Lí luận văn học nước ngoài hiện nay và phương hướng biên soạn giáo trình lí uận văn học ở Việt Nam trong tương lai docx

Lí luận văn học nước ngoài hiện
nay và phương hướng biên soạn giáo
trình lí luận văn học ở Việt Nam
trong tương lai





Để có cơ sở đánh giá và xây dựng chương trình cũng như biên soạn giáo trình lí
luận văn học nước nhà hiện nay một công việc cần kíp là tìm hiểu chương trình và giáo
trình lí luận văn học ở các nước có nền lí luận văn học phát triển. Các nước phát triển
về lí luận văn học có thể kể là Nga, Anh, Mĩ, Pháp, Đức, Ý, Trung Quốc.
Tuy nhiên do hạn chế về thông tin, chúng tôi chỉ giới hạn trong các nước
Anh, Mĩ, Pháp, Nga và Trung Quốc.
Lí luận văn học Anh, Mĩ. Theo một số tài liệu tổng thuật giới thiệu, có thể nhận
xét chung rằng các bộ lí luận văn học Anh, Mĩ đều được viết ra theo quan niệm lí luận
của tác giả, mỗi người viết theo quan niệm khoa học của riêng mình. Chẳng hạn cuốnLí
luận văn học của Wellek và Warren (Theory of Literature, 3th. New York: Harcourt,
1962) - viết theo quan niệm của phê bình mới, phủ nhận nghiên cứu ngoại quan như tiểu
sử, tâm lí, xã hội, tư tưởng, chủ trương nghiên cứu nội quan để phát hiện giá trị nghệ
thuật, thẩm mĩ, ngôn từ
(1)
. Quan niệm này có tính độc đáo, song rõ ràng là có tính phiến
diện, hàng loạt công trình nghiên cứu văn học phương Tây đương đại đã chứng tỏ điều
đó. Trái lại cuốn Lí luận văn học (Literary Theory: An Introduction, University of
Minesota Press, 1997) của Terry Eagleton thì lại kiên trì quan điểm văn học gắn liền với
ý thức hệ, văn học thuần tuý chỉ là sản phẩm ảo tưởng do một hình thái ý thức xã hội
nhất định tạo nên. Trong bối cảnh lí luận văn học phát triển đa nguyên, nhà lí luận văn
học Hà Lan Dowe W. Fokkema trình bày một bức tranh gồm bốn trường phái lí luận văn
học chủ yếu trong thế kỉ XX: gồm chủ nghĩa cấu trúc, chủ nghĩa Mác, mĩ học tiếp nhận,

kí hiệu học (Theories of Literature in the Twentieth Century: Structuralism, Marxism,
Aethetics of Reception, Semiotics. London: Hurst,1977). Nhà lí luận Mĩ Jonathan Culler
thì viết một Dẫn luận rất ngắn về lí luận văn học theo tinh thần giải cấu trúc của chủ
nghĩa Hậu hiện đại (Literary Theory: A very Short Introduction, Oford University Press,
1997). Ông bắt đầu bằng chương “Lí luận là gì”, rồi “Văn học là gì, nó có cần lắm
không?” và trả lời phủ định. Ông cũng nêu một số đặc điểm của văn học, nhưng không
xem đấy là đặc trưng, vì trong nhiều hoạt động ngôn từ khác người ta vẫn tìm thấy
chúng. Đây là giáo trình lí luận văn học viết theo quan niệm phi bản chất chủ nghĩa, giải
cấu trúc đại tự sự trong văn học. Có sách lí luận văn học viết dưới góc độ triết học như
sách Cơ sở phê bình văn học của Suresh Rava (Grounds of Literary Criticism,
University Illinois Press, 1998). Có sách tìm mối liên hệ giữa các lí luận văn học với
nhau, kết hợp quan điểm nội tại và quan điểm ngoại tại. Chẳng hạn sách của Keith
Green, Jill Lebihan Giáo trình lí luận phê bình và thực hành (Critical Theory and
Practice: A Course Book. London: Routledge, 1996), đầu tiên giới thiệu đặc trưng nội
bộ của văn học – ngôn ngữ, sau đó từng bước hướng ra các mối quan hệ bên ngoài văn
học, hình thành một quan niệm đồng tâm với nhiều vòng tròn: kí hiệu ngôn ngữ > ý
nghĩa cấu trúc > sinh thành lịch sử > chủ thể tác giả > tiếp nhận của người đọc > ý
thức chính trị > cách đọc văn hoá, từ đó xây dựng một quan hệ nội tại của các loại lí
luận với nhau. Theo chúng tôi, đây là một hướng tổng hợp rất đáng tham khảo. Lại có
giáo trình lí luận văn học tập trung vào một vấn đề trung tâm là giải thích và tiếp nhận,
lấy đó làm trục nối kết các thứ lí luận ở chức năng giải thích văn học của chúng, như
sách Cơ sở lí luận văn học của Hans Bertens (Literary Theory: the
Basics. London and New York: Routledge, 2001). Có sách viết kết hợp vừa lí luận văn
học vừa phê bình văn học như sách của Andrew Bennett, Nicholas Royle (Introduction
to Literature, Criticism and Theory, Prentice Hall, 1999). Cuốn sách gồm hơn 32 mục từ
then chốt như Tác giả, Văn bản và thế giới, Tự sự, Nhân vật, Các phép tu từ, Tiếng cười,
Cái tôi, Thượng đế, Hình thái ý thức, Sự khác biệt về chủng tộc, Lí thuyết quái dị,
Ngoài loại sách “Dẫn luận”nói trên, còn có loại trích tuyển tài liệu lí luận văn
học sắp xếp theo thời gian như sách của Vicent B. Leitch. Etc. (The Norton Anthology
of Theory and Criticism, Norton & Company, Inc., 2001). Cùng loại, có sách Lí luận

