“Phức cảm Genji” trong tiểu thuyết "Kafka bên bờ biển" của Haruki Murakami pdf

“Phức cảm Genji” trong tiểu
thuyết "Kafka bên bờ biển" của
Haruki Murakami





Không chỉ được coi là một tượng đài của văn học đương đại Nhật Bản, Haruki
Murakami còn là nhà văn nổi tiếng khắp thế giới. Văn học Nhật Bản coi sự xuất hiện của
Murakami như một cột mốc đánh dấu bước chuyển biến của một nền văn xuôi hiện đại: giai
đoạn trước Murakami và sau Murakami. Tên tuổi nhà văn cùng những tác phẩm best-seller
của ông đã thực sự trở thành hiện tượng gây rung động trên văn đàn Nhật Bản và thế giới.
Nhiều nhà văn Nhật thế hệ sau đã học tập phong cách tiểu thuyết của Murakami và coi ông
là thần tượng của mình. Có thể nói, sự xuất hiện của Haruki Murakami đã tạo ra “hiệu ứng”
trong nền văn học Nhật Bản. Tác phẩm của ông, đặc biệt là thể loại tiểu thuyết đã chinh
phục một lượng độc giả khổng lồ trên khắp thế giới, nhất là giới trẻ.
Haruki Murakami là một tài năng tiểu thuyết hiện đại bậc thầy. Cùng với tên tuổi của
Ryu Murakami và Banana Yoshimoto, Haruki Murakami xuất hiện với một vị thế quan trọng
trong các công trình nghiên cứu lịch sử văn học hiện đại Nhật Bản như một minh chứng cho
“sự khuôn mẫu” của tác phẩm Murakami ngay từ khi tác giả còn sinh thời.
Một loạt tiểu thuyết xuất sắc của Murakami như: Rừng Nauy, Xứ sở kì diệu vô tình và
nơi tận cùng thế giới, Biên niên kí chim vặn dây cót, Người tình Sputnik, Kafka bên bờ
biển… đã được giới thiệu và phát hành rộng rãi trên thế giới với hơn 40 ngôn ngữ khác nhau. Ở
Việt Nam, “cơn sốt” Murakami thể hiện sự quan tâm, đánh giá cao của giới phê bình nghiên
cứu, của độc giả Việt Nam đối với “người kể chuyện” bằng trí tưởng tượng và huyền thoại bậc
thầy này.
Trong số những cuốn tiểu thuyết xuất sắc của Murakami, Rừng Na Uy (1987) cùng
với Kafka bên bờ biển (2002), đã gây tiếng vang lớn. Tạp chí The New York Time bình
chọn Kafka bên bờ biển là một trong 10 tác phẩm văn học xuất sắc nhất năm 2005. Giải thưởng
văn học Franz Kafka 2006 cũng được trao cho tác phẩm này, bởi phong cách tiểu thuyết đầy

