Lối viết tiểu thuyết Việt Nam trong bối cảnh hội nhập (Qua trường hợp Tạ Duy Anh) docx

Lối viết tiểu thuyết Việt Nam
trong bối cảnh hội nhập (Qua
trường hợp Tạ Duy Anh)





GIÃ BIỆT… LỐI VIẾT
Tiểu thuyết gần đây nhất của Tạ Duy Anh: Giã biệt bóng tối
(11)
cũng là một tiểu
thuyết gây được sự chú ý trong đời sống văn học đương đại. Tiểu thuyết này được
Phòng Văn học Việt Nam đương đại (thuộc Viện Văn học Việt Nam) đem ra tọa đàm
bởi tính “vấn đề” của nó trong bối cảnh đời sống văn học hiện nay
(12)
. Tại buổi tọa đàm,
nhiều ý kiến tán đồng ở chỗ Giã biệt bóng tối là một tiểu thuyết đọc được nhưng xét
trong mạch tiểu thuyết Tạ Duy Anh thì có thua sút so với Đi tìm nhân vật. Nhưng theo
tôi đó mới chỉ là xét ở mặt chất lượng nghệ thuật còn xét về mặt tư duy nghệ thuật, rõ
ràng Giã biệt bóng tối là một bước chuyển về mặt lối viết, đúng hơn là một câu hỏi về
lối viết: tiểu thuyết bây giờ cần phải được viết như thế nào?
Nếu như Khúc dạo đầu là một nỗ lực tự thân thì từ Lão Khổ đến Đi tìm nhân
vật và Thiên thần sám hối, Tạ Duy Anh tiếp nhận văn học phương Tây để tìm lối viết
cho mình. Kết quả của hành trình ấy là lối viết của văn học phi lý vừa như một ảnh
hưởng vừa như một sự cộng hưởng với đời sống Việt Nam bấy giờ. Giã biệt bóng tối ra
đời trong sự ngập ngừng sau đấy, khi những ảnh hưởng của lối viết tiểu thuyết phương
Tây vẫn hãy còn mà người ta cũng đã dần ý thức thấy cần thiết phải có một lối viết thực
sự của mình, tức ít nhất cũng phải tạo được mặt bằng đối thoại. Điều này được thể hiện
khá hệ thống trong Giã biệt bóng tối. Vấn đề cần tạo một lối viết mới cho riêng mình, vô
thức hay hữu thức, đã khiến Tạ Duy Anh xây dựng một thế giới nghệ thuật mà mọi yếu

tố, mọi cấp độ đều sử dụng triệt để giọng điệu giễu nhại. Nếu đọc một cách hệ thống, sẽ
thấy biểu hiện đó từ cấp độ nhại từ vựng (hiện tượng “iếc hóa”), nhại phong cách ngôn
ngữ (nhân vật không nói như vai xã hội của mình), nhại phong cách thể loại (5 cái chết
là 5 câu chuyện cổ tích kết thúc không có hậu), và nhại lối viết (cố tình “giật tít” để chỉ
rõ chỗ nào là thay đổi điểm nhìn, đổi ngôi kể, tức những kĩ thuật tiểu thuyết hiện đại
mà khi không cần những tiêu đề này tác phẩm vẫn có thể đọc hiểu một cách khá thuận
lợi, tức không cần có sự hỗ trợ đó). Bởi khi đã cười nhạo vào một hiện tượng thì chí ít
trong tiếng cười đó cũng đã lấp ló một ý thức phản tỉnh. Điều này làm nảy ra trong suy
nghĩ người đọc một niềm hoài nghi, một cảm giác như tiểu thuyết có chăng muốn giễu
cợt sự ù lì của nền tiểu thuyết Việt Nam đương đại? Và nữa, là ý thức tránh né việc “lâm
mô” người khác một cách đơn thuần. Bởi xét đến cùng, theo học chỉ có ý nghĩa gây
dựng nền tảng, tạo lập mặt bằng mà thôi. Người học nếu có cố gắng tu dưỡng mà không
sáng tạo thì chỉ “tiệm cận” tới người thầy. Trong khi nghệ thuật phải hướng tới cái riêng,
cái một, cái độc sáng thì việc ngả sang hướng phá cách (như thư pháp Tiền vệ ở ta hiện
nay chẳng hạn) là một xu thế có tính gợi mở. Nếu hiểu như thế, với Giã biệt bóng tối,
vấn đề này rõ ràng có được đặt ra.
VĨ THANH
Có thể hình dung một cách khái lược tiến trình tiểu thuyết cùng với lịch sử lối viết
của Tạ Duy Anh như đã trình bày ở trên. Nếu cần một tóm lược, thì trong khoảng gần 20
năm, với 5 tiểu thuyết, Tạ Duy Anh đã đi từ lãng mạn, qua hiện thực đến phi lý, từ lối
viết mang màu sắc cổ điển đến lối viết hiện đại. Trong đó, ở trạm phi lý, tác giả dừng
chân lâu nhất, đạt được thành tựu nhiều nhất và cũng bộc lộ giới hạn của mình rõ nhất.
Với Đi tìm nhân vật và Thiên thầm sám hối, Tạ Duy Anh đã thể hiện rõ nét tài năng của
mình trong việc lựa chọn đối tượng và hình thức thể hiện đối tượng ấy. Con người vong
bản, quyền lực giấu mặt, lạc thú và trách nhiệm,… như là những vấn đề cốt tử của đời
sống đương đại Việt Nam đã tìm được một chỗ đứng thuyết phục trong mô hình văn bản
tiểu thuyết Tạ Duy Anh. Chính việc đào sâu vào bản thể, trực diện với đời sống đã làm
cho hình thức tiểu thuyết cũng không ngừng vận động. Tham chiếu tiểu thuyết phương
Tây đã là một thực tế lịch sử của quá trình hiện đại hóa văn học dân tộc. Nhưng chính từ
trong sự tham chiếu này, văn học đã đặt ra những vấn đề thiết thân với nó. Trong cái khí

hậu văn hóa Việt Nam (mà tôi vẫn nhấn mạnh đến truyền thống nông dân, tâm thức an
phận dẫn đến sự mờ nhạt của cá nhân và tinh thần dân chủ) thì việc học tập văn học
phương Tây, vốn xuất thân từ truyền thống trọng cái tôi và nền dân chủ, không phải lúc
nào cũng là khả thủ. Và cái ý thức này đã nhen nhúm từ trong Giã biệt bóng tối.
Trở lại với hai câu hỏi được đặt ra từ đầu, soi vào quá trình sáng tác của nhà văn
thì rõ ràng, chọn Tạ Duy Anh là tác giả tiêu biểu cho khuynh hướng tiếp nhận ảnh
hưởng của tư duy tiểu thuyết phương Tây là một điều hợp lý. Điều đó thể hiện ở chỗ:
Thứ nhất, từ một cây bút có năng khiếu, Tạ Duy Anh được định hướng tiếp cận lý thuyết
phương Tây tương đối bài bản trong ba năm học trường Viết văn Nguyễn Du (hiển
nhiên là cùng với quá trình tự học). Thứ hai, sự vận động trong tư duy tiểu thuyết của Tạ
Duy Anh gần như trùng khít với từng bước biến chuyển trong giao lưu văn hóa Việt
Nam với thế giới, và cũng dễ tìm thấy hình bóng sự vận động của văn học đương đại
Việt Nam theo những bước biến chuyển này. Nghĩa là trước nhất, ở Tạ Duy Anh có sự
tiếp nhận văn hóa phương Tây, sau nữa, là trường hợp tiêu biểu cho một khuynh hướng
phát triển của văn học Việt Nam trong xu thế hội nhập
(13)
.
Còn chọn lối viết như một vấn đề chính yếu bởi theo Roland Barthes, nếu coi lối
viết là một ý thức lựa chọn của nhà văn đối với cái thực tại mà anh ta chiếm lĩnh để sáng
tạo ra cái nghệ thuật riêng trị thì lối viết là một phạm trù mang tính phổ quát của văn
học. Trong tính đối diện thường xuyên với lịch sử (như là tiến trình sự sống), thì lối viết
còn là ý thức đối thoại của nhà văn với các quan niệm tư tưởng khác để khẳng định cái
riêng của mình. Trên cùng một khả thể như nhau, sự lựa chọn và đối thoại như thế được
thể hiện trong tác phẩm văn học, một mặt, làm nên thái độ nhà văn, mặt khác, hàm
chứa tâm lý thời đại. Khảo sát lối viết của một tác giả, vì vậy, không chỉ thấy được thái
độ của nhà văn đối với khí hậu xã hội đương thời mà còn thấy được sự quy chiếu của
lịch sử xã hội ấy lên văn học, xác định giới hạn diện mạo và khả năng phát triển của văn
học
(14)
.

