Bài giảng khoa học môi trường và sức khỏe môi trường part 2 pptx

20

1
III. H u qu c a m t

dân s

M t
dân s ang ngày càng tăng, vì v y các ngu n cung c p như th c ăn, t ai,
nư c, nhiên li u và các ngu n tài nguyên khác s gi m i vì ph i chia s cho m i ngư i.
Trong quá kh , ngư i dân nhi u nơi trên th gi i ã nâng cao ư c m c s ng c a h b t
ch p s tăng trư ng dân s vì h ã có kh năng s d ng các ngu n l c v i hi u qu cao hơn.
Ví d ngư i dân có kh năng tăng s n lư ng m t vùng t nh t nh. Tuy nhiên, s tăng
trư ng dân s
nh ng vùng khác thì l i r t nhanh, i u ó d n n s thi u ói ngày càng
ph bi n. T ó chúng ta khơng th d ốn dân s lồi ngư i có th có ư c m c cao nh t.
Trư c khi lồi ngư i b thanh tốn do ch t chóc vì ói khát, i u ch c ch n là ch t
lư ng cu c s ng trên trái t s thay i. R i ây nhi u nh ng cánh r ng và nh ng vùng
hoang vu s bi n m t và b thay th b ng nh ng thành ph và nh ng môi trư ng n i th t. M t
s ngư i s chào ón s thay i này nhưng m t s khác s ph i ch u tác h i. i u gì s x y
ra cho xã h i n u như toàn th dân s ti p t c tăng lên ?
Nhi u ngư i phàn nàn r ng m t
dân s tăng cao làm tăng lên nh ng b t h nh,
nh ng căng th ng, b o l c và bi n ng chính tr . Jolin Callocen ã nghiên c u trong hàng
lo t các kinh nghi m v i các con chu t s tác ng c a s ông úc n ng n . Ông ã xây
nh ng chu ng chu t có th c ăn và nư c u ng cho nhi u chu t hơn là gi kho ng cách bình
thư ng. M i chu ng ư c ni m t s ít chu t và
cho sinh . Qu n th chu t và m t
tăng nhanh chóng r i sau ó nh ng con chu t th hi n r t kỳ l . Nh ng con cái m t kh năng
làm ho c chăm sóc con cái c a chúng. M t s con c ã b t u gây g tình d c. Sau khi
ư c thay i h u h t nh ng con chu t này ã kh i và không truy n l i cho nh ng con khác.

Tuy nhiên con ngư i hành ng hoàn toàn khác v i con v t. Trong xã h i lồi ngư i,
m t
dân s cao khơng luôn luôn d n n nh ng v n xã h i tr m tr ng. Ví d : Hà Lan là
m t trong nh ng nư c có m t
dân s cao trên th gi i. Nhưng m c s ng thì cao và t l t i
ph m l i th p. H ng Kơng có m t
dân s cao nh t c a b t kỳ thành ph nào trên th gi i.
Có kho ng 40% dân cư c a H ng Kông cùng v i nhau m t căn h mà không ph i h hàng.
Trên 30% ngư i ng t 3-4 ngư i m t giư ng, 13% ngư i ng trên 4 ngư i m t giư ng.
H u h t m i ngư i s ng m t căn phòng ơn gi n và căn phịng này ch a ít nh t 8 ngư i
khác nhau.
M t s xã h i ông úc có xu t hi n nh ng hành vi ch ng i l i. M , t l dân s
b cư p gi t thành ph g p 35 l n so v i nông thôn. M t s ngư i s ng thành ph b tr
thành n n nhân, b cư ng o t ho c b ánh p t 2 n 4 l n so v i ngư i s ng nông thôn.
Con ngư i áp ng v i nh ng i u ki n s ng cũng khác nhau, thành ph New York là m t
nơi ông úc thì có t l t i ác cao. Trong khi ó H ng Kơng thì ơng hơn nhưng có t l
t i ác th p. Hi n nhiên, nh ng gi i pháp xã h i ng b là i u quan tr ng gi i quy t hành
vi c a con ngư i. T i ác là nh ng hành vi ch ng i xã h i có th có m t m i ràng bu c c
thù v i s ông úc. Tuy nhiên i u quan tr ng hơn c là khi có s ph i h p v i các y u t
khác nhau như là s c m nh c a y u t gia ình, s nh y c m c a m t cá th v giá tr c a b n
thân và có ư c vi c làm.

IV. T l sinh, t l t vong và t l tăng dân s
T l sinh thư ng ư c xác nh b ng s lư ng con sinh ra trên 1000 dân s hàng
năm, ít khi tính trên 1 ngư i dân. S lư ng tr em sinh ra tính cho c năm, cịn dân s l y vào
gi a năm tính tương t như t l t vong là s dân ch t c a 1000 dân hàng năm. N u như
không tính dân s di cư thì t l tăng dân s là hi u s gi a t l sinh và t (r=b-d). Lưu ý
r ng r th hi n t l tăng cho 1000 ngư i. Các nhà dân s h c còn dùng m t thu t ng khác
(tránh nh m l n) là (%) ph n trăm tăng dân s hàng năm. Nó ư c xác nh là s lư ng gia
tăng trên 1000 ngư i dân.

1

21

V. Môi trư ng ô th và s c kh e
Các thành ph châu Âu trong th i kỳ Trung c ã t ng là nh ng nơi không lành m nh,
m t v sinh. H u h t các thành ph này nư c b ô nhi m, các ch t th i l ng ch a trong các
h m ch a phân a phương và rác ã lên men nh ng ng rác l thiên. Nhi u ngư i c bi t
là tr em ã ph i ch t do các b nh nhi m trùng. Cu i cùng nh ng v d ch l n là ti ng chuông
c nh t nh cho h . D ch h ch là b nh lây lan do b chét ký sinh trên chu t, vào th k b nh
d ch h ch ã tràn qua châu Âu gi t ch t 1/3 t ng dân s
m t s qu c gia.
Th i i ngày nay, các b nh nhi m khu n v n gây ra h i chuông l n trong nhi u thành
ph
các nư c ang phát tri n. Tuy nhiên các nư c phát tri n các b nh d ch thương hàn,
cúm, lao và d ch h ch khơng cịn ph bi n n a. M i quan tâm v y t ang ư c
c pt i
như nư c sinh ho t khơng cịn các vi khu n gây b nh, v sinh môi trư ng ương i m b o.
Tuy nhiên, i u c n ph i quan tâm hơn n a là môi trư ng ơ th v n là nơi có nh ng m i
nguy h i cho s c kh e lồi ngư i.
Chúng ta bi t r ng khơng khí nhi u thành ph ã b ô nhi m và m t s thành ph có
ch t lư ng nư c cũng r t kém. Hàng ch c nghìn các lo i hóa ch t khác nhau ư c s n xu t
hàng năm. Hàng trăm nghì t n hóa ch t này ư c r i vào môi trư ng. Ngư i dân h p th
nh ng lư ng nh các ch t ô nhi m khi h th , u ng, ăn và nh ng ch t này tác ng n s c
kh e c a con ngư i ra sao ?
Các nhà khoa h c ã ch ra r ng m t s ch t ô nhi m là nguyên nhân gây ra b nh t t.
Ví d nh ng ngư i hút thu c lá có nguy cơ m c b nh ung thư ph i, các b nh ph i khác và
b nh tim cao hơn nhi u so v i nh ng ngư i khơng hút thu c.

M t s l n các hóa ch t khác thì ang b nghi ng là nguyên nhân gây ung thư. M t s
lo i này có m t trong khơng khí và nư c b ơ nhi m. Nh ng ch t khác ư c tìm th y trong
rư u và các lo i th c ăn ch bi n s n.
ánh giá m c
tăng dân s th gi i vào u nh ng năm 1970, ta có t l sinh
32/1000 dân/năm và t l t 13/1000/năm, t l tăng dân s là 19/1000/năm hay 1,9% năm.

VI. i u ki n s ng c a con ngư i
1. S d ng t ai và ô th hóa
Trái t khơng dư ng như khơng ch u t i quá n ng v dân s . M t s s ng trên núi
cao, s ng trong nh ng khu r ng r m nhi t i, ho c trên nh ng xa m c hoang vu, cao nguyên
r ng l n. Atlantic, o băng, Cana a, Liên Xô cũ, Úc và h u h t các nư c châu Phi và Nam
M có trên 15 ngư i/km, ngư c l i Hà lan, có trên 1000 ngư i/km2. B n có th bi t r ng
trái t ã quá ông, nhưng v n
không ph i ch là thi u kho ng không. Nhưng v n
là ô
nhi m, thi u các ngu n tài nguyên và vi c s d ng t ai không h p lý và m t s c m nh n
v tâm lý là quá ông úc. Nh ng ph n sau ây s nói rõ hơn v nh ng ngu n tài nguyên,
năng lư ng, th c ăn và ô nhi m là nh ng nguyên nhân do ho t ng c a con ngư i.
Ngày nay, nhi u ngư i c m th y trái t q ơng úc, vì h mu n s ng nh ng nơi
môi trư ng thu n l i nh t. ó là nh ng nơi khí h u d ch u, d dàng tìm ki m th c ăn, nư c
u ng và nh ng lo i khác. M 90% dân s s ng trên 10% di n tích t ai, thành ph New
York hàng trăm ngư i s ng trong m t ngôi nhà ơn gi n, thi u ti n nghi và nhi u gia ình
nghèo s ng v i nhau trong m t căn phịng. Nhưng b n có th i hàng trăm d m Montana
ch th y m t ngôi nhà ơn c.
2. ô th hóa
Trong th p k 20 hàng tri u ngư i ã di chuy n t nông thôn n các thành ph l n.
Quá trình này g i là ô th hóa nguyên nhân gây nên b i con ngư i và cũng tác ng tr l i
con ngư i ó g i là nh ng s thay i v xã h i và kinh t .

