dạng biểu đồ học sinh cần đọc kỹ đề và dựa vào

một số cụm từ gợi ý, một số yếu tố cơ bản từ đề bài để xác định đúng dạng cần
vẽ, cụ thể:
Biểu đồ hình cột:
Dạng biểu đồ này sử dụng để chỉ khác biệt về qui mô khối lượng của một hay một
số đối tượng địa lý hoặc sử dụng để thực hiện tương quan về độ lớn giữa các đại
lượng.
Dấu hiệu nhận dạng loại biểu này là khi đề ra có cụm từ : Tình hình, so sánh, sản
lượng, số lượng. Ví dụ: Vẽ biểu đồ so sánh dân số, diện tích … của 1 số tỉnh
( vùng, nước) hoặc vẽ biểu đồ so sánh sản lượng ( lúa, ngô, than…) của một số địa
phương qua một số năm.
Ví dụ cụ thể :Cho bảng số liệu về năng suất lúa của Đồng bằng sông Hồng,
Đồng bằng sông Cửu Long và cả nước. (Đơn vị: tạ/ha)
Năm
Vùng
Đồng bằng sơng Hồng
Đồng bằng sơng Cửu Long
•

1995

2000

2005

44,4
40,2

55,2
42,3

54,3
50,4

Cả nước
•
36,9 •
42,4 •
48,9
Vẽ biểu đồ so sánh năng suất lúa của Đồng bằng sông Hồng với Đồng

bằng sông Cửu Long và cả nước.
Nhận xét và giải thích.
Biểu đồ đường - đồ thị:
GV:Dương Thị Dung

Trang 21

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Đồ thị hay còn gọi là đường biểu diễn là dạng biểu đồ dùng để thể hiện tiến trình
phát triển, sự biến thiên của các đối tượng qua thời gian.
Dấu hiệu nhận dạng loại biểu này là khi đề ra có cụm từ : Tốc độ tăng trưởng, tốc
độ phát triển.
Ví dụ cụ thể :
Số lượng đàn gia súc, gia cầm của nước ta thời kỳ 1990-2002
Năm

1990

1995

2000

2002

Trâu (1.000 con )
Bò ( 1.000 con )
Lợn (1.000 con )
Gia cầm ( tr.

2.854,1
3.116,9
12.260,5
107.4

2.962,8
3.638,9
16.306,4
142,1

2.987,2
4.127,9
20.193,3
196,1

2.814,4
4.062,9
23.169,5

233,3

Vật ni

Con )
Vẽ biểu đồ thích hợp thể hện tốc độ tăng trưởng đàn gia súc, gia cầm qua các
năm ( lấy năm 1990 là 100% )
Từ bảng số liệu và biểu đồ đã vẽ, hãy nhận xét và giải thích tại sao đàn gia cầm,
đàn lợn tăng? Đàn trâu không tăng?
Biểu đồ hình trịn:
Thường dùng để biểu diễn cơ cấu thành phần của một tổng thể và qui mô của
đối tượng cần trình bày. Chỉ được thực hiện khi giá trị tính của các đại lượng được
tính bằng % và các giá trị thành phần cộng lại bằng 100%.
- Dấu hiệu nhận dạng loại biểu này là khi đề ra có cụm từ : Cơ cấu, qui mơ.
Ví dụ: Biểu đồ cơ cấu tổng sản phẩm trong nước của nền kinh tế Việt Nam.
Ví dụ cụ thể :
Cho bảng số liệu dưới đây :
Cơ cấu GDP phân theo thành phần kinh tế năm 2002.
•

Các thành phần kinh tế

GV:Dương Thị Dung

•

Trang 22

Tỉ lệ %

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
•

Kinh tế nhà nước

•

38,4

•

Kinh tế tập thể

•

8,0

•

Kinh tế tư nhân

•

8,3

•

Kinh tế cá thể

•

31,6

•
•

Kinh tế có vốn đầu tư nước ngồi
Tổng cộng

•
•

13,7
100,0

Hãy vẽ biểu đồ thích hợp thể hiện cơ cấu GDP phân theo thành phần kinh tế năm
2002 .
4. Biểu đồ miền:
Biểu đồ miền còn được gọi là biểu đồ diện. Loại biểu này thể hiện được cả cơ
cấu và động thái phát triển của các đối tượng. Toàn bộ biểu đồ là 1 hình chữ nhật
( hoặc hình vng), trong đó được chia thành các miền khác nhau.
Dấu hiệu nhận dạng loại biểu này là khi đề ra có cụm từ : Cơ cấu và có nhiều
mốc thời gian ( từ 4 mốc thời gian trở lên )
Ví dụ cụ thể :
a. Hãy đặt tên cho bảng số liệu trên.
b. Vẽ biểu đồ thể hiện sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế của nước ta từ năm 1990
đến 2002. Hãy quan sát bảng số liệu sau: (Đơn vị: %)