chất siêu thực, thông điệp mang tính toàn cầu và nhân bản sâu sắc của nhà văn. Murakami
cùng Kafka bên bờ biển đã nhận được nhiều lời ngợi ca mà bất cứ một người cầm bút nào cũng
ao ước: “Một cuốn sách để- ngấu- nghiến thật sự, cũng thật là một ám ảnh siêu dai dẳng” (John
Updike),“Tiểu thuyết khác thường và mê hoặc nhất cho tới nay của thần tượng văn chương
Nhật Haruki Murakami” (Vintage), “Cuốn sách là một hỗn hợp chừng mực giữa giật gân, kỳ
ảo và văn chương, và nó thuyết phục một cách đặc biệt. Lại một lần nữa ông đã tạo ra một câu
chuyện khiến bạn lật qua nhanh chóng đến lạ, để rồi ghi nhớ và băn khoăn về nó lâu
dài” (Hugo Barnacle). Và “… chưa bao giờ tôi gặp một cuốn sách thuyết phục được mình đến
thế bởi sự sáng tạo trong trần thuật và sự yêu thích kể chuyện… hấp dẫn vô cùng” (Stuart
Jeffries, Guardian)
(1)
.
Nếu như văn học Nhật Bản cuối thế kỉ XX tập trung phân tích và khám phá bản ngã sâu
kín của con người, thì ở Kafka bên bờ biển, vấn đề này cùng với sự phức tạp của xã hội hiện
đại được Murakami đặt ra dưới dạng những ẩn dụ triết học và biểu tượng. Phương thức biểu
hiện này đã thực sự thách thức trí tưởng tượng của độc giả. Chính vì vậy mà tác phẩm của
Murakami nói chung, Kafka bên bờ biển nói riêng rất “kén” người đọc và cách tiếp nhận nó
cũng rất khác nhau. Độc giả của Murakami phải có tâm thức huyền thoại; có khả năng mã hóa
các biểu tượng và hiểu biết sâu rộng về triết học thì mới cảm nhận được cái hay, sức hấp dẫn lạ
thường của tác phẩm này.
Phải khẳng định rằng tiểu thuyết Kafka bên bờ biển chịu ảnh hưởng rõ rệt bởi kĩ thuật
viết văn phương Tây và không nhiều mối liên hệ với văn học truyền thống Nhật Bản (đó là
cảm nhận ban đầu của không ít độc giả). Các nhà phê bình đã cố gắng chỉ ra rằng tiểu thuyết
này là một hỗn hợp gồm có: Sophocles, phim kinh dị, truyện tranh Nhật Bản, cả yếu tố kì ảo,
hoang đường của M. Bulgakov, của Franz Kafka… Đây là điều không ai có thể phủ nhận. Các
nhà văn lớn của Nhật Bản như Kawabata, Tanizaki,… và đến Murakami đều xác nhận mình
chịu ảnh hưởng của văn chương phương Tây. Tác phẩm của họ mang nhiều dấu ấn của lối viết
văn siêu thực, kì ảo, dòng ý thức… Giới phê bình văn học phương Tây, thậm chí cả các nhà
phê bình gạo cội Nhật Bản cũng cho rằng: văn chương Murakami không có màu sắc Nhật Bản,
là “xa rời truyền thống” và “nặng mùi bơ” (Kenzaburo Oe).

Trả lời khi được phỏng vấn, Murakami đã tự bạch: “Trước đây, tôi muốn làm một nhà
văn ngoài lề Nhật Bản. Nhưng tôi vẫn là một nhà văn Nhật. Đây là đất nước tôi và gốc rễ của tôi.
Tôi không thể trốn chạy khỏi Tổ quốc”
(2)
. Vậy, có gì mâu thuẫn giữa ý kiến các nhà phê bình với
lời tự bạch của Murakami? Theo chúng tôi, bản sắc dân tộc Nhật Bản và diện mạo Murakami-
nhà văn đương đại Nhật Bản, là sự hòa quyện thống nhất. Tiểu thuyết Kafka bên bờ biển, cho dù
là sự tổng hợp của kĩ thuật viết văn thế giới: chủ nghĩa siêu thực, hiện thực kì ảo, bi kịch Hi Lạp,
ảo giác, chiêm bao, định mệnh… thì cuốn sách vẫn chứa đựng rất nhiều thành tố văn hóa Nhật
Bản, vẫn được coi là “cuốn tiểu thuyết giàu màu sắc Nhật Bản nhất”. Là nhà văn đương đại, sinh
ra và lớn lên trong giai đoạn mà văn hóa phương Tây đã thâm nhập mạnh mẽ vào đời sống Nhật
Bản, Murakami không thể không chịu ảnh hưởng của những trào lưu văn chương hiện đại.
Nhưng mọi lí giải, cảm quan của ông gắn chặt với truyền thống văn hóa, văn học Nhật Bản. Tinh
hoa Thiền tông, văn chương nữ tính thời Heian, các cảm thức thẩm mĩ truyền thống Nhật Bản
(aware, sabi, wabi, yugen, karumi)… luôn ẩn hiện trong sáng tác của ông. Điều đó đã minh
chứng cho mối dây liên hệ giữa cái cũ và mới, truyền thống và hiện đại trong quá trình sáng tạo
của mỗi nhà văn: “Không thể nào phủ nhận sự tồn tại song song của những yếu tố truyền thống
bên cạnh sự đổi mới. Một nhà văn, dù muốn đi tìm cái mới đến đâu, cũng không thể cắt đứt hoàn
toàn với truyền thống. Nó có sẵn trong anh ta”
(3)
. Có thể đôi lúc Murakami cũng không thừa
nhận mình chịu ảnh hưởng của văn học truyền thống nhưng ông không phủ nhận nó và thấy khó
có thể cắt lìa với “cuống rốn” của mình. Kì lạ thay, một nhà văn bị coi là “xa rời truyền thống” lại
viết nên một tác phẩm được đánh giá là “giàu màu sắc Nhật Bản nhất”! Điều đó cho thấy trầm
tích văn hóa, văn học truyền thống đã tích tụ một cách “vô thức” trong thế giới quan sáng tác của
Murakami, để ông vẫn là “một tiểu thuyết gia Nhật Bản, không gì khác”. Và những con người
ông miêu tả trong thế giới của mình là người Nhật Bản thế kỉ XXI mà cũng là con người nói
chung ở bất kì đâu trên thế giới.
Mặc dù Murakami đặt cho cuốn tiểu thuyết của mình cái tên “rất Tây”: Kafka bên bờ
biển (Kafka on the shore), nhưng nó vẫn là một cuốn sách hấp dẫn kể về đất nước, con người