1

22

Nh ng thành ph
u tiên m c lên d c theo sông Tiggris và Euphrates hơn 6000 năm
v trư c. K t ó nh ng thành ph l n ã m c lên và tàn l i nhi u vùng trên th gi i. Tuy
nhiên h u h t m i ngư i trong m i nư c s ng theo t p quán c a t ng nư c. Năm 1600, ch
1,6% dân châu Âu s ng thành ph trong s hơn 100.000 ngư i. Năm 1800, ch có 2,2%
ngư i dân s ng thành ph l n. Th c t là, trư c năm 1800 khơng có nư c nào thành th
chi m ưu th . Gi a th i kỳ s p
c a qu c La Mã (Kho ng th k th 5 sau công nguyên)
và b t u c a th k 19, khơng có m t thành ph nào c a châu Âu có 100.000 ngư i cư trú.
Tương t như v y trong th i gian trư c cu c cách m ng công nghi p. Châu Âu ư c ánh giá
là m t l c a. Ngoài châu Âu ra nh ng vùng khác có kém hơn. Trong 100 năm t 1800-1900
các thành ph m c lên nhanh chóng. Năm 1900 ít nh t 12 thành ph có dân s trên 1 tri u.
Năm 1975, g n 40% s ngư i cư trú c a th gi i s ng thành th . Trên th gi i có kho ng
140 thành ph có s dân cư trên 1 tri u ngư i. n năm 2000, trên 50% dân cư có l s ng
các vùng thành th . n lúc ó s có hơn 250 thành ph có s dân trên 1 tri u.
N u như dân s trong th k 20 ti p t c tăng lên nhanh chóng, s phát tri n thành th s có
nguy cơ b phá h y. Dân s th gi i tăng lên 3 l n trong th i kỳ 1800-1960. Trong cùng m t th i
gian dân s s ng các trung tâm thành th tăng lên hơn 40 l n.
S phát tri n khác thư ng c a các thành ph trong su t th k 20 ch y u là do s di
cư t các vùng nông thôn n thành th . Phong trào di cư nhanh chóng ã ưa n th c t
áng bu n và trong nhi u trư ng khó có th gi i quy t. Các thành ph thư ng không th cung
c p
nư c s ch, nhà , giao thông, giáo d c và các d ch v khác cho ngư i m i n.
Các thành ph hi n i thì phát tri n m t cách ng u nhiên. H u h t là có s tương
ph n hoàn toàn. M t s qu n con ngư i s ng nh ng căn h sang tr ng v i ti n nghi y

như các nhà hàng, nhà hát và các quán ăn. Ơ nh ng nơi khác có nhi u ngư i th t nghi p s ng
trong các nhà chu t khu trung tâm. Ph n l n các thành ph
Nam M phát tri n theo tính
ch t ki u m u. Vài th p k trư c ây nhi u nhà máy và c a hàng óng các vùng trung tâm.
Nh ng n n công nghi p này ã ào t o s lư ng l n cơng vi c khơng có k năng và bán k
năng. D n d n giá c a t ai, thu và các d ch v
thành th tăng lên. Các nhà s n xu t b t
u chuy n các thi t b c a h ra ngo i ô thành ph . Các c a hàng và c a hi u cũng chuy n ra
ngo i ô ph c v khách hàng c a h . K t qu là m t vài ngh bán k năng xu t hi n thành
ph và hàng nghìn ngư i tr nên th t nghi p. R t nhi u ngư i khơng có ti n
chuy n ra
ngo i ơ, nơi mà có nhi u ngư i làm vi c hơn. Các qu n trư ng qu n lý nh ng vùng r ng l n
cũng nh p vào thành ph . Nh ng ho t ng c a h yêu c u nh ng cơng nhân, nhân viên có
tay ngh cao: qu n lý, thư ký và vì v y h có r t ít cơng vi c v i lao ng gi n ơn. Giá c
cho phúc l i và nhà tr nên r t t , khi n cho b máy qu n lý nhà nư c nh ng vùng ô
th ang ph i ương u v i nh ng khó khăn tr m tr ng v kinh t .

VII. Nh ng khuynh hư ng dân s toàn c u hi n nay
Nh ng i u tiên oán v tương lai u khơng có th thành s th t. Nh ng th m k ch
làm gi m dân s như là nh ng cu c chi n tranh và bi n i v khí h u khơng th dung th
ư c.
Nh ng i u d oán d a trên nh ng i u ki n th a nh n r ng m t s bi n pháp ki m
soát và kh ng ch c a xã h i ang ư c duy trì trên th gi i. N a th k ư c duy trì hịa
bình trên nhi u năm, dân s s n nh khi các t l sinh gi m.
Dân s th gi i vào năm 1978 là kho ng 4,5 t ngư i. Nh ng d oán c a M cho
r ng dân s th gi i s là 12 t vào năm 2075. N u m c sinh s n cao hơn k ho ch t ra thì
t ng dân s có th g n 16 t . N u m c sinh s n gi m nhanh chóng, thì t ng s dân có th
t
dư i 10 t .
S tăng trư ng dân s nhanh là m t v n

nan gi i c bi t các nư c ang phát
tri n. Vào th i i m này, cịn có nhi u ngư i ăn khơng
lương th c ó là g o, lúa mì và


23

1

khoai tây, ăn không
ch t m. Nhi u nư c hi n nay, tuy s n lư ng tr ng tr t ang tăng
nhưng vì s dân lên quá nhanh nên ngư i dân v n b thi u ói. các xã h i nghèo các ngu n
cung c p b h n ch . i u ki n nhà , nư c s ch, v sinh, y t và giáo d c g p nhi u khó
khăn. Ki m sốt ơ nhi m t thư ng b lãng qn.
Các nư c phát tri n, t l sinh ang gi m nhanh chóng trong nh ng năm g n ây.
M , Canada và h u h t các qu c gia châu Âu dư i 2 a tr sinh ra t m t bà m . N u
khuynh hư ng hi n nay ti p t c thì s dân c a các qu c gia này s b t u gi m xu ng sau
năm 2000, nhìn chung s có
th c ăn, nhà và qu n áo cho t t c ngư i dân các qu c gia
phát tri n.
Th m chí các xã h i phát tri n tăng dân s gây nên nhi u v n
b t l i. ó là gi m i di
tích t canh tác do xây d ng nhà , ư ng sá và nơi gi i trí. Các ngu n d tr v năng lư ng
và khoáng s n ang b c n ki t. Ô nhi m ang tr thành v n tr m tr ng.

VIII. Dân s Vi t nam
K t qu t ng i u tra dân s Vi t nam năm 1989 cho bi t dân s Vi t nam là 64.412.000
ngư i so v i năm 1979 lúc ó có 52.741.000 ngư i nghĩa là tăng 22%. Như v y là t l tăng t
nhiên hàng năm là 2,2%. T l gi i tính chung cho c nư c ch có 94,4 nam trên 100 n . T l
gi i tính c a dân s dư i 15 tu i là 106 nam trên 100 n . Vi t nam là nư c có cơ c u dân s tr .

Dân s t 15 tu i tr xu ng chi m 39% t ng s dân.
Dân s Vi t Nam t p trung ch y u các t nh thu c khu v c ng b ng sông H ng và
các t nh thu c khu v c ng b ng sông C u Long. M t
dân s Vi t Nam ã tăng t 160
ngư i/km2 trong năm 1979 lên 195 ngư i/km2 năm 1989. T l nhân kh u thành th c a Vi t
nam tăng ch m t 19,2% năm 1979 lên 20,1% năm 1989. Nhân kh u thành th tăng t p trung
ch y u các thành ph l n và các th tr n nh dư i 20.000 dân và nhi u th tr n m i thành
l p.
Trong vòng 5 năm 1984-1987 ã có 4,5% dân s t 5 tu i tr lên di chuy n trong
nư c, trong cùng t nh là 2,0% và các t nh là 2,5%. Cùng nhóm tu i, t l di chuy n nam cao
hơn n . Lu ng di chuy n ch y u t B c vào Nam và t vùng ng b ng sông H ng và duyên
h i mi n Trung lên Tây Nguyên.
T l dân s ho t ng kinh t c a Vi t Nam tính t 18 tu i tr lên năm 1989 nam là
78%, n là 71%. T l dân s chưa có vi c làm là 5,3% năm 1989. 71% lao ng làm vi c
nông thôn (nông nghi p), 12% trong ngành công nghi p. Tu i k t hôn l n u nam là 24,5, n
là 23,2. T l sinh thô dân s nư c ta m c x p x 45% vào cu i th p niên 50 ã gi m xu ng
m c 32% vào cu i th p k 80. T l hàng năm trư c năm 1989 là 30%. T l sinh t ng c ng
c a dân s khu v c thành th là 2,3 con, nông thôn là 4,3 con. ư ng cong bi n thiên c a t l
sinh c trưng theo tu i cho th y tu i k t hơn trung bình cao ã tác ng n m c
sinh c a
ph n thu c nhóm tu i tr và công tác dân s - k ho ch hố gia ình ã nh hư ng n
m c
sinh c a ph n t 30 tu i tr lên. Tu i th trung bình c a dân s nam là 63 và n là
67,5. T l ch t c a tr em sơ sinh ch kho ng 45%. T l ch t thô năm trư c 1989 là 8,0%.
Dân s Vi t Nam t m c 72 tri u ngư i vào năm 1994 và 79 tri u vào năm 1999.
Như v y là vào năm 2000, dân s nư c ta kho ng 80 tri u ngư i.
TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.MT &phatrien
.
2. B y t (2005), Niên giám Th ng kê y t .

