NHỮNG NGÔI SAO XA XÔI - LÊ MINH KHUÊ ppt

NHỮNG NGÔI SAO XA XÔI - LÊ
MINH KHUÊ
Trong đội ngũ cả dân tộc ra trận thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, có
sự góp mặt của một "binh chủng" đặc biệt: Thanh niên xung phong.
Trên tuyến đường Trường Sơn huyền thoại nối liền Bắc - Nam, lực
lượng thanh niên xung phong có một vai trò hết sức quan trọng: tham
gia mở đường, phá bom, san lấp hố bom, bảo đảm cho con đường
huyết mạch ấy luôn được thông suốt cho những đoàn quân, đoàn xe ra
trận. Viết về Trường Sơn, không thể thiếu hình ảnh các cô gái thanh
niên xung phong - bởi chiếm số đông trong lực lượng này là nữ thanh
niên. Văn học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ đã ghi lại được nhiều hình
ảnh đẹp, chân thực, cao cả của các cô gái thanh niên xung phong, trong
thơ Phạm Tiến Duật (Trường Sơn Đông - Trường Sơn Tây; Gửi em, cô
gái thanh niên xung phong), Lâm Thị Mỹ Dạ (Khoảng trời - hố bom),
Nguyễn Đình Thi (Lá đỏ), truyện ngắn của Đỗ Chu (Ráng đỏ), tiểu thuyết
của Đào Vũ (Con đường mòn ấy) Truyện ngắn Những ngôi sao xa xôi
của Lê Minh Khuê góp thêm những chân dung đẹp, chân thực và sinh
động vào loại hình tượng nhân vật khá quen thuộc ấy của văn học một
thời.

2. Truyện kể về cuộc sống và công việc thường ngày của một tổ trinh
sát mặt đường gồm ba cô gái thanh niên xung phong tại một trọng
điểm trên tuyến đường Trường Sơn. Nhiệm vụ của họ là quan sát địch
ném bom, đo khối lượng đất đá phải san lấp do bom địch gây ra, đánh
dấu vị trí các trái bom chưa nổ và phá bom. Công việc của họ hết sức
nguy hiểm vì thường xuyên phải chạy trên cao điểm, giữa ban ngày và
máy bay địch có thể ập đến bất cứ lúc nào. Họ ở trong một cái hang,
dưới chân cao điểm, tách xa đơn vị. Cuộc sống của ba cô gái ở nơi trọng
điểm giữa chiến trường dù khắc nghiệt và nguy hiểm nhưng vẫn có
những niềm vui hồn nhiên của tuổi trẻ, những giây phút thanh thản,
mơ mộng và đặc biệt là rất gắn bó, yêu thương nhau trong tình đồng

đội dù mỗi người một cá tính.

Cũng như nhiều tác phẩm văn học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ,
truyện Những ngôi sao xa xôi đã làm nổi bật chủ nghĩa anh hùng và vẻ
đẹp tâm hồn của thế hệ trẻ Việt Nam trong hoàn cảnh chiến tranh.
Nhưng điều gì làm nên sức hấp dẫn riêng của truyện ngắn này, và cũng
là đóng góp riêng của tác giả? Theo tôi, đó là nghệ thuật trần thuật và
miêu tả tâm lý nhân vật.

3. Truyện được trần thuật theo ngôi thứ nhất - nhân vật xưng tôi,
Phương Định, cũng là một nhân vật chính. Lựa chọn cách kể như vậy,
mọi hình ảnh và sự kiện, con người ở nơi trọng điểm ác liệt của chiến
tranh sẽ được hiện lên qua cái nhìn và thái độ của chính người trong
cuộc. Đồng thời, cách kể ấy cũng tạo thuận lợi để tác giả miêu tả thế
giới nội tâm nhân vật qua những độc thoại nội tâm. Nhưng lựa chọn
cách trần thuật này cũng là một thử thách không dễ với tác giả, vì người
viết phải thực sự am hiểu nhân vật của mình và có khả năng hóa thân
cao độ vào nhân vật xưng tôi trong truyện. Tác giả Lê Minh Khuê có thể
làm được điều đó, thậm chí đã nhập vai nhân vật Phương Định một
cách thuần thục, bởi vì nhà văn đã từng sống cuộc sống của những
thanh niên xung phong trên tuyến đường Trường Sơn.

Sự lựa chọn vai kể như trên đi liền với một đặc điểm nữa trong nghệ
thuật trần thuật của truyện. Đó là mạch truyện được triển khai theo
dòng tâm trạng của nhân vật kể chuyện, không theo trình tự thời gian
sự kiện, mà thường đan xen giữa hiện tại và hồi tưởng quá khứ. Có thể
coi, đó là kiểu cốt truyện tâm lý. Riêng ở phần cuối, truyện được kể tập
trung vào sự kiện một lần phá bom của tổ trinh sát, rồi Nho bị thương,
và đoạn kết là cảnh các cô gái hồn nhiên, háo hức trước một cơn mưa
đá đến bất chợt giữa vùng trọng điểm.

Thống nhất với sự lựa chọn vai kể như trên, truyện đã có một thứ ngôn
ngữ và giọng điệu rất phù hợp với nhân vật. Truyện thường dùng các
câu ngắn, loại câu kể xen với câu tả và cách diễn đạt rất gần với khẩu
ngữ. Ví dụ đây là lời nhân vật Phương Định kể về công việc của các cô:
Còn chúng tôi thì chạy trên cao điểm cả ban ngày. Mà ban ngày chạy
trên cao điểm không phải là chuyện chơi. Thần chết là một tay không
thích đùa. Hắn ta lẩn trong ruột những quả bom. Mối hiểm nguy và sự
căng thẳng luôn phải đối mặt với cái chết đã được các cô gái cảm nhận
với sự bình tĩnh, không chút sợ hãi, qua cái giọng bình thản pha một
chút hóm hỉnh, nhưng vẫn rất tự nhiên, không hề lên gân, cao giọng.
Đấy đúng là ngôn ngữ của tuổi trẻ ở giữa chiến trường. Chúng ta nhớ
đến chi tiết về cô thanh niên xung phong trong thơ Phạm Tiến Duật: Em
ở Thạch Kim sao lại đùa anh nói là Thạch Nhọn Cái miệng em ngoa
cho chúng bạn cười giòn.

4. Truyện có ba nhân vật: Phương Định, Nho và Thao. Ba cô gái có nhiều
nét giống nhau và họ là một tập thể nhỏ rất gắn bó, yêu thương nhau.
Nhưng mỗi nhân vật vẫn là một cá tính, và đó chính là thành công của
tác giả trong xây dựng nhân vật.

Ba cô gái từ những miền quê khác nhau đến với con đường Trường
Sơn, tại một vùng trọng điểm ác liệt và ở họ đều hình thành những
phẩm chất chung của người chiến sĩ thanh niên xung phong: Tinh thần
trách nhiệm cao đối với nhiệm vụ, lòng dũng cảm không sợ hy sinh, tình
đồng đội gắn bó. Ở họ còn có những nét chung của các cô gái trẻ: dễ
xúc cảm, nhiều mơ ước, hay mơ mộng, dễ vui mà cũng dễ trầm tư. Họ
cũng thích làm đẹp cho cuộc sống của mình, ngay cả trong hoàn cảnh
chiến trường (Nho thích thêu thùa, chị Thao chăm chép bài hát, Định
thích ngắm mình trong gương, ngồi bó gối mơ mộng và hát). Trong ba

người thì Nho và Phương Định trẻ hơn nên cũng hồn nhiên và giàu mơ
mộng, còn chị Thao lớn tuổi hơn nên những mơ ước và dự định về
tương lai cũng thiết thực hơn. Người tổ trưởng ấy chiến đấu rất dũng
cảm, chỉ huy rất kiên cường nhưng lại rất sợ khi phải nhìn thấy máu và
còn sợ cả vắt nữa. Phương Định là nhân vật kể chuyện, đồng thời cũng
là nhân vật trung tâm của truyện. Ở nơi trọng điểm ác liệt, hàng ngày
giáp mặt với hiểm nguy và cái chết, chiến đấu dũng cảm, nhưng ở cô
vẫn không mất đi sự hồn nhiên, nhạy cảm, tâm hồn trong sáng và nhiều
mơ mộng. Cũng như các cô gái mới lớn, Phương Định nhạy cảm và
quan tâm đến hình thức của mình. Cô tự đánh giá: Tôi là con gái Hà Nội.
Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái khá, hai bím tóc dày tương
đối mềm, một cái cổ cao, kiêu hãnh như đài hoa loa kèn. Còn mắt tôi thì
các anh lái xe bảo: "Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!". Cô biết mình được
nhiều người, nhất là các anh lính để ý và có thiện cảm. Điều đó làm cô
thấy vui và cả tự hào, nhưng chưa dành riêng tình cảm cho một ai.
Nhạy cảm, nhưng cô lại không hay biểu lộ tình cảm của mình, tỏ ra kín
đáo giữa đám đông, tưởng như là kiêu kỳ. Phương Định là cô gái hồn
nhiên, hay mơ mộng và thích hát (Tôi mê hát. Thường cứ thuộc một
điệu nhạc nào đó rồi bịa ra lời mà hát. Lời tôi bịa lộn xộn mà ngớ ngẩn
đến tôi cũng ngạc nhiên, đôi khi bò ra mà cười một mình, Tôi thích
nhiều bài. Những bài hành khúc bộ đội hay hát trên những ngả đường
mặt trận. Tôi thích dân ca quan họ mềm mại, dịu dàng. Thích Ca-chiu-sa
của Hồng quân Liên Xô. Thích ngồi bó gối mơ màng).

Phương Định là con gái Hà Nội vào chiến trường. Cô có một thời học
sinh hồn nhiên, vô tư bên người mẹ, một căn buồng nhỏ ở một đường
phố yên tĩnh trong những ngày thanh bình trước chiến tranh ở thành
phố của mình. Những kỷ niệm ấy luôn sống lại trong cô ngay giữa chiến
trường dữ dội. Nó vừa là niềm khao khát, vừa làm dịu mát tâm hồn
trong hoàn cảnh căng thẳng, khốc liệt của chiến trường. (Để đỡ dài, văn

bản truyện đưa vào sách giáo khoa đã lược đi nhiều đoạn hồi tưởng của
nhân vật).

Tâm lý nhân vật Phương Định được bộc lộ qua những lời kể, lời tự bạch
một cách tự nhiên như lời trò chuyện với bạn đọc - một kiểu độc thoại
nội tâm đơn giản. Đây là cảm giác của một người chạy trên cao điểm
giữa ban ngày và giữa những loạt bom của máy bay địch. Có ở đâu như
thế này không: đất bốc khói, không khí bàng hoàng, máy bay đang ầm ì
xa dần. Thần kinh căng như chão, tim đập bất chấp cả nhịp điệu, chân
chạy mà vẫn biết rằng khắp chung quanh có nhiều quả bom chưa nổ.
Có thể nổ bây giờ, có thể chốc nữa. Nhưng nhất định sẽ nổ Rồi khi
xong việc, quay lại nhìn cảnh đoạn đường một lần nữa, thở phào, chạy
về hang.

Tâm lý nhân vật Phương Định trong một lần phá bom đã được miêu tả
rất cụ thể, tinh tế đến từng cảm giác, ý nghĩ dù chỉ thoáng qua trong
giây lát. Mặc dù đã rất quen công việc nguy hiểm này, thậm chí một
ngày có thể phải phá tới năm quả bom, nhưng mỗi lần vẫn là một thử
thách với thần kinh cho đến từng cảm giác. Từ khung cảnh và không khí
chứa đầy sự căng thẳng đến cảm giác là các anh cao xạ ở trên kia đang
dõi theo từng động tác, cử chỉ của mình, để rồi lòng dũng cảm ở cô như
được kích thích bởi sự tự trọng: Tôi đến gần quả bom. Cảm thấy có ánh
mắt các chiến sĩ dõi theo mình, tôi không sợ nữa. Tôi sẽ không đi khom.
Các anh ấy không thích kiểu đi khom khi có thể cứ đàng hoàng mà bước
đi. Ở bên quả bom, kề sát với cái chết im lìm và bất ngờ, từng cảm giác
của con người như cũng trở nên sắc nhọn hơn: Thỉnh thoảng lưỡi xẻng
chạm vào quả bom. Một tiếng động sắc đến gai người cứa vào da thịt
tôi. Tôi rùng mình và bỗng thấy tại sao mình làm quá chậm. Nhanh lên
một tí! Vỏ quả bom nóng. Một dấu hiệu chẳng lành. Tiếp đó là cảm giác
căng thẳng chờ đợi tiếng nổ của quả bom.

Đoạn kết truyện cũng là một sáng tạo rất thành công của tác giả. Sau
một trận chiến đấu của ba cô gái để phá bốn quả bom giữa vùng trọng
điểm, căng thẳng, hồi hộp và cả sự lo lắng khi Nho bị sập hầm, bị
thương, thì bất chợt một cơn mưa kéo đến, mà lại là một trận mưa đá.
Cơn mưa ấy làm dịu cả bầu không khí ngột ngạt ở bên ngoài hang và
cũng làm dịu mát tâm hồn ba côn gái sau những căng thẳng của một
trận chiến đấu, nó đánh thức dậy sự hồn nhiên, vô tư của tuổi trẻ và
gợi về những kỷ niệm tuổi thơ với những trận mưa nơi thành phố quê
hương. Đến đây thì người đọc đã cảm nhận được trọn vẹn vẻ đẹp của
Những ngôi sao xa xôi - vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng và tâm hồn
trong sáng của những cô gái thanh niên xung phong ở nơi trọng điểm ác
liệt trên đường Trường Sơn, cũng là tiêu biểu cho vẻ đẹp của cả thế hệ
trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Những ngôi sao lấp lánh một thứ
ánh sáng không rực rỡ mà sáng trong, tưởng như xa mà lại rất gần.