và văn hóa Nhật Bản, vẫn hé mở một thế giới huyền bí của đạo Shinto- tôn giáo cổ và đặc
trưng của văn hóa Nhật Bản.
“Phức cảm Genji” trong Kafka bên bờ biển - vấn đề chúng tôi tìm hiểu, được đặt trong
mối liên hệ với “mặc cảm Eudipe” - thuật ngữ dùng trong học thuyết Phân tâm học của
Sigmund Freud (nhà phân tâm học người Áo). Lý giải mối liên hệ này, ý kiến của chúng tôi sẽ
minh chứng cho “phức cảm Genji” - cảm thức truyền thống của văn hóa, văn học Nhật Bản đã
được Murakami phóng chiếu vào xã hội và con người Nhật Bản hiện đại một cách tinh tế, độc
đáo.
Truyện kể Genji (Genji monogatari) của nữ sĩ tài hoa Murasaki Shikibu là tác phẩm
thuộc thể loại tiểu thuyết được lưu giữ từ “kỉ nguyên vàng” –văn học Heian. Kiệt tác này (ra
đời khoảng thế kỉ XI) đã khai sinh thể loại tiểu thuyết của văn học Nhật Bản và thế giới. Ở đó,
yếu tố Thiền tông, tính nữ dịu dàng của văn chương Heian, cái đẹp bất toàn trong đời sống…
thấp thoáng mơ hồ mà hiển lộ trong tính cách của các nhân vật, đặc biệt là hoàng tử Genji.
Những ngôi sao sáng nhất của văn học hiện đại Nhật Bản như Yasunari Kawabata, Tanizaki,
Mishima… đều chịu ảnh hưởng sâu đậm của cuốn tiểu thuyết kinh điển này.
“Phức cảm Genji” (Genji complex) là thuật ngữ mà các nhà phê bình dùng để chỉ một
hiện tượng tâm lí, những nỗi xúc động, cảm xúc phức tạp của Genji- nhân vật chính. Tính cách
Genji hiện lên hào hoa, độ lượng mà không lừa bịp, không thủ đoạn qua tất cả các mối tình mà
chàng đã trải nghiệm trong cõi đời phù thế. Cốt lõi của “phức cảm Genji”, của hiện tượng tâm
lí phức tạp này là một khát vọng “lưỡng tính”. Chàng tìm kiếm vẻ đẹp tình yêu thương vĩnh
cửu của người mẹ trong hình ảnh người tình. Bản chất tình cảm của Genji đối với người mẹ kế
Fujitsubo là như vậy, rất khó tách bạch. Đó là tình mẫu tử thiêng liêng cao quý hay là tình yêu
nam nữ quyến rũ và đầy đam mê nhục thể? Cả hai điều đó dường như hòa trộn không phân biệt
trong “phức cảm Genji”. Genji yêu mẹ kế ở độ tuổi thiếu niên (khoảng 15, 16 tuổi), ngay từ lần
đầu tiên nghe kể về nàng: “Genji không thể nhớ khuôn mặt của mẹ, nhưng nghe lời người cung
nữ lần đầu tiên nói về Fujitsubo với nhà vua, cậu thấy xúc động đến tận đáy lòng khi hay biết
nàng giống mẹ cậu như tạc. Cậu luôn luôn quấn quýt bên nàng (…) Tình yêu thương của Genji
đối với thứ phi mỗi ngày càng đậm, và thậm chí mỗi lần nhắc đến một bông hoa tầm thường
nhất hoặc một chiếc lá nhuốm vàng cũng trở thành một dịp để chàng biểu thị tình cảm đó”
(4)