3.Colin Newell (1995), Methods and models in demography, NXB Wiley.


24

1

4. Lưu
c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
5. i h c Y t công c ng Hà N i (2005), Giáo trình Dân s và phát tri n.
6.Nguy n ình C (1999), Giáo trình dân s h c, NXB Hà n i.
7. Mai Tr ng Nhu n, 2002. a hóa mơi trư ng. NXB HQG Hà N i.
8. Hồng Tr ng Sĩ, Hồng ình Hu (2008), Khoa h c Mơi trư ng sinh thái-Dân s , Giáo
trình Sau i h c, Khoa Y t công c ng, Trư ng i h c Y Dư c Hu .
9. Vũ Trung T ng (2000), C sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.
10. Trư ng HYTCC (2006), Giáo trình Dân s và phát tri n - ơ th hóa và di dân, NXB Y
h c.
11. VietNam General Stastic Office (2000), Population and housing census, Central cencus
Steering Committee Thegioi Publishers.
12. Xiang Biao (2003), Migration and health in China: Problems, Obstacles and Solutions,
(.
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Nêu nh ng bi n i v dân s t trư c n nay
2. Trình bày nh ng h u qu c a s gia tăng dân s .
3. Trình bày nh ng c i m c a s phát tri n dân s

Vi t Nam.

NĂNG LƯ NG VÀ Ô NHI M MÔI TRƯ NG
I. Năng lư ng

1. L ch s s d ng năng lư ng
Năng lư ng là i u ki n t t y u cho s t n t i và ti n hóa c a m i sinh v t. Năng
lư ng là m t d ng tài nguyên quan tr ng, c n thi t cho s phát tri n c a xã h i lồi ngư i.
Trong q trình phát tri n c a xã h i loài ngư i, ngu n năng lư ng mà con ngư i s d ng
thư ng xuyên chuy n d ch t d ng này sang d ng khác. D ng năng lư ng thiên nhiên u tiên
ư c con ngư i s d ng là năng lư ng m t tr i dùng
soi sáng, sư i m, phơi khô lương
th c, th c ph m,
dùng và nhiên li u g c i. Ti p ó là năng lư ng, g , c i, r i t i năng
lư ng, nư c, gió, năng lư ng kéo c a gia súc. Năng lư ng khai thác t than á ng tr trong
th k XVIII-XIX. Năng lư ng d u m thay th v trí c a than á trong th k XX và t ng
bư c chia s vai trị c a mình v i năng lư ng h t nhân. Các d ng năng lư ng m i ít ơ nhi m
như năng lư ng m t tr i, năng lư ng gió, th y tri u, năng lư ng vi sinh v t thu nh n ư c v i
nh ng phương pháp và phương ti n công ngh tiên ti n cũng ang m r ng ph m vi ho t
ng c a mình


25

1

Nhu c u năng lư ng c a con ngư i tăng lên nhanh chóng trong q trình phát tri n.
100.000 năm trư c công nguyên, m i ngày m t ngư i tiêu th kho ng 4.000 Kcal n 5.000
kcal. 500 năm trư c công nguyên tăng lên 12.000 kcal.
u th k XV lên t i 26.000 kcal,
gi a th k 19 là 70.000 kcal và hi n nay trên 200.000 kcal.
Khí

t 7%

Than 28%

Sinh kh i 35%

H t nhân 1%

D u 23%

Th y i n 6%

a/ Các nư c ang phát tri n
T l năng lư ng ư c khai thác theo các ngu n khác nhau thay i theo t ng Qu c gia. T i các
nư c công nghi p phát tri n, các ngu n năng lư ng thương m i chi m ph n l n tuy t i. Ngư c
l i, t i các nư c ang phát tri n, các ngu n năng lư ng phi thương m i (g , c i, ph th i nông
nghi p) l i chi m ph n chính.
Trong m t qu c gia, cơ c u năng lư ng tùy thu c trình
phát tri n kinh t và kh
năng cơng ngh khai thác tài ngun. Thí d
Hoa Kỳ trư c năm 1900 năng lư ng khai thác
ch y u t g , c i, sau ó chuy n d n sang than á. Vào kho ng 1920 d u m ư c khai thác
v i qui mơ l n, và ti p ó vào kho ng 1940 vi c khai thác khí t phát tri n m nh m . Do
v y, g , c i khơng cịn ư c dùng, than á gi ngun tình tr ng s d ng như các năm 1910,
1930, d u h a và khí t tr thành nguyên li u chính.
Th y i n 6%

Khí

t 23%

D u 38%

Sinh kh i 3%

H t nhân 5%

Than 25%

b/ Các nư c công nghi p
T l s d ng các ngu n năng lư ng trên toàn c u


1

26

Năng lư ng h t nhân ư c khai thác v i qui mô l n vào th p k 1970. Vào u th p
k 1980, 42,5% t ng năng lư ng Hoa Kỳ do d u h a cung c p, 25% do khí t, 22,5% do
than, 10% cịn l i do th y i n, năng lư ng h t nhân, năng lư ng a nhi t và các ngu n khác.
42% năng lư ng s n xu t ra ư c cung c p cho công nghi p, 25% cho giao thông v n t i,
30% cho xây d ng và các ho t ng khác. Hi n nay, m t s nư c như Pháp, Nh t B n, s n
xu t năng lư ng i n ch y u t các nhà máy i n h t nhân. Trong khi ó,
c, Trung Qu c
thì d a vào d tr than s n có trong nư c. Nhìn chung, m i lo i ngu n năng lư ng u có
như c i m riêng c a mình.
Do ó m i qu c gia c n có m t h th ng các ngu n năng lư ng ho t ng k t h p và
b sung cho nhau, t o nên m t cơ c u h p lý v năng lư ng . T l các ngu n năng lư ng
các qu c gia có n n kinh t khác nhau trên th gi i ư c trình bày trên hình 1.1
Khai thác và s d ng năng lư ng không ng ng tăng lên v t ng s lư ng và bình quân
cho t ng ngư i. Ho t ng ó ang tác ng m nh m t i môi trư ng s ng trên Trái t như
t o ra các d ng ô nhi m, gia tăng hi u ng nhà kính, v.v...

2. Các ngu n năng lư ng c a loài ngư i
Các ngu n năng lư ng c a Trái t có th chia thành 3 nhóm l n:
- Năng lư ng hóa th ch: than, d u, khí t
- Năng lư ng tái sinh ngu n g c m t tr i: Sinh kh i th c v t, th y i n, sóng, th y
tri u, gió, ánh sáng m t tr i
- Năng lư ng tàn dư c a Trái t: a nhi t, năng lư ng h t nhân.
3. Năng lư ng và s c kh e - mơi trư ng
Q trình s d ng năng lư ng mang l i cơ s v t ch t cho th gi i ngày càng văn
minh. Song vi c khai thác, ch bi n và s d ng năng lư ng ã ưa n nhi u h u qu ô nhi m
môi trư ng, thay i cân b ng sinh thái và qua ó nh hư ng n s c kh e con ngư i. Có
nh ng q trình phát sinh các y u t ô nhi m là ương nhiên (ví d : t cháy nhiên li u) song
cũng có nh ng trư ng h p gây ơ nhi m x y ra khi có s c . H n ch s d ng năng lư ng là
i u khó th c hi n, song h n ch t i m c t i a quá trình phát sinh ơ nhi m l i là phương
sách có tính kh thi.

II. S n xu t năng lư ng và ô nhi m môi trư ng
Quá trình khai thác và s d ng các ngu n năng lư ng và nhiên li u u có liên quan
n ơ nhi m mơi trư ng. B t c n i nào có khai thác nhiên li u và qu ng phóng x
u có kh
năng gây ơ nhi m mơi trư ng. Cơng ngh khai thác càng l c h u thì nguy cơ t n h i t i môi
trư ng và sinh thái càng l n.
1. Khai thác than á
Than á là m t d ng năng lư ng m t tr i ư c tích tr trong lịng Trái
t. ây là
ngu n năng lư ng ch y u c a loài ngư i v i t ng tr lư ng trên 2000 t t n, t p trung ch
y u các qu c gia Nga, Trung Qu c, M ,
c, Úc. Tr lư ng các lo i than á trên th gi i
có th áp ng nhu c u c a con ngư i trong kho ng 200 năm n a. Than á ư c dùng làm
nhiên li u cho các nhà máy nhi t i n, các ho t ng công nghi p khác. Các v n
môi

trư ng hi n nay trong khai thác s d ng ngu n năng lư ng than á là:
Khai thác than á b ng phương pháp l thiên t o nên lư ng t á th i l n, ô nhi m
b i, ô nhi m nư c, m t r ng. Khai thác than b ng phương pháp h m m hi n nay làm m t
50% tr lư ng, gây lún t, ô nhi m nư c, tiêu hao g ch ng lò và các tai n n h m lò.
Các y u t ô nhi m ch y u là:


27

1

- T i các m dù khai thác h m lị hay l thiên, thì v n ơ nhi m b i là áng quan tâm
nh t. Hàm lư ng b i t i nơi khai thác có th vư t quá tiêu chu n cho phép hàng trăm, hàng
ngàn l n. T ó, b i theo gió làm ơ nhi m các vùng dân cư xung quanh.
- Khí lưu huỳnh (và có th c ph t pho) t các m than có hàm lư ng lưu huỳnh cao
gây ơ nhi m t i khu v c khai thác và vùng dân cư ph c n, nh t là khi mưa xu ng.
- Trong m than, lư ng khí than methan có th
t t i n ng
b t l a, r t nguy hi m.
Bên c nh ó, khí Co, CO2, và NO2 khi n mìn và t các v a than b c lên cũng là các lo i khí
c
- t than á t o ra b i, khí CO2, SO2, NOx và các d ng ô nhi m khác. Theo tính tốn,
m t nhà máy nhi t i n ch y than, công su t 1.000 MW, hàng năm th i ra môi trư ng 5 tri u
t n CO2, 18.000 t n NOx, 11.000-680.000 t n ch t th i r n. trong thành ph n ch t th i r n,
b i, nư c th i thư ng ch a kim lo i n ng và ch t phóng x
ch i
2. Khai thác d u m và khí t thiên nhiên
D u m và khí t là d ng nhiên li u hóa th ch l ng ho c khí, t n t i trong lịng Trái
t. Nhìn chung, vi c khai thác d u và khí t ít gây mơi trư ng. Tr trư ng h p c bi t khi
có s c . Nh ng v n gây ô nhi m do khai thác và s d ng d u và khí t:

Khai thác trên th m l c a gây lún t, ô nhi m d u i v i t, ô nhi m khơng khí,
nư c. Khai thác trên bi n gây ô nhi m bi n (50% lư ng d u ô nhi m trên bi n gây ra là do
khai thác d u trên bi n)
Ch bi n d u gây ra ô nhi m d u và kim lo i n ng, k c kim lo i phóng x cho môi
trư ng nư c và t trong khu v c
t d u khí t o ra các ch t th i tương t như t than
3. Khai thác th y năng
Th y năng ư c xem là ngu n năng lư ng s ch c a con ngư i. T ng tr lư ng th y
i n c a th gi i vào kho ng 2.214.000 MW, riêng VN là 30.970 MW, tương ng v i 1,4%
t ng tr lư ng th gi i. Tuy nhiên vi c xây d ng các h ch a nư c l n t o ra nhi u tác ng
tiêu c c t i môi trư ng như: ng t cư ng b c, thay i khí h u, th i ti t khu v c, m t t
canh tác, t o ra lư ng CH4 do phân h y ch t h u cơ lòng h , t o ra các bi n i th y văn h
lưu, thay i
m n c a nư c khu v c c a sông ven bi n, ngăn ch n s phát tri n bình
thư ng các qu n th cá trên sông, ti m n tai bi n môi trư ng cho h th ng ê i u và các
cơng trình xây d ng trên sông, v.v...
4. Năng lư ng h t nhân
Năng lư ng h t nhân có hai d ng: năng lư ng phân h y ch t phóng x như uran, thori
và năng lư ng t ng h p h t nhân các nguyên t nh như deterium và tritium. Theo tính tốn,
năng lư ng gi i phóng ra t 1 gam U235 tương ương v i năng lư ng do t 2 t n than á.
Hi n nay lo i th nh t ư c khai thác dư i d ng nhà máy i n h t nhân, lo i th hai có tr
lư ng l n, nhưng chưa
i u ki n khai thác qui mô công nghi p. Ngu n năng lư ng h t
nhân có ưu i m khơng t o nên các lo i khí nhà kính như CO2 và b i. Tuy nhiên, các nhà máy
i n h t nhân hi n nay là ngu n gây nguy hi m l n i v i môi trư ng b i s rò r ch t th i
phóng x khí, r n và l ng và các s c n nhà máy. Vi c qu n lý các ch t th i h t nhân t các
lò ph n ng hi n nay chưa m b o an tồn cho mơi trư ng sinh thái qu c gia
5. Các ngu n năng lư ng truy n th ng khác

28

1

G , c i, năng lư ng gió, th y tri u ư c s d ng t th i xa xưa trong nhi u
lĩnh v c. Các ngu n năng lư ng này thư ng t n t i m t cách phân tán. Vi c khai thác và s
d ng chúng qui mô công nghi p g p nhi u khó khăn do hi u su t chuy n hóa thành i n
năng th p. Các ngu n năng lư ng truy n th ng không gây ra các tác ng tiêu c c n môi
trư ng trong q trình khai thác và s d ng
Di n tích

tc n

s n xu t 1 t Kw/h i n năng t các ngu n năng lư ng ban
phương án công ngh khác nhau

Lo i năng lư ng ban

u

Di n tích

u và theo các

t s d ng (ha)

Nhi t i n M t Tr i

1.800

Quang i n M t Tr i

2.700

Năng lư ng i n ch y băng s c gió

11.700

Th y i n

13.000

Năng lư ng i n ch y b ng sinh kh i

200.000

i n h t nhân
Nhi t i n ch y b ng than á
i n

a nhi t

68
90
40

Năng lư ng m t tr i và a nhi t: là hai d ng năng lư ng s ch có ti m năng nh t trên
Trái t. Năng lư ng m t tr i có th bi n i tr c ti p thành i n năng nh t bào quang i n
ho c gián ti p qua các môi trư ng trung gian khác nhau như nư c. Năng lư ng a nhi t dư i
d ng các dòng nhi t t các lò macma sâu trong lòng Trái t. Khu v c t p trung cao các

lo i năng lư ng này g n v i khu v c ho t ng m nh c a v Trái
t (núi l a, khe n t,
v.v...). Vi c khai thác lo i năng lư ng này ang ư c nghiên c u và phát tri n nhi u qu c
gia trên th gi i. Khó khăn l n nh t i v i vi c phát tri n các ngu n năng lư ng s ch là
ngu n v n u tư và giá thành c a i n năng cao. Do v y,
i u ti t cơ c u năng lư ng
theo hư ng tăng cư ng các ngu n năng lư ng h p lý, vi c ánh thu
i v i ngu n gây ô
nhi m và vi c năng cao hi u su t, gi m giá thành i v i ngu n năng lư ng s ch là các i u
ki n quan tr ng nh t
Như v y, m i m t lo i năng lư ng u có ưu và như c i m riêng, l y tiêu chí di n
tích t c n s d ng s n xu t m t kh i lư ng i n năng làm thí d minh ch ng (b ng 1)
6. Các gi i pháp v năng lư ng c a loài ngư i
Các gi i pháp v năng lư ng c a loài ngư i hư ng t i m t s m c tiêu cơ b n như
sau:
- Duy trì lâu dài các ngu n năng lư ng c a Trái t
- H n ch t i a các tác ng tiêu c c n môi trư ng trong khai thác và s d ng năng
lư ng. S d ng h p lý các ngu n năng lư ng cho phát tri n kinh t , khoa h c k thu t.
Trong i u ki n hi n nay, các d ng năng lư ng hóa th ch d khai thác và s d ng
ang là i tư ng quan tâm c a nhi u qu c gia. Tiêu th nhiên li u hóa th ch ch y u là các
nư c có n n công nghi p phát tri n như M , các nư c phương Tây. Do v y,
gi m s tiêu
th ngu n năng lư ng hóa th ch là ngu n năng lư ng gây tác ng m nh m t i môi trư ng,
các nư c công nghi p c n ph i thay i cơ c u năng lư ng, gi m m c
tiêu th trên u
ngư i. Bên c nh ó, vi c u tư tri n khai công ngh ch ng ô nhi m môi trư ng trong các nhà
máy nhi t i n ch y b ng than, d u có tác ng gi m thi u lư ng các ch t th i ra môi trư ng


1

29

Khuy n khích u tư cho các cơng ngh s ch, các d ng năng lư ng s ch khác. Tăng
cư ng u tư nghiên c u phát tri n các ngu n năng lư ng m i, năng lư ng tái sinh theo
hư ng h giá thành s n xu t sao cho chúng có th c nh tranh v i các ngu n năng lư ng
truy n th ng
Nghiên c u các qui trình s n xu t, thi t b s n xu t
ti t ki m năng lư ng. Nghiên
c u s d ng d ng năng lư ng s ch trong m t s lĩnh v c d gây ra tác ng x u n môi
trư ng như : giao thông, sinh ho t
III. Tiêu th năng lư ng và ô nhi m môi trư ng
1. Năng lư ng s d ng trong công nghi p, sinh ho t và kinh t
Ngu n năng lư ng ch y u là i n. Bên c nh ó, v n còn có m t t l nh s d ng
nhiên li u. Than, d u m khí t còn ư c s d ng dư i d ng ngun li u trong cơng ngh
hóa ch t, ch t d o t ng h p. Vi c s d ng ngu n năng lư ng i n kéo theo m t lo t các
ngu n ô nhi m do công nghi p.
x l nh, nhi t dùng
sư i m trong nhà, ch y u dùng năng lư ng i n và than,
d u, c i i v i nh ng nơi khơng có i n. các nư c như Vi t Nam, i n ư c s d ng ch y
các máy i u hịa v i cơng su t l n 1-3 KW/ gi cho m t máy. i n dùng trong th p sáng, ch y
các dùng trong gia ình, n u ăn.
V i ư ng dây t i i n 150 KV, nh ng ngư i s ng g n ư ng dây này có th có nguy
cơ b b nh b ch c u
T i vùng nông thôn, vi c s d ng rơm, r c i,
làm ch t t ang còn ph bi n.
Trong khi ó thành th , vi c dùng d u, i n và than có th gây ơ nhi m nhà
áng k . c
bi t, trong các ngôi nhà ch t ch i, nơi b p và phòng ng li n nhau ho c khơng có ngăn cách,
b p khơng có ng khói. Nh ng vùng này, mơi trư ng nhà thư ng b ơ nhi m khói b p n ng