Vì vậy, nhìn từ lối viết, những trăn trở với thời cuộc luôn là vấn đề xuyên suốt
hành trình tiểu thuyết Tạ Duy Anh. Có thể khẳng định ý thức trực diện với đời sống là
một đặc điểm nổi bật trong sáng tác của nhà văn. Ngay cả khi tiếp cận đời sống từ cái
nhìn phi lý, ở chiều sâu bản thể, Tạ Duy Anh vẫn ít nhiều “cấy ghép” vào thế giới nghệ
thuật của mình những vấn đề bức thiết mà đời sống đương đại đặt ra. Nó làm cho tiểu
thuyết Tạ Duy Anh, dù viết về cái đã qua, cái phổ quát, vẫn thể hiện rõ ý đồ phác dựng
“lịch sử của cái đương đại” như một ý thức phản biện, đối thoại với những nhận thức đã
thành định kiến. Tiến trình tiểu thuyết Tạ Duy Anh, vì vậy, là một tiến trình “kép”, tiến
trình của ý thức đối thoại với lịch sử sáng tác cá nhân và tiến trình của ý thức phản biện
đối với tinh thần, tư tưởng đương thời.
Văn học Việt Nam đương đại đang từng bước chuyển mình trong đó rõ rệt nhất là
ở loại hình văn xuôi tự sự. Đã đến lúc người viết văn phải ý thức hơn nữa về vai trò và
vị trí của mình. Bởi nền văn học của thứ ngôn ngữ có tới gần 100 triệu người sử dụng
hiển nhiên không thể là một nền văn học nhỏ bé được nữa. Lượng công chúng ấy khiến
người ta buộc phải ý thức được trách nhiệm của mình. Tiểu thuyết Việt Nam từ sau Bảo
Ninh, gần hai mươi năm, không hẳn dẫm chân tại chỗ nhưng quả thực là kém phát triển
và thiếu đi những đỉnh cao. Ở khuynh hướng tiếp nhận lối viết tiểu thuyết phương Tây,
khi nhà văn đã chạm tới cái mà họ đã vượt qua cách đây mấy chục năm thì lại bắt đầu
làm lại một hành trình theo đuổi tiếp. Đổi mới và hội nhập đã tạo ra nhiều con đường cởi
mở hơn, nhiều cơ hội đối thoại và lựa chọn hơn, nhưng cái đầu tiên vẫn là nguồn lực con
người, ý thức xác định vai trò tự trị của nó trong sáng tạo và chuyển tải văn hóa, văn
học. Đọc tiểu thuyết Tạ Duy Anh nói riêng và tiểu thuyết Việt Nam đương đại nói chung
đã thấy sự chủ động của nhân tố này. Tuy nhiên, những người chú tâm tới văn học
Việt Namđương đại vẫn không thể hết băn khoăn. Bài học văn học những năm 1930-
1945 có còn lặp lại, văn học Việt Nam bao giờ có thể phát triển cùng nhịp với thế giới?
Động thái nào chứng tỏ văn học Việt Nam đang từng bước hòa nhập vào quỹ đạo chung
của văn học toàn cầu? Có thể chăng, hình dung thức nhận về dân chủ như một động lực,
một giải pháp?!