Vấn đề mới - cũ trong thơ Việt Nam trước 1945 nhìn từ phong trào Thơ mới pps

Vấn đề mới - cũ trong thơ
Việt Nam trước 1945 nhìn từ
phong trào Thơ mới
4. Vậy thì thơ cũ là loại thơ nào? Diện mạo nó ra sao? Ta hãy thử đi tìm
nó, để hiểu Thơ mới phải ra đời, và đã ra đời trong bối cảnh nào, như một tất
yếu lịch sử.
Theo sự công kích của các nhà Thơ mới, ta hiểu trước hết đó là thứ thơ
phải tuân thủ nghiêm nhặt, các luật thơ đến từ thời Đường mà bất cứ một kẻ sĩ
nào thời Trung đại cũng phải học, phải ôn luyện để có thể vượt qua các cửa ải
thi cử, trên con đường khoa hoạn. Theo Phan Khôi: "Phép thi ngày xưa bắt học
trò vào trường làm một bài thơ theo thể thất ngôn luật. Thể thất ngôn luật vốn
mượn của thi nhân đời Đường, nhưng khi người ta đưa nó vào khoa cử, nó còn
bó buộc gấp mấy luật Đường "
(7)
. Đó mới chỉ là thơ (thi). Còn phú, còn kinh
nghĩa, văn sách và còn bao thể khác. Và bao trùm là kinh điển Nho gia mà một
người muốn tập tễnh vào thế giới khoa hoạn phải học lấy làm lòng. Hãy hình
dung có bao nhiêu kẻ sĩ đi vào con đường lều chõng, từ khi có chế độ khoa cử,
trong thời đại phong kiến bắt đầu từ năm 1075 là có bấy nhiêu người phải làm
thơ - để thi; và phải làm sao cho đúng luật, bởi thất luật thì tài đến như Tú
Xương vẫn "tám khoa không khỏi phạm trường quy". Làm thơ cho đúng luật, ở
một người chỉ mong thi để làm quan thì sao mà được gọi là nhà thơ. Vậy là có
cả một biển người phải học cách làm thơ, và đã để lại thơ không chỉ qua các
kỳ thi, mà suốt cả đời người, bất kể có lọt được vào thế giới khoa hoạn, hay
vẫn chỉ là nho sĩ ở làng quê. Cái biển người ấy đã sản sinh ra biết bao là biển
thơ; có cái đúng luật có cái sai luật; nhưng cả sai lẫn đúng vừa sinh ra đã chết
ngay, vì nào có ai đọc được! Đó chính là thơ cũ. Cái cũ này đúng là xuyên suốt
nhiều thế kỷ thời Trung đại.
Loại thơ ấy không chỉ tồn tại trong lịch sử vì chế độ khoa cử, vì con
đường độc đạo của sự tiến thân cho kẻ sĩ, mà vẫn tồn tại như một quán tính,
theo chân Nguyễn Khuyến, Tú Xương mà vào thời hiện đại - cho đến năm

1919 là năm diễn ra khoa thi chữ Hán cuối cùng. Thi cử hết, nhưng kẻ sĩ còn
đắm đuối với bầu khí quyển cũ nào đâu đã hết! Con số non một vạn bài dở mà
Hoài Thanh nói đến có phần chắc số lớn là ở khối thơ này.
Đó là cuộc thi của báo Đông Pháp: "tất cả có 1500 người dự. Đó chỉ là
thơ cũ, một thứ thơ còn ngoi ngóp. 1500 thi sĩ cùng ra đời một lần. Trong nước
ta có bao nhiêu người biết đọc biết viết là có chừng ấy thi sĩ. Có lẽ số thi sĩ
nhiều hơn cũng nên"
(8)
.
Đó là tình trạng - gần như ngược lại với thời trung đại. Hoài Thanh dẫn
lại ý kiến của một diễn giả đăng trên Phụ nữ tân văn số tháng 8-1933, với sự
đồng tình cho rằng: "Nhiều người chỉ học trong nửa tiếng đồng hồ là thuộc và
có thể làm đúng niêm luật. Các báo hàng ngày vẫn đăng luôn bao nhiêu là thơ
bát cú của nhiều thi sĩ chỉ học trong có mấy ngày là "thành tài". Chúng tôi dám
quả quyết như vậy là vì từ khi có báo Quốc ngữ đến nay chỉ vài mươi năm, ở
mục văn uyển các báo, thơ tám câu bẩy chữ mọc ra không phải như hoa lan,
hoa huệ, hoa hồng, mà như nấm"
(9)
.
Nói là "như nấm", để thấy sự tràn lan, tràn lấn của các loại thơ cũ. Dẫu
vẫn còn ít bài có giá trị - điều này các nhà Thơ mới không phủ nhận - nhưng
"những bài ấy thưa thớt quá, không che được cái tầm thường mênh mông, cái
trống rỗng đồ sộ đương ngự trị trên thi đàn Việt Nam "
(10)
.
Và đó là bối cảnh ra đời của Thơ mới.
Nhưng khi Thơ mới thắng thế thì sức kháng cự của thơ cũ yếu dần. Nó
"lui về các thi xã, ẩn mình trong những thi tập chỉ trao tay trong năm bảy anh
em mà lưu truyền về sau cho con cháu". Và tác giả Thi nhân Việt Nam không
quên căn dặn: "Đừng có ai xâm phạm đến những nơi nó đang an nhàn dưỡng

lão". Bởi ông đã từng bị một vị tiến sĩ nói thẳng vào mặt: "Khoa học xin nhường
các người, còn thơ văn để cho chúng tôi". Còn Lưu Trọng Lư thì có lần đã bị
ông Nghè ấy doạ chém
(11)
.
Thơ cũ được hiểu như thế trở thành một thực thể già nua, khô xác,
không có sự sống, vừa in ra đã chết, vì không có người đọc. Cuộc chiến đấu
giữa Thơ mới và thơ cũ do thế diễn ra, không có nhiều dằng co lắm và kết
thúc cũng nhanh, - sau một loạt các cuộc luận chiến giữa một bên là Nguyễn
Văn Hanh, một bên là Nguyễn Thị Kiêm, Lưu Trọng Lư và một số người khác -
trong hai năm 1935 và 1936. Trên văn đàn, Thơ mới dần dần chiếm lĩnh, rồi
ngự trị. Còn thơ cũ thì báo nào đăng nhiều là báo ấy chết. Bởi đến ngay Phan
Khôi - người khởi xướngThơ mới mà cuốn Chương Dân thi thoại (1936) của
ông do chỉ bàn về thơ cũ nên cũng bị ế lây.
Đây là sự hết thời không phải của một trào lưu thơ mà là cả một thời đại
thơ. Một thời đại thơ với những quy định nghiệt ngã nhằm tạo các thợ thơ chứ
không phải các thi nhân. Tất nhiên những tài năng thơ - những thi nhân, thi
hào thì vẫn xuất hiện, và thời nào cũng có. Đó là những người có dũng cảm
vượt thoát, và phá vỡ các quy cách trói buộc ngàn đời, để thổi được hồn của
họ, cùng hồn thời đại vào thơ, mà tạo nên Truyện Kiều, Chinh ngâm phụ, Hồ
Xuân Hương, Bà Huyện Thanh Quan, Yên Đổ, Tú Xương bất hủ.
5. Cuối cùng là vấn đề định danh mới xuất hiện từ lúc nào để làm
nên Thơ mới? Rồi lúc nào thì nó biến mất, để chỉ còn Thơ. Và từ trong khoảng
thời gian đó mà xuất hiện và hiện diện lung linh một thực thể thơ - Thơ mới?
Người ta thường nói đến bài Tình già của Phan Khôi đăng trên Phụ nữ
tân văn số 122, 10-3-1932 như là sự mở đầu của Thơ mới. Điều này quả là
đúng. Bởi ở đây nó nói đến một kiểu tình yêu ngoài tình vợ chồng, mà là “nhân
ngãi” (tức người tình) - đó là điều cấm kỵ đối với lễ giáo phong kiến. Mối tình
chỉ là nhân ngãi đó kéo dài từ “hai mươi bốn năm xưa” đến “hai mươi bốn năm
sau”; bốn mươi tám năm qua rồi, mà đôi bạn tình gặp nhau vẫn còn nhận được

ra nhau, “liếc đưa nhau đi rồi, con mắt còn có đuôi” Cái mới đó, theo Hoài
Thanh, khiến cho “số đông thanh niên trong nước bỗng thấy mở ra một góc trời
vì cái táo bạo dấu diếm của mình đã được một bậc đàn anh trong văn giới công
nhiên thừa nhận”
(12)
. Kèm với bài này còn phải nhắc lại một tuyên bố của Phan
Khôi: "Thơ cốt chơn. Thơ cũ bị câu thúc quá nên mất chơn". Và chủ trương:
"Đem ý thật có trong tâm khảm mình tả ra bằng những câu có vần mà không
bó buộc bởi niêm luật gì hết". Đó là một chủ trương mới mà ông muốn Tình già
là một minh hoạ. Nhưng Tình già tuy dãn câu ra đến 24 chữ, vẫn là trong
khuôn khổ vần điệu của từ khúc biến thể, có trong thơ cổ điển.
Tình già là một trong ba bài thơ Hoài Thanh cho là mở đầu phong
trào Thơ mới. Hai bài sau là của Lưu Trọng Lư, dưới tên ký Liên Hương và
Thanh Tâm; trong đó bài Vắng khách thơ, sau đổi là Xuân về của Thanh Tâm,
theo ông là có giá trị hơn cả.
Năm vừa rồi
Chàng cùng tôi
Nơi vùng giáp Mộ
Trong căn nhà cỏ
Tôi quay tơ
Chàng ngâm thơ
Vườn sau oanh dục dã
Dừng tay tôi kêu chàng

Mới là mới ở sự tự do hoá câu thơ; còn việc "nàng quay tơ", "chàng
ngâm thơ" thì vẫn là sự lưu luyến những hình ảnh cũ. Phải đến Tiếng thu thì
Lưu Trọng Lư mới đưa ta nhập được vào chính thế giới của Thơ mới.
Công cách tân, cho sự hình thành cái mới, đúng với nghĩa của nó phải
giành cho Thế Lữ, trong Nhớ rừng, với thể 8 chữ thênh thang, phóng khoáng
mượn của ca trù, nhưng lại không phải là ca trù, và dứt ra khỏi mọi vương vấn

của thất ngôn tứ tuyệt hoặc bát cú:
Gậm một khối căm hờn trong cũi sắt
Ta nằm dài trông tháng ngày dần qua
Khinh lũ người kia ngạo mạn ngẩn ngơ
Giương mắt bé giễu oai linh rừng thẳm
với Tiếng sáo thiên thai, trong những câu lục bát vắt dòng:
Trời cao, xanh ngắt - ô kìa
Đôi con hạc trắng bay về bồng lai
hoặc với Giây phút chạnh lòng, trong hiệu quả của sự liền mạch và dãn
rộng đến vô cùng, thể thất ngôn tứ tuyệt:
Anh đi đường anh, tôi đường tôi.
Tình nghĩa đôi ta - có thế thôi

Xin anh cứ tưởng bạn anh tuy
Giam hãm thân trong cảnh nặng nề
Vẫn để hồn theo người lận đận
Vẫn hằng trông ngóng buổi anh đi
Cái chữ tuy đặt cuối câu đầu của một khổ tứ tuyệt thật ra khi đã vào Thơ
mới nó không còn khổ nữa mà trở nên liền mạch, kết dính vào nhau, quả là
một phá cách, đến cả văn xuôi cũng không chấp nhận nổi, huống là thơ.
Thế Lữ, được Hoài Thanh định danh là "một hồn thơ rộng mở", chính là
người đã mở toang cánh cửa cho Thơ mới tràn vào làng thơ, mở đường cho
sự vươn lên đỉnh cao mới nhất là Xuân Diệu.
Không đến 10 năm, mới chỉ dăm bảy năm, cho đến Mùa cổ điển của
Quách Tấn thì con sông thơ đã bằng yên trở lại, trong phong vị trầm mặc của
thơ Đường, và trong hơi ấm quen thuộc của lục bát ca dao Nguyễn Bính:
Hôm qua em đi tỉnh về
Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều
(Chân quê)

Anh đi đấy, anh về đâu
Cánh buồm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm
(Không đề)
của Huy Cận:
Nắng chia nửa bãi chiều rồi
Vườn hoang trinh nữ xếp đôi lá rầu.
(Ngậm ngùi)
Và thất ngôn trường thiên đã thay thế hẳn tứ tuyệt và bát cú - để
có Tràng giang của Huy Cận, có Thu và Xuân của Chế Lan Viên, có Nắng
mới của Lưu Trọng Lư, có Tình trai của Xuân Diệu ở đó không chỉ hồn mà cả
xác của thơ cũ đã hoá thân thành Thơ mới.
Như vậy nếu Thơ mới vẫn theo lối thất ngôn, và vẫn chưa dứt bỏ mỗi khổ
thơ 4 câu theo lối tứ tuyệt, thì thứ thơ gọi là tứ tuyệt đó chẳng còn đâu nữa cái
trật tự đề, thực, luận, kết mà ít ai trong các thi nhân cổ điển dám phá bỏ. Tóm
lại, thơ luật đã hoàn toàn bị phá vỡ mà hoà tan vào không khí tự do của Thơ
mới, để thành thơ trường thiên 5 chữ, 7 chữ, và 8 chữ
Cho đến lúc này, vào năm 1936 khi Lê Tràng Kiều đề nghị bỏ chữ mới,
để chỉ còn thơ, thì vài năm sau trong Tựa Mùa cổ điển, Chế Lan Viên đã có thể
bình thản viết: "Phân chia bờ cõi thơ bằng hai chữ Mới - Cũ chẳng có ý nghĩa
gì"
(13)
.
Không còn Mới - Cũ mà chỉ còn thơ. Vậy là Thơ mới đã thắng thế trong
một cuộc chiến không đầy 10 năm. Bất chấp nhà Nho chí sĩ Huỳnh Thúc
Kháng, năm 1941 “sau nhiều lần chỉ trích và mạt sát”, “vẫn cả quyết là Thơ
mới đã đến ngày mạt vận!”
(14)
. Chữ "mạt vận" không biết nhà chí sĩ dùng với ý
nghĩa gì?
Vậy là trong khi tiến hành một cuộc cách mạng thơ ca, Thơ mới vẫn

không cắt rời với truyền thống thơ dân tộc - từ đỉnh cao Nguyễn Du "bất diệt,
nhà thi sĩ cho muôn đời" (Lưu Trọng Lư), đến Tản Đà - người "đã dạo những
bản đàn mở đầu cho một cuộc hoà nhạc tân kỳ đương sắp sửa" (Hoài Thanh).
Có ồn ào, có cãi cọ trong lời lẽ vào buổi khởi đầu, và qua hơn mười cuộc diễn
thuyết trong Nam ngoài Bắc; nhưng căn bản Thơ mới đã thắng thế nhờ vào lao
động nghệ thuật say mê của một thế hệ thơ do sự đào luyện của trường học
Pháp - Việt và do sự tiếp nhận trực tiếp các ảnh hưởng của phương Tây mà
dứt bỏ được một cách triệt để mọi trói buộc của truyền thống. Và là một sự
thắng thế không phải bằng lý luận, mà chính là bằng vào sự xuất hiện của
chính các bài thơ hay được công bố trên báo, và in thành tập trong hơn 10
năm, đem đến sự rút lui dần trong lặng lẽ của cả một biển thơ cũ. Một cuộc
cách mạng thật mau lẹ, bởi nó nằm trong một chuyển động lớn, một cuộc
chuyển giao lịch sử lớn chỉ diễn ra có một lần trong lịch sử thơ ca Việt Nam từ
xã hội trung đại sang xã hội hiện đại, trong đó thơ ca nói riêng và văn chương
học thuật nói chung vừa là hệ qủa của một cuộc sinh thành, vừa là một tác
nhân thúc đẩy./.