.
Kết quả của thứ tình cảm ấy là chàng đã có một đứa con với mẹ kế. Hoàng tử Reidei trên danh
nghĩa là em trai nhưng chính là con ruột của chàng.
Như vậy, phức cảm “người tình- người mẹ” trong Genji monogatari đã được đặt ra và lí
giải trong cảm quan của người Nhật về một thế giới của niềm bi cảm (aware), về tác phẩm văn
học sắc tình truyền thống và về một sáng tạo nghệ thuật thuần túy Nhật Bản của thời kì văn học
nữ lưu.
Về cơ bản, khái niệm “phức cảm Genji” (văn học Nhật Bản) và “mặc cảm Eudipe”
(phân tâm học Freud) được hiểu giống nhau khi cả hai đều dùng để giải mã một hiện
tượng: Người con trai có tình cảm đặc biệt (có thể gọi là tình yêu) đối với mẹ của mình. Vì vậy,
đôi khi hai thuật ngữ này (phức cảm và mặc cảm) được dùng giống nhau, không phân biệt
(“phức cảm Eudipe”, hoặc là “mặc cảm Eudipe”). Chúng tôi không có ý định truy nguyên
nghĩa của hai thuật ngữ tiếng Việt này, nhưng cũng cần phân biệt để làm rõ dụng ý của
Murakami và vấn đề chúng tôi đặt ra trong bài viết.
Hiểu mã văn hóa truyền thống Nhật Bản trong truyện kể Genji, Murakami đã xây dựng
nhân vật Kafka Tamura trong tính biểu tượng nước đôi. Hành vi “giết cha” trong giấc mơ là
hành động bản năng để duy trì sự tồn tại. Hành vi “lấy mẹ” của Kafka cũng trong tình trạng
không hoàn toàn ý thức. Kafka không mang nặng mặc cảm tội lỗi như Eudipe. Thế giới nội
tâm của Kafka phức tạp nhưng mang tính bản năng: bản năng sống và bản năng yêu thương.
Mô-típ chủ đạo của cốt truyện là lời nguyền số phận “giết cha, lấy mẹ” như trong bi kịch Hi
Lạp, nhưng trong quá trình sáng tạo, Murakami lại bị chi phối bởi lối tư duy và cách ứng xử
của người Nhật. Cậu bé Kafka mang dáng dấp của chàng Eudipe trong vở bi kịch Eudipe làm
vua của Sophocles nhưng được Murakami xây dựng thành một “huyền thoại mới” về con
người và xã hội Nhật Bản thế kỉ XXI. Có thể xem câu chuyện là một cách “đọc lại” huyền
thoại của Murakami.
Vấn đề được chúng tôi tiếp tục khám phá là: cùng những tình tiết đặc trưng của mô-típ
và cốt truyện của bi kịch của Sophocles nhưng bằng các yếu tố “ma ảo” (chữ dùng của nhà
nghiên cứu Nhật Chiêu) như giấc mơ kì bí, sự tưởng tượng hoang đường , Murakami đã
viết Kafka bên bờ biển bằng một cảm quan hiện đại, dưới ảnh hưởng của lí thuyết Phân tâm
học Freud. Nhưng “nỗi ám ảnh siêu dai dẳng” của tác phẩm lưu giữ trong lòng người đọc lại

chính ở cách lí giải, ở ý nghĩa triết lí của tác phẩm mà nhà văn đã dụng công thể hiện. Theo
chúng tôi, có hai nguyên nhân quan trọng tác động đến cách triết giải vấn đề của Murakami: