Hiệu ứng Con bướm potx

Hiệu ứng Con bướm
Xin độcgiả đọc kỹ ý kiếncủa Matthew Trumpnhư sau:
Những hệ thiên văn điển hình không tuân thủ quy luật nói trên là hệ chứa
ba hoặc nhiều hơn ba vật thể có quan hệ tương tác lẫn nhau. Poincaré chỉ ra rằng
đối với những hệ loại này, một sai lệch vô cùng nhỏ trong dữ kiện ban đầu sẽ lớn
dần lên theo thời gian với một tỷ lệ khổng lồ.
Do đó đối với cùng một hệ chuyển động, hai tập hợp dữ kiện ban đầu
hầu như không phân biệt có thể dẫn tới hai dự đoán kết quả khác nhau một
trời một vực.
Poincaré đã chứng minh một cách toán học rằng hiện tượng “bùng nổ”
của những bất định vô cùng nhỏ trong dữ kiện ban đầu thành những bất định khổng
lồ trong kết quả dự đoán sẽ vẫn tiếp tục xẩy ra ngay cả khi những bất định ban đầu
được thu nhỏ tới kích thước nhỏ nhất có thể tưởng tượng được.
Nghĩa là, đối với những hệ này, dù cho bạn có thể thực hiện những phép
đo dữ kiện ban đầu chính xác hơn tới hàng trăm hay hàng triệu lần hoặc hơn thế
nữa, thì muộn hơn hay sớm hơn, tính bất định trong kết quả không hề giảm đi, mà
vẫn vô cùng lớn.
Những phân tích toán học của Poincaré thực chất đã chứng minh rằng
đối với những “hệ phức tạp”, muốn có một dự đoán kết quả chính xác ở bất kỳ cấp độ
nào cũng đòi hỏi phải xác định được dữ kiện ban đầu với độ chính xác tuyệt đối.
Nhưng điều đó là BẤT KHẢ (impossible)!
MatthewTrump viết tiếp:
Tính chất cực kỳ nhậy cảm của dữ kiện ban đầu được trình bầy một cách
toán học trong những hệ thống được nghiên cứu bởi Poincaré được gọi là tính bất
ổn định động lực học (dynamical instability), hoặc đơn giản là “hỗn độn” (chaos).
Đó là lý dovì sao HenriPoincaré được coi là cha đẻ của Lý thuyết hỗn
độn, mặc dù mãi đến những năm1960,lý thuyết này mới thành hình.
Theo MatthewTrump:
Mặc dù công trình của Poincaré được một số nhà vật lý nhìn xa trông
rộng đương thời đánh giá là vô cùng quan trọng, nhiều thế kỷ đã trôi qua trước khi
những ẩn ý trong các khám phá của ông được toàn thể cộng đồng khoa học hiểu rõ.

Một trong các lý do của sự chậm trễ này là vì phần lớn các nhà vật lý thời đó đang
lao vào một lĩnh vực mới mẻ của vật lý, đó là Cơ học lượng tử – lĩnh vực vật lý thâm
nhập vào vương quốc hạ nguyên tử.
Nhưng hiện nay, chính các nhà vật lý đangquan tâm tới Lýthuyết hỗn
độn hơn ai hết.
5* Biểu hiện của hỗn độn trong Tự nhiên:
Hệ thống thời tiết là một hệ phức tạpđiển hình, ở đó bộc lộ rất rõ đặc
trưng hỗn độn,như độc giả đã thấy phầnnào qua câu chuyện về khámphá của
EdwardLorenznăm 1961.
MatthewTrump chobiết:
Thuật ngữ “Hiệu ứng con bướm” ra đời chính từ khoa học dự báo thời
tiết: Một cái vỗ cánh của một con bướm ở một nơi nào đó trên trái đất có thể dẫn tới
một cơn bão ở một nơi nào khác trên thế giới một năm sau đó.