n . khói b p là nguy cơ r t áng chú ý, gây các b nh hô h p c p tính tr em và gây viêm ph
qu n mãn ngư i l n (khói, SO2, CO, CO2, b i). Do xăng, d u, giá i n cao quá m c chi tr ,
nên tình tr ng s d ng than v n còn ti p di n trong nhi u năm t i. Vì v y nghiên c u b p than
là
tài áng ư c quan tâm cùng v i vi c t ch c thông gió h p lý. ngư i ta ã nghiên c u
khói b p và cho th y r ng có nh ng thành ph n c a khí lưu huỳnh, các hydrocacbua ph c
h p, các hydrocacbua a vòng, trong ó có nh ng ch t gây ung thư.
Vi c dùng b p có ng khói k t h p v i thơng gió làm gi m lư ng CO xu ng cịn 30%
và b i t i 60%. Khói b p các nhà vùng nông thôn un n u b ng c i, rơm r có th gây ơ
nhi m nhi u g p hàng ch c l n so v i thành ph . Nh ng ngư i trong gia ình ch u nh hư ng
c a khói b p nhi u nh t là ph n (ti p xúc 2-4 gi /ngày). N u trong nhà có ngư i hút thu c,
m c ti p xúc v i khói s tăng lên áng k . Tr nh (lu n qu n bên m lúc n u cơm) cũng là
nhóm có nguy cơ ti p xúc cao.
2. Giao thông và s d ng nhiên li u
Phát tri n giao thông (th hi n b ng km ư ng qu c l , s xe ô tô, mô tô...trên d u
ngư i) là m t y u t t t y u. Tuy nhiên v n ô nhi m do giao thơng hi n nay ang ư c
tồn th gi i báo ng. Các ch t gây ô nhi m mơi trư ng do giao thơng: khói và khí th i ch a
oxit cacbon, các lo i oxit nitơ và lưu huỳnh, các hydrocacbon cháy khơng hồn tồn, b i và
các ch t hóa h c c h i là ph gia c a xăng d u, ô nhi m ti ng n...H u qu c a ô nhi m là
tăng t l m c các b nh hô h p và nhi m c nhi u ch t c h i (trong ó kim lo i chì ã gây
tình tr ng kém phát tri n trí tu tr em s ng g n các tr c ư ng giao thông ã ư c nhi u
nhà khoa h c c nh báo).


30

1
Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Trình bày c i m và ti m năng các ngu n năng lư ng c a loài ngư i.
2. Nêu các gi i pháp v b o v môi trư ng trong vi c khai thác các ngu n năng lư ng m i

3. Mô t nh ng tác ng x u lên con ngư i khi s d ng các ngu n năng lư ng không s ch.

TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.MT &phatrien
.
2. Nguy n Minh Du , Nguy n Th Mai Anh (2006), ánh giá tác ng chính sách năng
lư ng hi n hành và phát tri n năng lư ng Vi t Nam trên quan i m b n v ng, H i th o khoa
h c nghiên c u ph c v ho ch nh chính sáh phát tri n b n v ng Vi t nNam, Trư ng i
h c Bách khoa Hà N i.
3. T Văn a (2005), Tài nguyên năng lư ng gió trên lãnh th Vi t Nam, Vi n Khoa h c Khí
tư ng Thu văn và Mơi trư ng
4. Nguy n Th Ng c n (2006), Nghiên c u hi n tr ng h sinh thái và môi trư ng nông
nghi p tp.H Chí Minh, Khoa Mơi Trư ng, Trư ng Ð i h c Khoa h c T Nhiên - ÐHQG
Tp.HCM.
5. Lưu
c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
6. Nguy n
c L c (2006), Phát tri n ng d ng năng lư ng m t tr i nh m t m c tiêu phát
tri n năng lư ng b n v ng, H i th o phát tri n năng lư ng b n v ng Vi t Nam.
7. Trư ng HYTCC (2006), Giáo trình Dân s và phát tri n, Nxb Y h c.


31

1

QU N TH SINH V T VÀ H SINH THÁI
I.

i cương v sinh thái h c

Sinh thái h c là khoa h c nghiên c u v m i quan h gi a sinh v t ( ng v t, th c v t,
con ngư i) v i ngo i c nh. Ph m vi nghiên c u c a sinh thái h c ch y u là khoa h c sinh
h c và m t ph n thu c các khoa h c khác như: a lý, a ch t, kh o c ... i tư ng nghiên
c u c a sinh thái h c có b n m c
t th p n cao: cá th , qu n th (ch ng qu n), qu n xã,
h sinh thái.

II. Quân thê sinh vat và cac ăc trưng c a quan the sinh vat
1. Qu n th
Là m t t p h p các cá th c a cùng m t loài hay nh ng loài r t g n nhau (có th trao
i thơng tin di truy n) cùng s ng trong m t sinh c nh (không gian) nh t nh, có nh ng c
i m sinh thái c trưng c a c nhóm. Nh ng c i m ó là: m t , s c sinh s n, t l t
vong, phân b c a các sinh v t theo tu i, c tính phân b trong ph m vi lãnh th , th năng
sinh h c và ki u tăng trư ng. Các qu n th cũng có các c tính di truy n liên h tr c ti p v i
i u ki n sinh thái h c, như kh năng thích ng, tính thích nghi v sinh s n và tính ch ng
ch u, nghĩa là kh năng sinh s n c a con cháu trong su t m t th i gian dài. Xét v m t s
lư ng và tính ch t, chia các c i m c a qu n th thành hai lo i:
- Các c i m có liên quan v i tương quan s lư ng và c u trúc
- Các c bi u th thu c tính di truy n chung c a qu n th .
Quá trình hình thành qu n th là m t quá trình l ch s . Quá trình này bi u hi n m i
quan h c a nhóm cá th ó v i môi trư ng chung quanh. Qu n th là m t th th ng nh t, nó
m b o cho s phát tri n, t n t i trong các i u ki n c th c a mơi trư ng. M i qu n th có
m t t ch c, m t c u trúc riêng. Nh ng c u trúc này bi u hi n các c tính c a qu n th .
2. Qu n xã sinh v t
Là m t t p h p các qu n th sinh v t ( ng v t, th c v t, vi sinh v t) cùng s ng trong m t sinh
c nh xác nh, ư c hình thành trong quá trình l ch s lâu dài, liên h v i nhau b i nh ng c trưng
chung v sinh thái h c mà các thành ph n c u thành qu n xã (cá th và qu n th ) khơng có. Qu n xã
là m t t p h p các sinh v t, ó chúng tương tác v i nhau và v i mơi trư ng t o nên chu trình v t
ch t và s chuy n hóa năng lư ng.

Qu n xã ư c mang tên c a loài hay nhóm lồi chi m ưu th ho c mang tên sinh c nh
(ví d : qu n xã áy á, qu n xã c n cát...).
2.1. Nh ng c trưng c a qu n xã
2.1.1. C u trúc v loài
C u trúc này ph n ánh tính ph c t p v s lư ng lồi và vai trị c a m i loài trong qu n
xã t c là v trí c a chúng trong chu i th c ăn, tính ưu th hay th y u, s lư ng cá th c a nó.
Nh ng qu n xã phân b r ng trong nh ng i u ki n khơng ng nh t, s lư ng lồi thư ng
ơng. Nh ng qu n xã ang ư c hình thành hay qu n xã ang suy thoái s lư ng lồi ít nhưng s
lư ng cá th l i ông, m c ng u th p. Nh ng qu n xã t ư c tr ng thái cao nh (climax) và
n nh s lư ng lồi ơng nh t, s lư ng cá th th p, m c ng u cao. N u t c c t i xích o
thì trong qu n xã s lư ng lồi tăng, s lư ng cá th gi m.
2.2. 2. C u trúc v kích thư c cơ th


32

1

C u trúc v kích thư c c a các qu n xã ph thu c vào các cá th hình thành nên các qu n
th c a sinh v t t dư ng, d dư ng và sinh v t phân hu . Khi qu n th tăng s lư ng thì kích
thư c và ho t tính năng lư ng tương i c a cá th gi m. Trong t nhiên ta có th g p nh ng
qu n th có kích thư c l n thì nh p i u sinh s n và s lư ng cá th gi m, m c t ch c c a cơ
th ph c t p hơn, tu i th và m c tăng trư ng tuy t i tăng. Theo G.Hutchinson (1967): nh ng
lồi chi m v trí gi ng nhau trong chu i th c ăn mà cùng trong m t sinh c nh thì chúng ph i
khác nhau v kích thư c thân ho c b máy dinh dư ng ít nh t là 1,3 l n. Nh ó các lồi tránh
ư c s ch ng chéo v sinh thái và m b o cho chúng chung s ng trong cùng m t sinh c nh.
2.2.3. C u trúc v không gian
M t trong nh ng c trưng c a qu n xã sinh v t là s phân b c a các qu n th theo các
gradien c a các y u t môi trư ng, hình thành nên c u trúc phân b trong khơng gian thành l p
hay t ng theo m t ph ng n m ngang (ví d r ng nhi t i thư ng g m 4-5 t ng t th p n cao:

th m r ng ch u sáng kém và ưa m (t ng cây b i, t ng cây ch u bóng, t ng cây ưa sáng...). Ngay
trong m t ph ng n m ngang sinh v t cũng thư ng t p trung nh ng nơi có i u ki n s ng t t
nh t cho chúng ho c trong cùng m t loài, sinh v t cũng chia thành nơi , nơi ki m ăn riêng...
Trong i u ki n t p trung nhi u lồi thì m i liên h sinh h c gi a chúng càng rõ r t.
N u xu t hi n s c nh tranh gi a m t s lồi nào ó thì bu c chúng ph i phân sinh thái
nh m làm gi m s c nh tranh. Nh ng loài cùng chi m m t sinh thái ho c nh ng sinh thái
gi ng nhau c a nh ng vùng a lý khác nhau g i là "s tương ng sinh thái".
Trong phân b theo chi u ngang ta còn g p nh ng vùng g i là vùng m, ó là nh ng
vùng chuy n ti p gi a hai ho c hơn hai vùng c a hai ho c hơn hai qu n xã khác nhau. Vùng m
thư ng có di n tích nh hơn hai vùng chính và trong ó có nh ng lồi c trưng cho vùng m và
nh ng loài thu c vùng chúng xâm nh p vào t o nên ph c h có ngu n g c pha t p. Cũng có
nh ng trư ng h p s lư ng lồi nào ó và m t
qu n th c a vùng m cao hơn so v i vùng
chính. Khuynh hư ng làm tăng tính a d ng và m t
sinh v t biên các qu n xã ư c g i là
"hi u su t biên" hay "hi u su t c nh". Nh ng vùng m như th có nhi u trong thiên nhiên: vùng
c a sông, vùng trung du...
2.2.4. C u trúc v dinh dư ng
Các thành ph n c a qu n xã sinh v t có th phân thành các nhóm khác nhau, ph thu c v
phương di n dinh dư ng. Có th phân lo i chúng thành 3 nhóm trong chu i dinh dư ng như sau:
2.2.4.1. Sinh v t s n xu t (P) hay sinh v t t dư ng
i b ph n là cây xanh và m t s n m và vi khu n, chúng có kh năng s d ng năng lư ng
m t tr i, mu i khoáng, nư c và CO2 t o nên h p ch t h u cơ u tiên (gluxit, protit, lipit).
2.2.4.2. Sinh v t tiêu th (C)
Hay sinh v t d dư ng: tiêu th các ch t h u cơ tr c ti p hay gián ti p t v t s n xu t,
chúng khơng có kh năng t s n xu t ư c ch t h u cơ, ư c chia thành 3 nhóm:
- Nhóm sinh v t tiêu th b c I: tiêu th tr c ti p các sinh v t s n xu t, g m các ng v t ăn
c , ăn cơ th sinh v t s n xu t, các ng v t và th c v t ký sinh trên cây xanh cũng thu c lo i này.
- Nhóm sinh v t tiêu th b c II: ăn các sinh v t tiêu th b c I, chúng g m các
th t, ăn các ng v t ăn th t khác.

- Nhóm sinh v t tiêu th b c III: s ng b ng sinh v t tiêu th b cII. ó là các
th t, ăn các ng v t ăn th t khác
2.2.4.3. Sinh v t phân hu (D)

ng v t ăn
ng v t ăn

Ch y u là n m và vi sinh v t, chúng tham gia vào vi c phân gi i ch t h u cơ t ph c t p
ơn gi n tr l i cho môi trư ng nh ng nguyên t ban u.

n


33

1

M i quan h dinh dư ng t sinh v t s n xu t n sinh v t phân hu t o nên chu i th c ăn
trong qu n xã:
Th c v t: V t tiêu th b c I, V t tiêu th b c II, V t tiêu th b c III. Sinh v t tiêu h y.
T h p các chu i th c ăn trong thiên nhiên ư c g i là lư i th c ăn. Chu i th c ăn
không th kéo dài vơ t n do s hao phí năng lư ng t b c dinh dư ng này t i b c dinh dư ng
khác. Do ó t ng năng lư ng ch a trong b c dinh dư ng cao l i th p hơn t ng năng lư ng
ch a trong b c dinh dư ng th p
hình thành nên tháp năng lư ng. V m t s lư ng và sinh
v t lư ng theo th t các b c cũng t o nên tháp tương t : tháp s lư ng và tháp sinh v t
lư ng. C ba tháp trên g i chung là tháp sinh thái (tháp s lư ng bi u th s lư ng cá th c a
t ng loài trong qu n xã; tháp sinh v t lư ng bi u th tr ng lư ng khô hay nhi t lư ng c a t ng
loài. Trong nghiên c u, khi c n nh n m nh vai trò c a các sinh v t có kích thư c nh , ngư i
ta thư ng dùng tháp s lư ng. Khi c n nh n m nh vai trò c a sinh v t có kích thư c l n,

ngư i ta thư ng dùng tháp sinh v t lư ng)

III. H sinh thái
1. nh nghĩa
H sinh thái là m t h th ng bao g m các sinh v t tác ng qua l i v i môi trư ng b ng
các dòng năng lư ng t o nên c u trúc dinh dư ng nh t nh, s a d ng v lồi và chu trình tu n
hồn v t ch t (s trao i ch t gi a các ph n t h u sinh và vô sinh)
H sinh thái là ơn v ch c năng c a cơ b n c a sinh thái h c b i vì nó bao g m c sinh v t
(qu n xã sinh v t) và môi trư ng vô sinh. trong ó m i ph n này l i nh hư ng n ph n kia và c
hai u c n thi t duy trì s s ng dư i d ng như ã t n t i trên trái t
Các h sinh thái có qui mơ l n nh r t khác nhau. Nó có th bé như m t b nuôi cá,
m t h c cây, trung bình như ao, h , ng c và có th r ng l n như i dương...T p h p t t c
h sinh thái trên b m t trái t làm thành sinh quy n.
2. C u trúc c a h sinh thái
Tham gia c u trúc c a h sinh thái bao g m các thành ph n sau ây:
M t h sinh thái có th ư c mô t b ng hai cách: c u trúc theo thành ph n và c u trúc và
ch c năng.
Môi trư ch c năng
trúc theong vô sinh
- Các ch t vô cơ (C, N, CO2,
H2O, O2...) tham gia văo chu trnh
tu n hoăn v t ch t
- Các ch t h u cơ (protein, gluxit,
+
lipit...liên k t gi i vô sinh v i h u
sinh
- Ch
khí h u (ánh sáng, nhi t ,
m và các y u t v t lý khác).

Qu n th sinh v t

+

- Các sinh v t s n xu t (sinh
v t t dư ng)
- Sinh v t tiêu th : ch y u lă
sinh v t ăn sinh v t khác (tiêu
th b c 1, 2, 3...)
- Sinh v t ho i sinh: vi sinh v t,
t n m...

H
=

SINH
THÁI

2.1. C u trúc thành ph n
H sinh thái là m t th th ng nh t gi a qu n xã sinh v t và mơi trư ng v t lý, hóa h c.
- Mơi trư ng bao g m:
+ Nh ng ch t vô cơ: C, N2, CO2, O2, H2O...
+ Nh ng ch t h u cơ: gluxit, lipit, protit...


1

34

+ Sinh v t phân h y

- Qu n xã sinh v t g m:
+ Sinh v t s n xu t
+ Sinh v t tiêu th
+ Sinh v t phân h y
H u h t các h sinh thái u có y các thành ph n trên, nhưng cũng có h
sinh thái khơng y , ví d h sinh thái áy nư c thi u v t s n xu t, ph i l y ngu n th c ăn t
b m t, h sinh thái ô th thi u ngu n cung c p lương th c, th c ph m ph i l y t nông thôn...
2.2. C u trúc theo ch c năng g m
- Các q trình chuy n hố năng lư ng
- Chu i th c ăn
- Các chu trình sinh- a-hóa
- S phân hóa trong khơng gian và theo th i gian
- Q trình phát tri n và ti n hóa
- Các q trình i u khi n
M t h sinh thái n nh là m t h sinh thái mà 4 ph m trù u t ư c tr ng thái cân
b ng ng m t cách tương i, nó cũng là k t qu c a các quá trình i u ch nh, t c là xác l p
ư c s cân b ng c a các m i liên h thu n ngh ch trong khuôn kh c a chu trình v t ch t và
dịng năng lư ng chung, c a tính a d ng v c u trúc và c a chu i th c ăn.
3. c i m c a các h sinh thái
T t c các h sinh thái u có nh ng c i m cơ b n xác nh v c u trúc và ch c
năng. Quan tr ng nh t là t t c các h sinh thái có các thành ph n vơ sinh và sinh v t, gi a
chúng có s trao i năng lư ng và v t ch t.
Trong t nhiên t n t i hai lo i h th ng cơ b n, ó là:
- H th ng kín:
ó v t ch t và năng lư ng trao i trong ph m vi h th ng.
- H th ng h : trong ó có các h sinh thái, v t ch t và năng lư ng i qua ranh gi i
c a h th ng. V t ch t và năng lư ng i vào h th ng g i là dòng vào (input), i ra g i là
dòng ra (output). V t ch t, năng lư ng trao i gi a các thành ph n trong h th ng g i là
dòng n i lưu. Tùy theo m c
mà s phân bi t h th ng kín hay h có ý nghĩa tương i, ví

d m t dòng su i là m t h th ng h hơn là m t h th ng ao h .
S ph n h i là m t c i m c a t t c các ki u h th ng (h th ng kín và h ). Nó
xu t hi n khi có s thay i c a m t trong các thành ph n c a h th ng và sau ó b t u m t
lo t các thay i trong các thành ph n khác và cu i cùng "ph n h i" tr l i thành ph n ban
u. Ngư i ta phân ra hai lo i ph n h i: ph n h i tiêu c c và tích c c
- Ph n h i tiêu c c: là trư ng h p tương i ph bi n và là cơ ch
có th
t ư c
và duy trì ư c s cân b ng, n nh trong h sinh thái. Ph n h i tiêu c c có hi u ng làm
gi m nh p i u thay i trong thành ph n mà thành ph n ó là ngu n g c c a m t lo t thay i.
- Ph n h i tích c c: ít x y ra hơn. Trong ph n h i tích c c, s thay i m t thành ph n
h th ng gây ra m t lo t thay i, cu i cùng d n n vi c tăng cư ng t c
thay i ban u.
Vì v y ph n h i tích c c làm m t cân b ng. Hi n tư ng ô nhi m nư c trong ao h là m t ví
d t t v ph n h i tích c c. Nư c ao h b ô nhi m làm cho cá ch t. Khi cá ch t th i r a làm
nư c b ô nhi m hơn và h u qu ơ nhi m ó l i gây cho cá ch t nhi u hơn. Như v y t c
cá
ch t có th làm tăng q trình ph n h i tích c c.


35

1

4. Quá trình t ng h p và phân h y các ch t trong h sinh thái
Ho t ng quan tr ng nh t c a các h sinh thái nói riêng hay trong thiên nhiên nói
chung chính là quá trình t ng h p và phân h y các ch t
4.1. Quá trình t ng h p các ch t h u cơ
ư c th c hi n b i quá trình quang h p c a các cây xanh, vi khu n và m t s loài
n m và q trình hóa t ng h p c a m t s n m và vi khu n.

+ Quang h p c a cây xanh nh năng lư ng c a ánh sáng m t tr i:
E

CO 2 + H 2 O → CH 2 O + H 2 O + O 2
men

+ Quang h p c a vi khu n: khơng có s tham gia c a nư c mà có th là m t ch t vơ
cơ ch a lưu huỳnh. Q trình quang h p này không làm xu t hi n oxi phân t .
+ Q trình t ng h p khơng c n ánh sáng m t tr i nhưng l i òi h i oxi oxi hóa các
ch t. Vi khu n hóa t ng h p l y năng lư ng t các ph n ng oxi hóa các ch t vô cơ ơn gi n
ưa CO2 vào thành ph n t bào, ví d :
N++ → N+++; Fe++ → Fe+++
4.2. Quá trình phân h y
Quá trình ngư c l i v i quá trình t ng h p. Quá trình phân h y thông qua các ho t
ng như hô h p c a sinh v t
th i ra CO2 hay hơ h p k khí do các vi sinh v t s ng ho i
sinh, hay s lên men c a các ch t h u cơ do vi sinh v t.
Nh hai quá trình này di n ra trong l ch s c a s s ng mà tr ng thái môi trư ng
chung bi n i t mơi trư ng kh sang mơi trư ng oxi hóa và nh quá trình s n xu t chi m
ưu th nên trong sinh quy n hình thành ngu n l i sinh h c cũng như nhi u tài nguyên khác
như: than á, d u m , khí t...Hai quá trình trên t n t i xác l p nên t s CO2/O2 n nh
trong khí quy n, thu n l i cho s s ng.
5. Năng lư ng trong h sinh thái
5.1. Dòng năng lư ng
S t n t i các h sinh thái hay sinh quy n là nh ngu n năng lư ng c a m t tr i. Năng
lư ng c a m t tr i khi xâm nh p vào h làm cho h v n ng (sinh trư ng và phát tri n), s n
ph m cu i cùng c a h là nhi t và các ch t ch a năng lư ng ư c t o thành mà con ngư i và
sinh v t có th s d ng cho cu c s ng c a mình. Cũng như các h th ng không s ng, ho t ng
c a h sinh thái tuân theo các quy lu t nhi t ng h c: năng lư ng chuy n t d ng này sang
d ng khác và m t i dư i d ng nhi t hay dư i d ng th năng khác. Hơn th n a, năng lư ng

m t tr i chi u xu ng hành tinh quá dư th a, song ch kho ng 50% xâm nh p vào h và th c v t
ch có th s d ng năng lư ng này
cho ra t ng năng lư ng sơ c p nguyên khai 0,1-0,4%
t ng năng lư ng b c x m t tr i.
5.2. Nh ng khái ni m v năng su t sinh h c
5.2.1. Năng su t sinh h c (biological productivity) là kh năng v s hình thành m i
các sinh kh i m t cách liên t c do s sinh s n và tăng trư ng c a sinh v t. Như v y, năng su t
sinh h c c a m t h sinh thái cao hay th p ph thu c trư c h t vào qu n xã sinh v t và nh ng
i u ki n m b o cho s t n t i, sinh trư ng và sinh s n c a sinh v t
t o nên kh i lư ng
sinh v t m i.


36

1

5.2.2. S n lư ng sinh v t (biological production) là m t ph n c a s n lư ng ch t h u
cơ có ngu n g c sinh v t, t c là m t ph n ch t h u cơ ư c t o ra b i sinh v t trong m t
kho ng th i gian xác nh và ư c o b ng các ơn v kh i lư ng hay năng lư ng.
S n lư ng sinh v t ư c chia thành s n lư ng sinh v t sơ c p và s n lư ng sinh v t th c p .
- S n lư ng sinh v t sơ c p ư c t o thành do quá trình quang h p và hóa t ng h p
c a th c v t và m t s loài n m. G m:
+ S n lư ng sơ c p thô (Pg): là ch t h u cơ ư c t o thành do quang h p và hóa t ng
h p g m c ph n sinh v t s n xu t s d ng cho mình và ph n tích t l i mà sinh v t d dư ng
có th s d ng ư c.
+ S n lư ng sơ c p nguyên (PN): chính là s n ph m còn l i ư c tích t l i trong cơ
th sinh v t, có th ư c sinh v t d dư ng tiêu th .
- S n lư ng sinh v t th c p: là s n ph m h u cơ ư c tích t l i trong cơ th sinh v t
d dư ng.

- Kh i lư ng sinh v t hay sinh kh i (biomass): là kh i lư ng t c th i c a sinh v t
trong m t h sinh thái. Gi a sinh kh i và s n lư ng sinh v t có m i quan h v i nhau theo
công th c:
Bt2 + P(t1 - t2) + Bt1 - P'
Trong ó: Bt1 và Bt2 là sinh kh i th i i m t1 và t2
P là s n lư ng sinh v t, P' là s n lư ng sinh v t b hao h t trong th i gian t t1 n t2.
- S n lư ng sinh v t riêng (P/B): là s n lư ng sinh v t c a m t ơn v sinh kh i trung
bình trong m t kho ng th i gian nh t nh. Nh ng cơ th có kích thư c nh h s này thư ng
l n, ch ng t kh năng tái s n xu t c a chúng thư ng cao so v i nh ng sinh v t có kích thư c
l n.
VI. Các chu trình sinh -

a - hóa

Các nguyên t hóa h c bao g m c các nguyên t cơ b n tham gia vào thành ph n c a
ch t nguyên sinh, thư ng tu n hoàn trong sinh quy n theo các con ư ng c trưng. Chúng t
mơi trư ng ngồi i vào cơ th các sinh v t r i l i i ra ngồi mơi trư ng. Vịng chuy n ng
khép kín ó c a v t ch t ư c g i là các chu trình sinh- a-hóa h c. Có th g i s v n chuy n
c a các nguyên t c n thi t cho s s ng và các h p ch t vô cơ là chu trình các ch t dinh
dư ng. trong sinh quy n t n t i hai ki u chu trình sinh- a-hóa h c:
- Chu trình các ch t khí v n có ngu n d tr l n trong sinh quy n ho c th y quy n
như chu trình nitơ, CO2 và oxi. Các chu trình này có kh năng t i u ch nh nhanh khi có s
h y ho i c c b
m c
nh t nh. Ví d : nơi nào ó có s tăng cư ng q trình oxi hóa
ho c t cháy, hàm lư ng oxi gi m, còn CO2 dư th a s nhanh chóng phát tán theo gió, ho c
tăng cư ng h p thu CO2 c a cây xanh và quá trình t o thành cacbonat.
- Chu trình các ch t l ng ng (tr m tích), c bi t có s tham gia c a các nguyên t
như photpho và s t thì thư ng r t kém hồn thi n ho c d b phá h y do s bi n i c c b .
ây chính là do các nguyên t này có ngu n d tr nh , thư ng ít di chuy n trong v qu

t.
V t ch t quay vòng tùy thu c vào ho t ng c a các qu n xã sinh v t. T c
v n
ng ph thu c vào c u trúc và ho t ng ch c năng c a qu n xã và i u ki n m b o cho
ho t ng ó. M i nguyên t trong quá trình chu chuy n có th hồn thành tồn b chu trình
hay ch tham gia vào t ng cơng o n r i l i tách ra vào môi trư ng hay l ng ng i vào
ngu n d tr (than á, d u m ...)
1. Chu trình c a các ch t khí
1.1. Chu trình tồn c u c a CO2 và H2O


1

37

1.1.1. Chu trình CO2 ư c hình thành do hơ h p c a sinh v t, các ph n ng oxi hóa
và do ho t ng c a núi l a phun ra. CO2 là nguyên li u cho quá trình quang h p. Nh hai
quá trình t ng h p và phân h y các ch t mà CO2/O2 n nh. Do ho t ng c a con ngư i mà
t s CO2/O2 ang thay i ( t r ng, phát tri n công nghi p, giao thông v n t i...). u th i
kỳ cách m ng công nghi p hàm lư ng CO2 là 290 ppm; 1958 là 315 ppm; 1970 là 321 ppm;
1980 là 335 ppm.
1.1.2. Chu trình nư c: Nư c ch a trong khí quy n khơng l n, t c
quay vịng
nhanh, th i gian lưu l i ng n hơn so v i CO2. S chu chuy n c a nư c nh năng lư ng m t
tr i. Trong chu trình nư c có hai v n
áng lưu ý:
- Bi n m t nư c do b c hơi l n hơn lư ng nư c nh n ư c do mưa còn trên trái t
li n ngư c l i.
.
- Lư ng nư c ng m ang b thu h p do ho t ng c a con ngư i.