phê bình văn học, từ Platon đến hiện nay (The theory of criticism from Plato to the
presant) của tác giả Anh là Raman Seiden
(2)
, bao gồm các phần: lí luận tái hiện, lí luận
chủ thể, lí luận hình thức, cấu trúc, hệ thống, lí luận lịch sử xã hội, lí luận đạo đức, giai
cấp, giới tính. Đây cũng là giới thiệu lí luận văn học theo tinh thần đa nguyên, có ngọn
ngành, đường dây phát triển dễ theo dõi. Có sách viết theo lối trình bày từng vấn đề
của lí luận văn học đều kèm theo một phụ lục phân tích vấn đề ấy trên tài liệu cụ thể,
như sách Hướng dẫn sử dụng Lí luận phê bình văn học đương đại của Lois Tyson.
(Critical Theory Today: A Use-Friendly guide, New York & London, 1999)
(3)
.
Lí luận văn học Pháp theo một vài cuốn được dịch ra tiếng Việt như Bản mệnh
của lí thuyết của Antoine Compagnon,Dẫn giải ý tưởng văn chương của Henri
Benac
(4)
đem lại một loại sách trình bày từng vấn đề, từng khái niệm, vừa có giá trị như
một từ điển, vừa có giá trị như những luận văn nhỏ bàn về các khái niệm then chốt, có
ý kiến chính diện, có ý kiến phản bác lại. Loại sách này rất tiện lợi cho sự học, tổ chức
semina cho sinh viên và nghiên cứu sinh.
Nhìn chung các giáo trình lí luận văn học của các nước Anh, Mĩ thể hiện những
đặc điểm sau: 1. Sách viết đa dạng, đa nguyên về quan điểm, thể thức. 2. Các khái
niệm lí luận được trình bày trong tính vấn đề của nó, kích thích sự suy nghĩ. 3. Hình
thức tổ chức sách và biên soạn đa dạng. 4. Gắn bó chặt chẽ với phương pháp dạy học,
với hoạt động thực hành. Đó là những điểm rất đáng tiếp nhận để đổi mới giáo trình
của chúng ta.
Lí luận văn học Nga vốn rất quen thuộc với độc giả Việt Nam. Nguyên lí văn
học của L. Timofeev do Lê Đình Kỵ, Bùi Khánh Thế dịch từ năm 1962, tiếp theo là
giáo trình Lí luận văn học của N. Gulaiev do Lê Ngọc Tân dịch, Nxb. Đại học, trung
học chuyên nghiệp, H, 1982, rồi giáo trình Dẫn luận nghiên cứu văn học do Trần Đình

Sử, Lại Nguyên Ân, Lê Ngọc Trà, Nguyễn Nghĩa Trọng dịch, xuất bản năm 1985, tái
bản 1998. Có thể kể đến cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học của Abrramovich (không
nhớ người dịch) và cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học của bà Sêpilova do Trần Đình
Sử dịch, in rônêô tại trường Đại học sư phạm Vinh. Các cuốn này đều viết theo những
quan điểm cơ bản giống nhau, chỉ khác ở bố cục. Quyển của Timofeev lấy khái niệm
hình tượng là điểm xuất phát, sách do Pospelov chủ biên lấy tính tư tưởng làm nòng
cốt, sách của Gulaiev bổ sung phần các phạm trù thẩm mĩ. Bộ sách lí luận văn học
dưới cái nhìn lịch sử do Viện văn học thế giới mang tên Gorki soạn tuy không được
dịch đầy đủ ở Việt Nam, song cũng được dịch, tóm tắt từng chương dưới dạng đánh
máy. Đây là một bộ lí luận rất sáng tạo trên nhiều phương diện, coi trọng sự phát triển
lịch sử của quan niệm lí luận. Các giáo trình của Liên Xô đã ảnh hưởng sâu sắc tới các
giáo trình lí luận văn học Việt Nam. So với giáo trình Anh, Mĩ, các giáo trình Nga có
đặc điểm: 1. Trình bày các nguyên lí có tính kinh điển, tính chất quan phương, mang
nặng tính chất hình thái ý thức khép kín, độc tôn. 2. Từ yêu cầu đó, các kiến thức được
trình bày như là có sẵn, trước hết là tư tưởng kinh điển của các nhà lí luận uy tín, các
nhà sáng lập chủ nghĩa Mác, nó chặt chẽ trong lí thuyết, nhưng ít có tính vấn đề, không
tạo điều kiện cho sinh viên suy nghĩ, tranh luận. 3. Hình thức trình bày phần nhiều rập
khuôn, sự khác biệt tuy vẫn có, nhưng không thật lớn, tính trường phái lí luận không
thật rõ nét.
Sau khi Liên Xô sụp đổ, đã xuất hiện hai giáo trình lí luận văn học của V.E.
Khalizep và của N.D. Tamarchenco, V.I. Tiupa, X.N. Broitman
(5)
, cả hai bộ đều viết
theo tinh thần thi pháp học lí thuyết và thi pháp học lịch sử với những cấu trúc hoàn
toàn khác trước. Khác với lí luận Anh, Mĩ, Pháp, các nhà lí luận Nga theo truyền thống
của mình, xem xét văn học như một loại hình nghệ thuật, họ bắt đầu từ bản chất thẩm
mĩ của nghệ thuật, rồi đi sâu vào đặc trưng văn học. Khalizep bắt đầu từ bản chất của
nghệ thuật trình bày theo trật tự thẩm mĩ, nghệ thuật, văn học, sự hành chức của văn
học, tác phẩm văn học, loại và thể của văn học, quy luật phát triển của văn học. Sách
của Tamarchenco thì bắt đầu bằng hoạt động diễn ngôn nghệ thuật, văn học như là sản