Với hiệu ứng đó, hiện nay người ta buộc phải chấp nhận rằng việc dự báo
thời tiết chỉ đạt được mức độ chính xác tương đối và ngắn hạn. Dù cho được trang bị
những computer thông minh bậc nhất, khoa học dự báo thời tiết vẫn luôn luôn
không tốt gì hơn những phỏng đoán.
Vậy nếuchúng ta thấy những dự báo thời tiết thiếu chính xác hoặc thậm
chí sai hoàn toàn với thực tế, cólẽ cũng không nên dễ dàng trách móc các nhà khoa
học làm dự báo, mà hãy “đổ tội” cho cái bản chất hỗn độncủa những hệ phức tạp
trong Tự nhiên.
RobertMay (đã nhắctới ở mục 2*), chobiết:
Trong lĩnh vực nghiên cứu quần thể sinh học còn có những thí dụ phức
tạp rắm rối hơn rất nhiều. Chẳng hạn tôi có thể chỉ ra những thí dụ về quần thể ruồi
dấm hoặc quần thể bọ chét dưới nước mà tôi nuôi dưỡng chúng trong phòng thí
nghiệm. Bạn không thể nào tiên đoán được mức độ tăng trưởng của chúng trong
một số tình huống nhất định. Dưới điều kiện nhiệt độ và sinh trưởng nào đó, chúng
phát triển đều đặn và hoàn toàn có thể tiên đoán được, giống như động lực học
Newton cổ điển vậy. Nhưng dưới điều kiện nhiệt độ và/hoặc môi trường khác, chúng
trở nên vô cùng hỗn độn, và mặc dù những phương trình dùng để mô tả sự tăng

trưởng của chúng rất đơn giản, mức tăng trưởng của chúng là không thể dự đoán
được. Sự sinh trưởng của chúng tăng hay giảm thất thường tuỳ theo từng nơi chốn.
Có thể chỉ rarất nhiềuhệ phức tạp khác nhau mà ở đó tính hỗn độn
biểulộ. Theo Báchkhoa toàn thư Wikipedia:
Lý thuyếthỗn độn đã sử dụngđể nghiên cứu tính hỗn độn trong các
mạchđiện, chùmlasers, các hiệntượng daođộng, các phản ứng hoá học, động học
chất lỏng, cácmáy móc cơ học và máy cơ-học-từ-tính.
Khoa học cũngđã quan sát nhữngứng xử hỗn độn trong chuyển động
của vệ tinh tronghệ mặttrời,sự “tiến hoácủa thời gian” (time evolution) trongtừ
trường của các thiên thể, sự tăng trưởng số lượng của các quầnthể sinh học, “tiềm
năng tácđộng”(action potentials)trong các neurons thần kinh,và các daođộng
của phân tử.
Hàng ngày chúngta cóthể chứng kiến tính hỗnđộncủa thờitiết vàkhí
hậu. Và hiệnngười ta đang tranh luận về tínhhỗn độn trong hiện tượng “kiến tạo
bề mặt trái đất” (platetectonics)cũng như trong hệ thốngkinh tế.
Tóm lại, Lý thuyếthỗn độn đã được áp dụngtrong nhiều lĩnhvực: toán
học, sinhhọc, khoahọc computer,kinh tế học, côngnghệ học, hệ thống tài chính,
triết học, vật lý, chính trị, động học về mức tăngtrưởng của các quần thể, tâm lý
học và khoahọc robots.Một trongnhững ứng dụngthànhcông nhất của Lý thuyết
hỗnđộn là trong sinhthái học,trong đó mô hình của Ricker đã được sử dụng để
chỉ rõ các quầnthể sinhhọc tăng trưởng như thế nào. Lý thuyết hỗn độncũng
được áp dụngtrong y khoađể nghiên cứu bệnh động kinh, …và vô số ứngdụng
khác nữa.
6* Vài vấn đáp trên chủ đề “hiệu ứng con bướm” và hỗn độn:
1/ Có người thắc mắc, xét cho cùng thì Poincaré vẫn chưa giải xong
“Bài toán ba vật thể”, vậy tại sao ông vẫn đoạt Giải Oscar II?
Þ Một trong các thành viên hội đồng giámkhảo là nhà toánhọc kiệt xuất
Karl Weierstrass đánhgiá: “Công trình này chưa thật sự được xem như đưa ra một
lời giải đầy đủ của vấn đề đã được đặt ra, nhưng điều vô cùng quan trọng là nó sẽ
mở đầu cho một kỷ nguyên mới trong lịch sử của cơ học thiên thể”.

Þ Và dưới ánh sáng khoa học hiện đại, nhà toánhọc Ian Stewart,giáo sư
Đại họcWarwickở Anh,nhận định:“Đúng là ông chưa giải xong bài toán, nhưng
ông đã tạo ra một tiến bộ đáng kinh ngạc tiến về phía trước. Ông đã sáng tạo ra một
lĩnh vực hoàn toàn mới, một cách tư duy hoàn toàn mới”.
2/ Nếu chuyển động của n vật thể là hỗn độn thì tại sao hệ mặt trời
lại ổn định?
Þ Câu trả lời thuộcvề cácnhà vật lý thiên văn, tuynhiên chúngta có thể
nêu giả thiết cho rằng hệ mặt trờithoả mãn những điều kiệnxác định, làm cho nó
trở thành mộthệ đơn giản,thay vì một hệ phức tạp như các đối tượng nghiên cứu
của Lýthuyết hỗn độn.
3/ Phải chăng giống như Định lý bất toàn, Lý thuyết hỗn độn chứa
đựng yếu tố “chống khoa học”, bởi vì khoa học không thể là cái gì khác ngoài
những định luật phản ánh tính quy luật của Tự nhiên? Bản thân khái niệm
hỗn độn đã là một cái gì đó phản lại tính quy luật, tức là phản lại khoa học?
Þ Có lẽ cần phải nhận thứclại khái niệm khoahọc là gì. Khoa học không
đơn giản chỉ là những định luật phản ánhtính quyluật của Tự nhiên, màcòn là tập
hợp mọi nhậnthức phảnánh trungthực bức tranhhiện thực. Định lýbấttoàn và
Lý thuyết hỗnđộn làkhoa học, bởi nó phản ánh bứctranhhiện thựcchính xáchơn,
đầy đủ hơn, trungthực hơn.
4/ Phải chăng toàn bộ vũ trụ là hỗn độn? Phải chăng tính bất định
và hỗn độn tồn tại xen kẽ trong Tự nhiên, hoặc cái này bao trùm lên cái kia?
Þ Câu trả lời vẫnbỏ ngỏ. Hiện nay chúng ta chỉ mới biết một phầnnào
đó của vũ trụ. Không ai cóthể đưa ramộtphán quyết rằngtoàn bộ vũ trụ là tất
định hayhỗn độn. Có những hệ đơn giản thể hiện tính tất định, nhưngcũngcó rất
nhiều hệ phức tạp mangbản chấtbất định và hỗn độn. Cóngười chorằng tính hỗn
độn chỉ là mộtbiểu hiệntương tác vật chất trong một phạmvi hẹp của mộttrậttự
lớn hơnbao trùm, có nghĩa là quyluậttất địnhvẫn chiếmưu thế.
Phải nói rằng phần lớncác nhà vậtlý hiện nay vẫnlà những môn đệ
nhiệt thành của Chủ nghĩa tất định, trong đó AlbertEinsteincó lẽ là môn đệ nhiệt
thành nhất, vì ôngtừngtuyên bố “Tôi muốn biết được ý Chúa”. Đó là lý dođể ông

quyết tâm xây dựng Lý thuyết trường thốngnhất (Theoryof Unified Field),và hậu
duệ của ông đã tiếp tục sự nghiệp này dưới ngọncờ Lý thuyết về mọi thứ (TOE –
Theoryof Everything).
Nhưng những nghiên cứu của GregoryChaitintrongtoán học lại ủng hộ
tư tưởng bất định và hỗnđộn nhiều hơn làtất định:
Chaitin đã chứng minh rằng có một số vô hạn những sự kiện toán học
nhưng phần lớn những sự kiện đó không liên hệ với nhau và không thể trói buộc
chúng với nhau bằng những định lý thống nhất. Nếu các nhà toán học tìm thấy bất
kỳ liên hệ nào giữa những sự kiện này thì đó chỉ là may mắn tình cờ. Phần lớn toán
học đúng mà chẳng có lý do đặc biệt nào cả, toán học đúng bởi những lý do ngẫu
nhiên … Chaitin nhận ra rằng số Omega đã nhiễm độc toàn bộ toán học, đặt ra giới
hạn căn bản đối với cái chúng ta có thể biết. Hơn thế nữa, Omega mới chỉ là sự khởi
đầu, thậm chí còn có nhiều con số phiền toái khác mà Chaitin gọi là những số Siêu-
Omega – những con số thách thức mọi tính toán ngay cả khi chúng ta cố gắng mọi
cách để hiểu được Omega. Dòng giống Omega – dòng giống những con số không thể
tính được – đã để lộ ra rằng toán học không chỉ bị nhậy cắn thủng lỗ chỗ, mà hầu
như đã bị thủng bởi những lỗ hổng toang hoác: Tình trạng hỗn độn, phi trật tự
hoá ra là bản chất cốt lõi của Vũ Trụ
(2)
.
Ý kiến củaRobertMay (đã dẫn) có lẽ là công bằng nhất:
Tôi muốn nói rằng chúng ta vẫn đang ở trong tình trạng mà hầu hết
những gì được dạy trong trường phổ thông và đại học vẫn tuân theo cách nhìn kiểu
Newton – phần lớn những điều chúng ta được dạy là thế giới vẫn tuân theo một trật
tự … thế giới ấy có thể dự đoán được, còn ở đâu có chuyện rắm rối phức tạp và
không thể dự đoán được, chẳng hạn như tại chiếc bàn quay roulette trong các sòng
bạc, thì chẳng qua đó chỉ là một đống lộn xộn. Nhưng tình hình đã hoàn toàn thay
đổi. Hiện nay chúng ta đã biết rằng khi quy luật đủ đơn giản thì hiện tượng xẩy ra
cũng đơn giản, nhưng mặt khác, chúng ta không thể tạo ra “chiếc đồng hồ đơn giản
kiểu Newton”. Với những phương trình mô tả chiếc đồng hồ Newton, quả lắc đồng

hồ đôi khi có thể dao động bình thường như bạn dự đoán, nhưng nhiều lúc khác nó
lại gây nên tình trạng hoàn toàn hỗn độn và không thể dự đoán được.
5/ Liệu có thể “Tây phương hoá”, tức là logic hoá và toán học hoá
những lý thuyết có khả năng tiên tri của khoa học Đông phương cổ truyền,
như Kinh Dịch hoặc Tử vi, … để bổ sung cho khả năng tiên tri của khoa học Tây
phương hay không?
Þ Có hai lý dođể tham vọngnày khó biến thành hiệnthực:
Một, khoahọc Đông phương khôngdựa trên logicsuy diễnvà chứng
minh, mà chủ yếu dựa trên cảm nghiệm trực giác, mặc dù nó cónhững nguyên lý
cơ bản vô cùng cô đọng đã đượchình thức hoá. Vìthế, thamvọnglogic hoácác
khoa họccổ truyền Đôngphươnglà đi ngược lại phương pháp tiếp cận chân lý của
chínhĐông phương cổ truyền.Phương pháp suy diễn logic và chứng minhcủa
khoa họcTây phương tự bản thânnó đã không đủ để chứng minhmọi chân lý.
