Báo cáo nghiên cứu khoa học: "Nhân vật của truyện cực ngắn (Khảo sát từ tập "Tặng một vầng trăng sáng")." docx

trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


17
Nhân vật của truyện cực ngắn
(Khảo sát từ tập Tặng một vầng trăng sáng)

Nguyễn Thị Thu Hằng
(a)


Tóm tắt. Truyện cực ngắn xuất hiện ngày càng nhiều và đợc độc giả a thích, tuy
nhiên sự nghiên cứu về loại tác phẩm này còn ít. Bài viết nghiên cứu nhân vật truyện
cực ngắn qua tập Tặng một vầng trăng sáng (dịch). Nhân vật đợc khảo sát ở các
phơng diện phơng thức thể hiện và chức năng, trong sự đối sánh với nhân vật truyện
ngắn.

ruyện cực ngắn còn có nhiều tên
gọi khác: truyện ngắn ngắn,
truyện siêu ngắn, truyện rất ngắn,
truyện ngắn mini, truyện ngắn trong
lòng bàn tay, những câu chuyện mang
tin cực nhỏ, những câu chuyện một
phút, truyện ngắn nhỏ, vi hình tiểu
thuyết Có lẽ không có loại tác phẩm
nào mà dung lợng ngôn từ ít ỏi, còn
tên gọi lại nhiều nh loại tác phẩm này.
Cùng với sự xuất hiện ngày càng nhiều

của truyện cực ngắn, việc có nhiều tên
gọi nh vậy cũng cho thấy loại tác
phẩm này càng ngày càng đợc các nhà
văn và độc giả a thích. Tuy nhiên đôi
khi ngời ta cũng bắt gặp ý kiến phủ
nhận loại tác phẩm này: Rồi sẽ không
có truyện - mini nh trớc nay cha hề
có. Phần lớn những truyện - mini mà tôi
đọc đợc cho tôi cảm tởng là chúng
đợc viết ra để thích hợp với khuôn khổ
báo chí dành cho chúng hơn là yêu cầu
nghệ thuật. Tôi nghĩ, truyện ngắn thế
là đủ rồi [1]. Dễ bắt gặp hơn, là những
ý kiến nhiệt thành đề cao, chẳng hạn ý
kiến sau của nhà văn Trần Đăng Khoa:
truyện mini, một dạng truyện độc
đáo. Độc đáo bởi nó ngắn. Cực ngắn. Có
truyện chỉ vài trăm chữ, thậm chí chỉ
vài chục chữ, mà vẫn chuyển tải đợc
tới bạn đọc một vấn đề lớn. Chỉ một
dúm chữ, nhng truyện vẫn có hồn, có
cốt, có cả nhân vật. Nói tóm lại, nó vẫn
là cái truyện nghiêm chỉnh, chứ không
phải một dạng tiểu phẩm, có tráng qua
chút văn chơng. Nghĩa là đọc nó ngời
ta vẫn thấy tự nhiên, thoải mái; không
có cái cảm giác bức bối, ngột ngạt nh
vo viên lại, rồi nhét vào trong một cái
ống xe điếu [2]. Dờng nh không biết
đến sự a thích hay không của từng độc

giả, tác phẩm truyện cực ngắn xuất
hiện ngày càng nhiều. Nhiều ấn phẩm
không chuyên về văn chơng cũng
không thờ ơ với truyện cực ngắn, cũng
công bố những sáng tác của tác giả
trong, ngoài nớc. Đến cuối thế kỷ XX
đầu thế kỷ XXI có thể nói truyện cực
ngắn đã là một loại tác phẩm của văn
học thế giới. Điều này là kết quả tất yếu
của cả những nguyên nhân văn học và
cả những nguyên nhân phi văn học.
Chẳng hạn, ở một nớc láng giềng của
chúng ta, với kết cấu nhỏ gọn, phơng
thức biểu hiện phong phú, cho đến nay
nó không những là một món ăn lợi
nhuận của giới biên tập, in ấn, phát
hành sách Trung Quốc mà còn là chốn
thử bút của cả những cây bút không
chuyên, tạo một thị trờng đọc-viết-phê
bình đầy sôi động của văn đàn Trung
Quốc [3].

Nhận bài ngày 21/5/2008. Sửa chữa xong 19/6/2008.


T



Nguyễn Thị Thu Hằng Nhân vật của truyện cực ngắn, Tr. 17-22

18
Tuy nhiên sự nghiên cứu dành cho
loại tác phẩm này lại còn ít ỏi.
ở
nớc
ta, thỉnh thoảng chúng ta bắt gặp
những ý kiến chủ yếu là bình phẩm về
những tác phẩm cụ thể. Một phần đáng
kể những ý kiến ấy đợc tập hợp trong
cuốn Truyện hay cực ngắn [4]. Ngay ở
Trung Quốc, nơi loại tác phẩm này phát
triển mạnh mẽ, nơi nghiên cứu văn học
có truyền thống hàng ngàn năm thì
thành quả nghiên cứu cũng dờng nh
cha tơng xứng, loại hình này vẫn bị
lẫn lộn giữa Tiểu tiểu thuyết và Đoản
tiểu thuyết về mặt dung lợng, và cho
đến nay, ngay giới nghiên cứu văn học
Trung Quốc cũng cha dành cho vi
hình tiểu thuyết những nghiên cứu
thích đáng [3]. Sách Một số vấn đề văn
học Trung Quốc thời kỳ mới (
Hồ Sĩ Hiệp
biên soạn, NXB ĐHQG TP Hồ Chí Minh,
2003)
không có một dòng nào cho loại
tác phẩm này, thậm chí tên gọi của nó
cũng không đợc nhắc đến. Hiện trạng

này, theo chúng tôi, có nhiều nguyên
nhân trong đó có nguyên nhân thuộc
đối tợng nghiên cứu. Có nhà nghiên
cứu cho rằng truyện cực ngắn là loại tác
phẩm của hậu hiện đại. Mỹ học hậu
hiện đại chống lại sự ngự trị của lý tính
và của khuôn mẫu nên thật khó khái
quát những hình mẫu tác phẩm của nó.
Văn học Trung Quốc hai ba thập kỷ qua
có sự phát triển vợt bậc, nh là sự
phục hng sau thời kỳ cách mạng văn
hoá đen tối. Sức sáng tạo đợc giải
phóng hầu nh không còn biên giới.
Mạc Ngôn, một trong những tác giả
hàng đầu của văn học Trung Quốc
đơng đại khẳng định: Tôi cho rằng các
thể loại văn học đều giống nh cái lồng
sắt, nhốt từng bầy chim ngờ nghệch
thờng đợc mệnh danh là nhà văn
hoặc nhà thơ [5]. Sự hng thịnh của
truyện cực ngắn có thể xem là một biểu
hiện của sự phục hng của văn học
Trung Quốc đơng đại.
Nhằm góp phần minh định loại
truyện cực ngắn, chúng tôi chọn nghiên
cứu nhân vật của nó. Trong một tác
phẩm văn xuôi, nhân vật là mối quan
tâm hàng đầu của nhà văn, biểu hiện
khả năng chiếm lĩnh thực tại đồng thời
thể hiện lý tởng thẩm mỹ, quan niệm

về đời sống và con ngời trong toàn bộ
tính đa dạng và phức tạp của nó [1].
Trong tác phẩm tự sự, nhân vật đợc
hình thành từ ngôn ngữ, tồn tại dới
dạng ngôn ngữ. Truyện cực ngắn là loại
tác phẩm có lợng ngôn từ tối thiểu,
vậy đâu là thuộc tính của nhân vật
truyện cực ngắn, hay đơn giản nó chỉ là
đồng dạng thu nhỏ của nhân vật
truyện ngắn? Trong thực tế không hiếm
khi có sự lẫn lộn giữa truyện cực ngắn
với truyện ngụ ngôn, tạp văn, tản văn
Nghiên cứu nhân vật của truyện cực
ngắn còn có ý nghĩa góp phần phân biệt
chúng. Phơng pháp hữu hiệu để nhận
thức nhân vật truyện cực ngắn là so
sánh nó với nhân vật truyện ngắn.
Chúng ta đều biết đối sánh để nhận
biết sự tơng đồng và khác biệt giữa
những thực thể gần gũi bao giờ cũng
khó khăn, và cũng chính vì thế mà kết
quả lại càng có ý nghĩa.
Chúng tôi khảo sát trên tập truyện
cực ngắn Trung Quốc Tặng một vầng
trăng sáng do Vũ Công Hoan dịch, Nhà
xuất bản Quân đội nhân tái bản lần thứ
nhất, năm 2004. Sự lựa chọn này có lý
do. Văn học Trung Quốc là nền văn học
lâu đời và vĩ đại. Nhiều tác giả u tú
của văn học Trung Quốc hiện nay thực

sự là tinh hoa của trí tuệ của đất nớc



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


19
hơn một tỷ dân. Riêng về truyện cực
ngắn, đã mấy thập kỷ nay ở Trung
Quốc có chuyên san để công bố. Tập
sách dịch này không chỉ lựa chọn từ đây
mà còn từ nhiều tập truyện cực ngắn
khác nữa. Các tác giả đợc chọn vào
đây sống và sáng tác không chỉ cùng
thời, nghĩa là có thể quan sát truyện
cực ngắn trong phạm vi thời gian tơng
đối dài. Tuy đều đợc gọi là truyện cực
ngắn nhng dung lợng các truyện
khác nhau khá xa. Chúng tôi chỉ chọn
khảo sát những truyện từ ba trang
tiếng Việt trở xuống, gồm 70 truyện của
66 tác giả. Đây là một quy ớc mang
tính tơng đối, một giả thiết để làm
việc, mục đích là để thấy rõ những đặc
điểm của nhân vật truyện cực ngắn.
Chúng tôi cũng không khảo sát nhân
vật ở các phơng diện mà việc chuyển
ngữ có thể làm thay đổi ít nhiều.
Trong nhân vật truyện ngắn, có ba

phơng diện quan trọng là tính cách, số
phận và vấn đề. Quan sát nhân vật
trong các truyện cực ngắn ở đây, chúng
tôi thấy các phơng diện này có sự biến
đổi đáng kể về sự hình thành, phạm vi
và ý nghĩa. Truyện cực ngắn không chú
trọng xây dựng tính cách nhân vật và
điều này thể hiện ở hai khía cạnh. Thứ
nhất, đọc xong nhiều truyện cực ngắn,
ngời đọc không biết tính cách các nhân
vật nh thế nào. Chẳng hạn trong
truyện Sợi dây thừng thần kỳ của Chu
Sĩ Kỳ. Chuyện xẩy ra với một gia đình
ba ngời gồm hai vợ chồng và một đứa
con. Gần tết họ bị kẻ trộm dọn sạch
những đồ đáng giá. Họ đến Cục công an
để trình báo và đợc Cục trởng cho
mợn mấy sợi dây thừng. Ngời vợ sợ
hãi tởng ngời ta cho mợn dây thừng
để tự tử. Nhng thực ra đó là một
phơng tiện để thực hiện đặc ân của
Cục công an: Ngời ta cho gia đình
chăng dây một vùng để giữ xe mấy ngày
tết. Phép thần kỳ đã xẩy ra: trớc mắt
họ là một đống tiền, đủ để sắm lại
những thứ bị mất!
Đây chỉ là một hiện tợng cụ thể
nhng là hiện tợng phản ánh một thực
trạng phổ biến trong truyện cực ngắn.
Đó là sự xuất hiện nhiều của loại nhân

vật chức năng (tạm mợn thuật ngữ
của Folklore học). Nhân vật có mặt là
để làm việc gì đó, tính cách của nó nh
thế nào không quan trọng.
Thứ hai, ngay ở phần mở đầu
truyện, tính cách nhân vật đã đợc
thông báo bằng những từ ngữ ngắn gọn,
không cần nhiều hoàn cảnh, nhiều mối
quan hệ. Ví dụ: Xởng B huyện A có
bác thợ cả C. Thợ cả C đối xử với mọi
ngời thật thà tử tế (động tác đã trở
thành thói quen của Cảnh Xuân
Nguyên).
Trong truyện cực ngắn tính cách
nhân vật bị đa xuống hàng thứ yếu.
Điều này là kết quả của cả sự thay đổi
của lợng ngôn từ, cả mục đích sáng
tác. Truyện cực ngắn có dung lợng
ngôn từ tối thiểu, mô tả những quá
trình và những mối quan hệ không phải
là sở trờng của nó. Biểu hiện các tính
cách con ngời cũng không phải là sự
quan tâm lớn nhất của tác giả truyện
cực ngắn. Điều này có liên quan với
điều trớc.
Tính chất biểu hiện vấn đề của
nhân vật đợc tác giả truyện cực ngắn
quan tâm bậc nhất. Không quá khó
khăn khi ta tìm những giá trị t tởng
tình cảm mà nhà văn gửi gắm trong

nhân vật cụ thể nào đó. Con nhạn trong
Bi kịch của con nhạn biểu thị số phận



Nguyễn Thị Thu Hằng Nhân vật của truyện cực ngắn, Tr. 17-22


20
của con ngời trong xã hội phi nhân
tính. Cục trởng Cao trong Nhà th
pháp biểu thị vấn đề một xã hội quan
liêu sẽ sinh ra những con ngời - máy
Điều nhà văn quan tâm là ánh xạ sự
quan tâm của độc giả (tác giả chính là
độc giả thứ nhất). Nó bộc lộ tâm thế
thởng thức văn chơng của con ngời
hiện nay là muốn nhanh chóng thâm
nhập ngay phần tinh của tác phẩm.
Về thủ pháp giới thiệu nhân vật,
tuyệt đại đa số truyện cực ngắn thống
nhất ở cách thức vào truyện giới thiệu
ngay những nét cơ bản về nhân vật:
Pao-ơ là phóng viên nhiếp ảnh có cỡ,
Vơng Hài Nhi lên 6 tuổi thì bố mất.
Có truyện muộn hơn thì cũng chỉ đến
câu thứ ba, rất ít truyện phải đến câu
thứ năm mới giới thiệu đợc những nét
lớn về nhân vật. Văn nhân xa gọi thủ
pháp này là khai môn kiến sơn (mở

cửa ra thấy núi ngay). Thủ pháp này
vừa do sự câu thúc của lợng ngôn từ
nhỏ, vừa đáp ứng thị hiếu thởng thức
của ngời đơng đại, ngời ta lớt qua
những cái thứ yếu, bỏ qua những
chuyện rề rà.
Số lợng nhân vật trong truyện cực
ngắn là số lợng tối thiểu, chúng không
hạn định ở những con số cụ thể nhng
nếu chúng ta bằng phép giả định, bớt đi
nhân vật nào đó thì thật khó. Truyện
ngắn có thể làm duyên bằng những
đoạn kể, tả về những sự việc, con ngời
thú vị để tăng sức hấp dẫn cho truyện.
Còn ở truyện cực ngắn, trọng tâm đã
chuyển sang vấn đề, vấn đề của con
ngời và cuộc sống. Giá trị của nó
không còn ở phạm vi mảng, miếng mà
luôn hớng đến tầm khái quát, những
suy t có tính triết học nên càng thấu
triệt phơng châm quý hồ tinh, bất quý
hồ đa (cốt tinh, không cốt nhiều).
Nhiều truyện chỉ có hai nhân vật:
Ngời đàn bà đánh gục Võ Tòng, Nặn
tợng đất, Tiếng nổ trong phòng
khách Thậm chí có truyện chỉ có một
nhân vật: Về nhà trong đêm gió tuyết.
Thật khó kể hết các phơng thức
xây dựng nhân vật của 70 truyện cực
ngắn này: sử dụng phơng thức của ngụ

ngôn, dùng vật nói ngời (Bi kịch của
con nhạn, Chia dê), khai thác tri thức
lịch sử theo hớng tiếu lâm, giải huyền
thoại (Ngời đàn bà đánh gục Võ Tòng,
Gặp Chu Du). Những truyện này
khiến ta nhớ tới lời Hồ Thích, nhà triết
học Trung Quốc rằng lịch sử giống nh
cô gái nhỏ dễ thơng, để mặc ngời ta
trang điểm. Có những truyện quả thực
viết lại những ngụ ngôn dân gian: Chia
dê, Tai đẹp Đợc sử dụng nhiều nhất
là những phơng thức hiện đại nh cắt
dán: Báo cáo nâng chức, Đi thăm hỏi,
Kịch vui trên cột điện, Báo cáo về việc
xin mua ấm tôn Phơng thức thể hiện
đa dạng trên một phạm vi ngôn từ ít ỏi,
điều này nhìn qua nh mâu thuẫn, thực
ra phép biện chứng này có thể hiểu
đợc. Phạm vi vật chất tối thiểu khiến
cho những tác giả không đủ tài năng và
bản lĩnh phải kính nhi viễn chi, còn
những ai muốn thử sức buộc phải phát
huy cao nhất sự sáng tạo của mình để
tìm ra những phơng án nghệ thuật
mới, nếu không chỉ tạo ra những văn
bản na ná cái đã có. Mà điều này thì
nghệ thuật chân chính không chấp
nhận.
Về loại nhân vật, chúng tôi thấy có
sự tơng đồng giữa nhân vật của truyện

cực ngắn và nhân vật truyện ngắn, có
điều là trong truyện cực ngắn loại nhân
vật- t tởng hay xuất hiện hơn. Theo



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


21
chúng tôi điều này không có gì thần bí,
mà phù hợp với loại tác phẩm dung
lợng ngôn từ nhỏ. Thế mạnh của nhân
vật truyện cực ngắn không phải là ở kể
nhiều, tả kỹ mà chính là ở chỗ gợi đến
những suy t triết học về cuộc đời.
Từ vài ba thập niên cuối thế kỷ XX
đến nay, truyện cực ngắn thực sự là
hiện tợng cộng đồng thể loại của nhiều
nền văn học. Nh thế không có nghĩa là
thành tựu của loại tác phẩm này đồng
đều ở các quốc gia, bởi một trong những
nguyên cớ là tác phẩm này đợc kế
thừa những truyền thống khác nhau ở
các nền văn học. Nghiên cứu nhân vật
trong một tập truyện cực ngắn Trung
Quốc, chúng tôi thấy rằng nguồn ảnh
hởng lớn nhất đối với truyện cực ngắn
nớc này chính là cổ văn [6]. Quả là
không có loại tác phẩm nào có nhiều

điểm tơng đồng với truyện cực ngắn
Trung Quốc nh cổ văn nớc này. Về
dung lợng, nhìn đại thể thì truyện cực
ngắn lớn hơn, nhng về cá thể thì có
những tác phẩm cổ văn tơng đơng
hoặc lớn hơn. Về nhân vật cũng có
nhiều điểm tơng đồng. Nhân vật của
chúng đều không quá ớc lệ kiểu nhân
vật truyện ngụ ngôn và cũng không
nhiều nét cụ thể cá biệt nh nhân vật
truyện ngắn, ví dụ Thân Bất Hại là
một pháp gia nổi tiếng thời Chiến
Quốc, Tấn Bình Nguyên ngồi thuyền
du lãm Hoàng Hà (cổ văn); Ông Tam
Bối tuổi cao đức dày, Cậu bé bốn tuổi
tên là Long (truyện cực ngắn). Chức
năng của nhân vật trong hai loại tác
phẩm rất cách nhau về thời gian lại có
sự gần gũi lạ kỳ: chúng đều không chỉ
phản ánh cõi nhân sinh bằng tính cách
và số phận mà còn bằng sự đốn ngộ qua
sự tơng tác với nhân vật khác và với
cuộc đời. Đây quả là một dẫn chứng có ý
nghĩa về ảnh hởng của hình thức
(dung lợng) đối với nội dung tác phẩm.
Trong tập này, truyện cực ngắn gần gũi
nhất với cổ văn là Nhà th pháp của
T Ngọc Sênh.
Nghiên cứu nhân vật của một tập
truyện cực ngắn, chúng tôi thấy nhân

vật của loại tác phẩm này có những đặc
điểm riêng trong phơng thức thể hiện
và chức năng của nó. Tuy nhiên, sự
khác biệt của nó với nhân vật truyện
ngắn cha lớn nh sự khác biệt của
nhân vật truyện ngắn so với nhân vật
tiểu thuyết, nên có thể xem truyện cực
ngắn là một chi của truyện ngắn,
không nên xem nó là một thể loại.
Hiện nay đôi lúc có ngời lẫn lộn
khi định danh một văn bản văn chơng
ngắn, đó là một truyện cực ngắn thì gọi
là một tản văn, một tạp văn hoặc ngợc
lại. Chúng tôi cho rằng đứng từ phơng
diện nhân vật cũng có thêm cơ sở để
minh định. Một truyện cực ngắn cũng
có thể viết về tác giả nh là nhân vật
nh trong tản văn hoặc tạp văn. Sự
phân biệt chúng là chỗ nếu quan hệ của
các nhân vật làm toát lên ý nghĩa cơ
bản của tác phẩm thì đó là truyện cực
ngắn. Nếu các giá trị chủ yếu của tác
phẩm đợc thể hiện bằng ngôn ngữ trữ
tình của tác giả thì đó là tác phẩm tản
văn hoặc tạp văn.
Truyện cực ngắn có cái gì đó gợi
ngời ta nhớ đến nghệ thuật bonsai của
ngời Nhật Bản. Thởng thức bonsai
không đơn thuần là thởng thức thiên
nhiên thu nhỏ. Đó cũng là một nhận

thức của chúng tôi khi nghiên cứu nhân
vật trong truyện cực ngắn. Lâu nay
Làng gần nhất [7] của Kafka vẫn đợc
nhiều ngời gọi là truyện cực ngắn. Rất



Nguyễn Thị Thu Hằng Nhân vật của truyện cực ngắn, Tr. 17-22


22
có thể truyền thống văn học phơng
Tây khiến ngời ta chấp nhận sự định
danh đó, còn ngời phơng Đông thật
khó đồng thuận. Đó chỉ là một suy
tởng triết học chứ không phải tác
phẩm văn chơng đích thực vì nó không
có nhân vật theo nghĩa đầy đủ của khái
niệm.

Tài liệu tham khảo

[1] Phan Cự Đệ (chủ biên), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, NXB Giáo dục, 2004, tr.
368.
[2] Báo Văn nghệ, Số 9 ngày 1 tháng 3 năm 2008.
[3] Nhiều tác giả, Truyện siêu ngắn Trung Quốc, NXB Lao động & Trung tâm Văn
hoá ngôn ngữ Đông Tây, 2006, tr. 7.
[4] Tạp chí Thế giới mới, NXB Văn hoá Sài Gòn, 2006.
[5] Mạc Ngôn (Võ Toán dịch), Tạp văn, NXB Văn học, 2005, tr. 65.
[6] Nguyễn Tôn Nhan (biên dịch), Từ điển văn học cổ điển Trung Quốc, NXB Văn

nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 1999, tr. 780.
[7] Lê Huy Bắc (biên dịch), Truyện ngắn: lý luận, tác giả và tác phẩm, Tập 1, NXB
Giáo dục, 2004, tr. 34.

Summary

THE CHARACTERS OF ULTRA SHORT STORIES

Ultra - short stories that readers like very much are composed more and more.
However, not many people do research on this kind of works. In this article the
author deals with the characters of ultra-short stories in the collection of short
stories To the bright moon (translation). The characters are studied in many ways of
expressions and functions in comparison with those in normal short stories.


(a)
Cao học 14 - Lý luận văn học, trờng Đại học Vinh.