Ngành
Nông, lâm, ngư nghiệp
Công nghiệp, xây dựng
Dịch vụ

1990
38,7
22,7
38,6

1991
40,5
23,8
35,7

1995
27,2
28,8
44,0

1997
25,8
32,1
42,1

1998
25,8
32,5
41,7

2002
23,0
38,5
38,5

5. Biểu đồ kết hợp
- Thường kết hợp giữa biểu đồ cột và biểu đồ đường, được dùng để diễn tả mối
tương quan về động thái phát triển giữa 2 đối tượng địa lí có thước đo khác nhau.
- Dấu hiệu nhận dạng loại biểu này là khi đề ra: cho nhiều đối tượng, nhiều
đơn vị khác nhau.
Lưu ý: Khi đề bài cho nhiều đối tượng, nhiều đơn vị khác nhau cần xử lý số
liệu để qui về cùng một đơn vị để vẽ, song khơng phải đối tượng nào chúng ta cũng
có thể qui về cùng một đơn vị.
GV:Dương Thị Dung

Trang 23

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
Ví dụ cụ thể :
Cho bảng số liệu sau đây: Biến đổi diện tich rừng và độ che phủ của rừng ở nước ta
giai đoạn 1945-2005.
•
•
•
•
•
•

Năm

Tổng diện tích rừng

1945
1976
1983
1990
2005

(triệu ha)
14,3
11,1
7,2
9,2
12,4

Trong

Đó

Rừng tự nhiên Rừng trồng
14,3
0
11,0
0,1
6,8
0,4
8,4

0,8
9,5
2,9

Tỉ lệ che phủ
rừng (0/0)
43,8
33,8
22,0
27,8
37,7

a. Vễ biểu đồ thích hợp thể hiện sự thay đổi diện tích rừng và độ che phủ của rừng
giai đoạn 1945-2005 ở nước ta .
b. Nhân xét sự thay đổi đó .
Phương pháp vẽ biểu đồ:
Biểu đồ cột:
Các bước tiến hành:
Bước 1: Chọn tỉ lệ thích hợp
Bước 2: Kẻ hệ trục toạ độ vng góc
+ Trục đứng thể hiện đơn vị của các đại lượng, có mũi tên, có mốc ghi cao hơn giá
trị cao nhất trong bảng số liệu. Phải ghi rõ danh số( nghìn tấn, tỉ đồng….)
+ Trục ngang thể hiện các năm hoặc đối tượng khác: có mũi tên và ghi rõ danh số.
Nếu trục ngang thể hiện năm thì chia mốc thời gian tương ứng với mốc thời gian
ghi trong bảng số liệu.
Bước 3: Tính độ cao của từng cột cho đúng tỉ lệ rồi thể hiện trên giấy.
Bước 4: Hoàn thiện biểu đồ: ghi các số liệu tương ứng vào các cột, vẽ ký hiệu và
lập bản chú giải, ghi tên biểu đồ.
Một số dạng biểu đồ cột thường gặp: Biểu đồ cột đơn, biểu đồ cột chồng, biểu đồ
cột đơn gộp nhóm ( loại này gồm 2 loại: cột ghép cùng đại lượng và cột ghép khác

đại lượng), biểu đồ thanh ngang.
Lưu ý: Trong biểu đồ các cột chỉ khác nhau về độ cao còn bề ngang của các cột
phải bằng nhau. Tuỳ theo yêu cầu cụ thể mà vẽ khoảng cách giữa các cột bằng nhau
GV:Dương Thị Dung

Trang 24

Trường THCS Phan Bội Châu


Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi bộ môn Địa Lý
hoặc cách nhau theo đúng tỉ lệ. Ở dạng này thì việc thể hiện độ cao cuả các cột là
điều quan trọng hơn cả bởi vì nó cho thấy sự khác biệt về quy mô số lượng giữa
các năm hoặc đối tượng cần thể hiện.Ví dụ:Vẽ biểu đồ thể hiện diện tích ni trồng
thủy sản của các tỉnh DHMT.
Diện tích mặt nước nuôi trồng thủy sản theo các tỉnh, năm 2002
Các tỉnh,

Đà

Quảng

Quảng

thành phố
Diện tích

Nẵng

Nam

Ngãi

0,8

5,6

1,3

(nghìn ha)

Bình

Phú

Khánh

Ninh

Bình

Định

n

Hịa

Thuận

Thuận

4,1

2,7

6,0

1,5

1,9

Bài giải:
1. Vẽ biểu đồ:
Nghìn ha

Chú giải:
Diện tích
ni trồng
thủy sản

Biểu đồ thể hiện diện tích ni trồng thủy sản ở các tỉnh, thành phố
của vùng Duyên hải Nam Trung Bộ năm 2002

2. Biểu đồ đường - đồ thị:
Các bước tiến hành:
Bước 1: Kẻ hệ trục toạ độ vng góc
+ Trục đứng thể hiện đơn vị của các đại lượng, có mũi tên, có mốc ghi cao hơn giá
trị cao nhất trong bảng số liệu. Phải ghi rõ danh số( nghìn tấn, tỉ đồng….)

GV:Dương Thị Dung

Trang 25

Trường THCS Phan Bội Châu