Địnhlý bất toàn gợi ý rằng thế giới nhận thức của con người lớn hơn thế giới logic
chứng minhrất nhiều. Chỗ hơn hẳncủa con ngườiso với tư duy logic máymóc
chínhlà trực giác: Khả năng cảm nhận chân lý một cách trực tiếp không cần
suy luận. Vậy logic hoá và toánhọc hoá Kinh Dịch e rằngchỉ làm giảm giátrị của
Kinh Dịch, thayvì nâng nó lênmột tầm cao hơncủa nhận thức. Đã có một giáo sư
vật lý Việt Namthực hiện mộtcông trình toán họchoá KinhDịch rất công phu
(3)
,
nhưng công trìnhnày không để lại một ấn tượng nào đủ lớn trongcộng đồngkhoa
học Việt namcũngnhư thế giới. Có lẽ vì nó không đủ sức thuyết phục.
Hai, giả sử toánhọc hoávà logichoá KinhDịch hoặc Tử vi thành công,
tôi e rằng hệ thống dữ kiện banđầu củanó không đủ để khắcphục được “Hiệu ứng
con bướm” –hiện tượngbất định và hỗnđộn của các hệ thống phức tạp trong Tự
nhiênvà xã hội.
Chẳng hạn, có trường hợphai chị emsinh đôi cùngtrứng, vàtất nhiên là
cùng năm cùng tháng cùngngàycùng giờ và cùng nơi sinh. Vậy mà số phận lại khác
nhau một trời một vực. Một người thì liên tụcgặp maymắn, một ngườithì gặphết

rủi ro này đếnrủi ro khác.Phải chăng sự khácbiệt vô cùnglớn này xuất phát từ
một khác biệt vô cùng nhỏ nào đó trong dữ kiện banđầu (lúc sinhra đời) của hai
chị emnày? Nếunhậnđịnh này đúng thì có nghĩa là“hiệu ứng con bướm”và bản
chất hỗnđộn cũngtác độngngaycả trong khoa họcchiêm tinh! Vì thế khoa học
chiêm tinh cũng chỉ đúng với những “hệ” đơn giản và ngắn hạn, vàsẽ “hỗn độn”
với những“hệ” phức tạp và lâu dài! Vậycó cách nào bổ sung cho hệ thốngdữ kiện
ban đầu của các khoahọc Đông phươngcổ truyền hay không?Nhưngdù có bổ
sungđến mấy đi chăng nữa, như đã nói ở các phần trên, sẽ chẳng baogiờ có một
hệ thốngdữ kiệnban đầu tuyệt đốichính xác – bản chất bất định của các phép đo
dữ kiện ban đầu. Điều đó có nghĩa là “hiệu ứngcon bướm” và bảnchất hỗn độn là
khôngthể khắc phục được đối với bất kỳ hệ phức tạp nào, dù là Tây phươnghay
Đông phương!
Nhưng tại saovẫncó những tiên tri đúng đếnmức làmmọi người phải
kinh ngạc, như tiên tri củaTrạng TrìnhNguyễn BỉnhKhiêm, NostraDamus,hay
gần đây hơn làNicolas Tesla,…?
Có lẽ các nhà tiên tri này chỉ dựa một phầnnào vào nhữngmô hình logic
tất định(Tây phươnghoặc Đôngphương) để đưa ra những tiên tri kỳ lạ của họ, mà
chủ yếu dựa trêntrực giác đặc biệt – một thứ “Donde Dieu”(một ân huệ của Trời).
Sự thật có đúng như vậy không? Điều này vẫn là một ẩn số lớn củachiêmtinh học
mà khoahọc ngày nay chưa thể giải mã, và cũngvượt quáphạm vithảo luận của
bài viếtnày.
7* Kết:
Xét chocùng thì “Hiệu ứngcon bướm” và bản chất hỗn độn của Tự
nhiêncũng đã được kinh nghiệm dân giantruyền tụngtừ lâu. Đó là câu ngạn ngữ
“Sai một ly đi một dặm”!