phẩm của hoạt động, cấu trúc của tác phẩm, loại hình tác phẩm (Loại, thể và phong
cách), tiếp theo là thi pháp học lịch sử với hai phần: thi pháp nghệ thuật nguyên hợp và
thi pháp văn học phản tư. Điều đáng chú ý là họ đều không đề cập gì đến các yếu tố xã
hội, thuợng tầng kiến trúc, hạ tầng cơ sở, phản ánh hiện thực, phương pháp sáng tác.
Nếu sách của Khalizep còn có phần nói về chức năng, tư tưởng, chủ đề thì giáo trình
của Tamarchenco hoàn toàn không có mục riêng về các vấn đề ấy, bởi ông nhìn văn
học như diễn ngôn, như hiện tượng kí hiệu, nội dung văn học nằm trong ý nghĩa của
diễn ngôn văn học. Đặc điểm của giáo trình lí luận văn học Nga hiện đại là: 1. Đổi mới
hẳn hệ hình lí luận văn học Xô viết. Hệ thống lí luận mang tính chất hàn lâm, đứng
vững trên truyền thống lí luận văn học Nga với các tên tuổi như Bakhtin, Lotman. 2.
Tính vấn đề và tính thực hành còn chưa nổi bật, có lẽ là chưa thay đổi được lối dạy và
học của nhà trường Xô viết trước đây. Bộ lí luận của Viện văn học thế giới đã được
viết mới. Ngoài hai giáo trình nêu trên cũng có thể tìm thấy nhiều giáo trình khác của
các trường Đại học trong liên bang, song không nổi tiếng bằng.
Từ khi bước sang thế kỉ XX Trung Quốc đã có sự tổng kết về giáo trình lí luận
của họ, như sách Một trăm năm giáo trình lí luận văn học của ba tác giả Mao Khánh
Thị, Đổng Học Văn, Dương Phúc Sinh (2004), và sách Xây dựng hệ thống tri thức lí
luận văn học Trung Quốc hiện đại của Trình Chính Dân và Trình Khải (2005). Lí luận
văn học Trung Quốc trước năm 1949 có 71 bộ, phần lớn chịu ảnh hưởng của Nhật Bản.
Từ “Khái luận” có nguồn gốc Nhật Bản. Và chịu ảnh hưởng của phương Tây. Sau
1949 thì chịu ảnh hưởng của Liên Xô, gọi là “văn nghệ học”. Nói chung giáo trình lí
luận văn học Trung Quốc những năm 80 đến đầu những năm 90 tuy có cải tiến, bổ
sung, nhưng đều viết theo mô hình cũ tiếp nhận từ Liên Xô, giáo trình gồm ba khối:
Nguyên lí chung, Tác phẩm, thể loại và Quá trình văn học. Quan niệm lí luận vẫn độc
tôn, giáo điều, xơ cứng, ít tiếp cận văn học. Hình thức đại đồng tiểu dị. Tính chất vấn
đề yếu, tính thực tiễn cũng yếu.
Do đọc nhiều và phiên dịch nhiều giáo trình lí luận văn học thế giới mà từ cuối
những năm 90 đến đầu thế kỉ XXI đã có những thay đổi đáng chú ý
(6)
. Bộ Giáo trình

Lí luận văn học
(7)
trong tủ sách hướng tới thế kỉ 21 (1999) của Đồng Khánh Bính chủ
biên, sửa chữa nhiều lần, gồm năm phần: Văn học như một hoạt động, văn học phản
ánh, sản xuất văn học, văn học là hình thái ý thức thẩm mĩ, giao lưu văn học, coi đó là
quan điểm mác xít. Đã có nhiều ý kiến thảo luận, hoài nghi một số khái niệm then chốt
của sách này. Đến năm 2007 Đồng Khánh Bính viết lại giáo trình cho sinh viên tự
học
(8)
, nội dung giáo trình chỉ còn lại 9 chương như sau: Quan niệm văn học (bao gồm
mục văn học là hình thái ý thức thẩm mĩ), Tổ chức ngôn từ của văn học, Hệ thống hình
tượng văn học (bao gồm điển hình, tượng trưng, ý cảnh), Tác phẩm tự sự, Tác phẩm
trữ tình, (không có kịch), Phong cách văn học, Sáng tác văn học, Tiếp nhận văn học,
Cội nguồn và Dòng phái văn học. Kế tiếp sau Đồng Khánh Bính có ba bộ giáo trình lí
luận văn học được coi là mới nhất về ý tưởng. Giáo trình của Đào Đông Phong có tên
là Những vấn đề cơ bản của lí luận văn học
(9)
. Tác giả chọn lấy những vấn đề có tính
thời sự, có vấn đề để trình bày trong 8 chương. Ngoài phần mở đầu nêu sự khủng
hoảng của lí luận văn học, giáo trình gồm có các chương: 1. Văn học là gì, 2. Phương
thức tư duy của văn học, 3. Văn học và thế giới, 4. Ngôn ngữ, ý nghĩa của văn học và
sự giải thích, 5. Thể tài và phong cách văn học, 6. Truyền thống và cách tân văn học, 7.
Văn học và văn hoá, đạo đức, và hình thái ý thức, 8. Văn học và sự đồng nhất thân
phận. Cuối sách có 3 phụ lục: Văn học và thị trường, Văn học và phương tiện truyền
thông, Văn học và toàn cầu hoá. Cách tổ chức nội dung cuốn sách làm cho lí luận văn
học trong nhà trường cập nhật hoá các vấn đề của văn học nghệ thuật hiện đại.