1.2. Chu trình c a nitơ
Nitơ là khí trơ song do q trình quang hóa và i n hóa trong thiên nhiên mà nó tr
thành nitơ liên k t (NO, NO2) r i chuy n vào các h sinh thái. Theo Hutchison (1957): m t
năm sinh quy n c
nh 140-170mg N/m2. Nitơ còn ư c c
nh b i các vi khu n hi u khí,
k khí, vi khu n s ng c ng sinh, m t s loài t o...Th c v t ã s d ng nitơ dư i d ng mu i
t o nên sinh ch t. Nh ng ch t ch a nitơ khi b phân h y l i tr cho môi trư ng dư i d ng N2
ho c các mu i ch a nitơ.
1.3. Chu trình c a lưu huỳnh
Lưu huỳnh trong khí quy n d ng H2S không l n như là ngu n lưu huỳnh d tr
trong t, chu trình này có nhi u nét r t c trưng, có s phân cơng cho các nhóm hồn thành
nh ng ph n ng xác nh: oxi hóa ho c kh :
H2S → S → SO4: do vi khu n lưu huỳnh không màu, màu xanh ho c
m nh n
SO4 → H2S: do disunfovibrio kh k khí
H2S → SO4: do thiobacillus oxi hóa hi u khí sulfit
S (h u cơ) → SO4 → H2S: do vi sinh v t k khí và hi u khí tương ng
Khí H2S ư c thốt lên và vào khí quy n do ho t ng c a vi sinh v t tr m tích và
áy nư c sâu. Mu i sulfat (SO4) là d ng ch y u ư c sinh v t t dư ng kh
ưa lưu
huỳnh vào thành ph n c a protit. Trong h sinh thái lưu huỳnh ư c s d ng không nhi u cho
nên nh hư ng n s sinh trư ng c a ng, th c v t không l n.
2. Chu trình photpho và các ch t l ng ng
2.1. Chu trình photpho
Photpho là nguyên t r t quan tr ng tham gia vào các ho t ng ch c năng c a t bào và
ư c th c v t h p th dư i d ng P2O5 r i chuy n hóa trong chu i th c ăn và hồn l i cho mơi
trư ng. Ngu n d tr photpho không l n và d ng qu ng ho c các tr m tích khác c a v trái
t, qu ng b phong hóa tr thành photpho r i tr vào các qu n xã sinh v t. S m t photpho
nư c r a trôi vào bi n sâu l n hơn photpho hoàn tr l i cho môi trư ng nên v lâu dài photpho

s ngày m t gi m. Ví d : hàng năm trên th gi i khai thác 1-2 tri u t n photpho nhưng hoàn tr
l i photpho cho t ch x p x 60.000 t n.
2.2. Chu trình các ch t l ng ng
Các ch t l ng ng g n bó v i t nhi u hơn so v i các ch t khí. S tu n hồn c a chúng gây
ra do xói mịn, r a trơi, ho t ng c a núi l a và s v n chuy n sinh h c.Dư i ây là s li u
ánh giá v s v n chuy n các ch t l ng ng ra bi n
V. Su phát triên và tiên hóa c a hê sinh thái
1. S di n th


1

38

S phát tri n c a h sinh thái có tên chung là s di n th sinh thái. ó là s thay i c u
t o các loài và các quá trình c a qu n th theo th i gian. N u khơng có tác ng h y ho i t bên
ngồi thì s di n th là m t q trình nh hư ng và có th d oán ư c. Di n th x y ra do
nh ng thay i c a môi trư ng v t lý dư i tác ng c a các qu n xã sinh v t và do nh ng m i
tương tác c nh tranh chung s ng m c qu n th vì v y di n th ư c ki m soát b i các qu n th
sinh v t m c dù môi trư ng v t lý xác nh c tính và t c
c a nh ng bi n i và cũng thư ng
gi i h n ph m vi c a s phát tri n.
Như v y, th c ch t c a di n th là m t quá trình thay th qu n xã này b ng m t qu n
xã khác cho t i khi có ư c m t qu n xã n nh
Qu n xã giai o n kh i u c a s di n th g i là qu n xã tiên phong, còn qu n
xã n nh cu i cùng g i là qu n xã cao nh
Di n th ư c chia thành nhi u lo i:
-N u xét v
ng l c thì di n th chia ra thành: t di n th và ngo i di n th .
+ T di n th (Autogene succession ) ư c t o ra b i nh ng môi trư ng tác n i t i.

+ Ngo i di n th x y ra do l c c a mơi trư ng ngồi ( u n: bão,cháy ...)
- N u xét theo giá th c a qu n xã có:
+ Di n th nguyên sinh: Trư c ó chưa có m t qu n xã sinh v t
+ Di n th th sinh: Trư c ã có m t qu n xã nhưng b h y ho i, nay ang thi t l p
m t qu n xã m i.
- D a vào hai quá trình s n xu t và phân h y có:
+ Dư ng th t dư ng (autotrophage succession ): P /R>1
+ Dư ng th d dư ng (hereophage succession): P/R<1
Trong quá trình di n th P/R thay i và ti n t i 1 khi h sinh thái t ư c tr ng thái
cao nh và n nh.
T qu n xã ban u (tiên phong) n tr ng thái cao nh x y ra hàng lo t các giai o n
v i các qu n xã chuy n ti p g i là dãy di n th .
Quá trình di n th c a h sinh thái làm thay i hàng lo t các ch s c a 5 ph m trù
chính (v n
năng lư ng, chu trình các nguyên t t o sinh, lồi, c u trúc c a h , tính n
nh). ó là:
- Sinh thái (B) và lư ng mùn bã h u cơ tăng lên
- P chung tăng nh tăng s n lư ng sơ c p, s n lư ng th c p ít thay i
- PN gi m
- R tăng
- P/R tăng ti n t i 1
- B/P tăng hay P/B gi m
- Chu trình sinh a hóa ngày m t khép kín
- Th i gian quay vòng c a các nguyên t nhanh và tr lư ng các nguyên t quan tr ng
tăng lên
- Càng nhi u nguyên t t o sinh ư c duy trì và gìn gi trong h .
- Thành ph n lồi c a qu n xã thay i theo hư ng ph c t p hóa.
- M c ng u m t ch s c a tính a d ng c a các lồi tăng lên
- Kích thư c c a cơ th và các giai o n c a chu kỳ s ng tăng lên.
- ch ng m c áng k , các m i tương tác ương, nh t là c ng sinh tăng lên

- Tính ch ng ch u c a h tăng lên, tính m m d o gi m


39

1

- Hi u su t s d ng năng lư ng và các nguyên t t o sinh tăng.
2. Qu n xã cao nh (climax)
Là qu n xã cu i cùng hay n nh c a dãy di n th . V lý thuy t qu n xã cao nh duy
trì r t lâu và t t c các thành viên có c u trúc c a nó cân b ng v i nhau và cân b ng v i môi trư ng
v t lý. qu n xã cao nh P/R ti n t i 1./.

Câu h i lư ng giá cu i bài
1. Trình bày c u trúc, thành ph n và năng lư ng trong các h sinh thái.
2. Nêu qu n th sinh v t và nh ng c trưng c a qu n th sinh v t.
3. Mơ t các chu trình sinh a hóa.
4. Trình bày s di n th c a qu n th sinh v t.

TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và ào t o, Thư vi n giáo trình i n t , Giaotrinh.khoahocmoitruong
,
2. Lê Th c Cán (1995), Cơ s khoa h c môi trư ng, Vi n i h c M Hà N i.
3. Cao Liêm, Ph m Văn Khê, Nguy n Th Lan (1998), Sinh thái h c Nông nghi p và b o v
môi trư ng, NXB Nông nghi p.
4. Lưu
c H i ( 2001), Cơ s khoa h c môi trư ng, NXB HQG Hà N i.
5. Mai Tr ng Nhu n, 2002. a hóa mơi trư ng. NXB HQG Hà N i.
6. Vũ Trung T ng (2000), C sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.
7. Mai ình Yên (2000), Cơ s sinh thái h c, Nhà xu t b n giáo d c.

8. Begon, M.,J.L.Harper, C.R.Townsend (2005), Ecolgy: Individuals, Populations and
Communities, Blachwell Science.