TÀI LIỆU
HÃY TÌM HIỂU LÁ GAN
CỦA CHÍNH MÌNH
HÃY TÌM HIỂU LÁ GAN CỦA CHÍNH MÌNH
A.Chức năng Gan
“ Lá gan thực hiện nhiều chức năng thiết yếu cho cuộc sống ”
Lá gan của bạn, một cơ quan quan trọng cho sự sống.
Lá gan, cơ quan lớn nhất trong cơ thể bạn, đóng một vai trò sống còn trong việc
điều hòa các diễn tiến của sự sống của bạn. Cơ quan phức tạp này thực hiện nhiều
chứ năng thiết yếu cho cuộc sống. Bạn không thể sống mà không có nó.
Vị trí của lá gan.
Gan nằm ở phía bên phải trong ổ bụng, đằng sau các xương sườn (xem hình), cân nặng
khoảng 1,2 kg 1,3kg và kích thước cỡ chừng quả bóng.
Các chức năng của lá gan của bạn
Cơ quan phức tạp này thực hiện nhiều chức năng phức tạp như:
1. Biến đổi thức ăn thành những chất cần thiết cho sự sống và phát triển.
2. Sản xuất ra nhiều chất quan trọng sử dụng cho cơ thể.
3. Chuyển hoá các thuốc được hấp thụ từ đường tiêu hoá thành dạng cơ thể có
thể dùng được, và
4. Giải độc và bài tiết các chất độc trong cơ thể.
Lá gan của bạn đóng một vai trò chính yếu trong việc biến đổi thức ăn thành
những chất thiết yếu cho cuộc sống. Tất cả lượng máu đi ra từ dạ dày và ruột đều
phải đi qua gan trước khi tới phần còn lại của cơ thể. Như vậy lá gan nằm ở một vị
trí chiến lược để chuyển đổi thực phẩm và thuốc được hấp thụ từ đuờng tiêu
hoáthành các dạng mà cơ thể có thể sử dụng một cách dễ dàng. Về cơ bản, lá gan
đóng vai trò của một nhà máy lọc và tinh chế
Hơn thế nữa, lá gan của bạn đóng một vai trò chính yếu trong việc loại bỏ ra khỏi
máu các sản phẩm độc hại sinh ra từ ruột hay nội sinh (do cơ thể tạo ra). Gan
chuyển đổi chúng thành những chất mà cơ thể có thể loại bỏ dễ dàng. Gan cũng
tạo ra mật, một chất dịch màu nâu hơi xanh lục cần thiết cho sự tiêu hóa. Mật được
dự trữ trong túi mật. Túi mật cô đặc vàtiết mật vào trong ruột, giúp cho sự tiêu
hóa.
Nhiều thuốc dùng trị bệnh cũng được chuyển hoánhờ gan. Những thay đổi này chi
phối hoạt tính của thuốc trong cơ thể.
Lá gan của bạn phục vụ bạn bằng cách:
Tạo ra nặng lượng một cách nhanh chóng khi cần thiết;
Sản xuất ra protein mới cho cơ thể;
Ngăn ngừa sự thiếu hụt năng lượng cơ thể bằng cách dữ trữ một số vitamin,
khoáng chất và đường;
Điều hoà sự vận chuyển mỡ dự trữ;
Giúp ích cho sự tiêu hóa bằng cách tạo ra mật;
Kiểm soát việc sản xuất và bài tiết cholesterol;
Trung hòa và loại bỏ các chất độc;
Chuyển hóa rượu;
Kiểm soát và duy trì nồng độ thích hợp của nhiều chất hoá học và nồng độ
thuốc trong máu;
Lọc máu vàthải các sản phẩm cặn vào trong mật;
Duy trì sự cân bằng các nội tiết tố;
Có vai trò của một cơ quan tạo máu ở thai nhi;
Giúp cơ thể chống lại sự nhiễm trùng bằng các tạo ra các yếu tố miễn dịch
và loại bỏ các vi khuẩn lưu thông trong máu;
Tái tạo mô tổn thương của chính nó; và
Dự trữ sắt.
Các bệnh của gan
Có nhiều loại bệnh gan, nhưng trong đó các bệnh quan trọng nhất là:
Viêm gan siêu vi;
Xơ gan;
Các rối loạn về gan ở trẻ em;
Sỏi mật;
Các rối loạn có liên quan đến rượu; và
Ung thư gan.
Các triệu chứng và các dấu hiệu của bệnh gan
1. Da và mắt thay đổi màu sắc bất thường, trở nên vàng. Dấu hiệu này gọi là
hoàng đản và thường là dấu hiệu đầu tiên, đôi khi là dấu hiệu duy nhất của
bệnh gan.
2. Nước tiểu sậm màu.
3. Phân xám, vàng hoặc bạc màu .
4. Nôn ói, ói mửa và/hoặc chán ăn.
5. Ói ra máu, đi cầu phân đen hoặc có máu. Xuất huyết tiêu hóa có thể xuất
hiện khi các bệnh gan gây ra tắc nghẽn dòng máu qua gan. Sự chảy máu
dẫn đến đi cầu ra máu hay phân đen,
6. Bụng căng chướng. Bệnh gan có thể gây ra bụng báng do ứ đọng dịch trong
khoang ổ bụng.
7. Ngứa kéo dài và lan rộng.
8. Thay đổi cân nặng bất thường: trọng lượng cơ thể tăng hoặc giảm quá 5%
trong vòng 2 tháng.
9. Đau bụng.
10. Các rối loạn giấc ngủ, tâm thần và hôn mê xuất hiện ở bệnh gan nghiêm
trọng. Các hậu quả này là do sự ứ đọng các chất độc trong cơ thể gây tổn
thương chức năng của não.
11. Mệt mỏi hoặc giảm khả năng chịu đựng.
12. Mất sự ham muốn tình dục hay khả năng tình dục.
Nếu có bất cứ dấu hiệu hay triệu chứng nào ở trên, hãy đến tham vấn ý kiến bác sĩ
của bạn ngay lập tức.
Ngăn ngừa
Không uống quá 2 loại thức uống có rượu trong một ngày.
Cẩn thận khi dùng chung vài loại thuốc với nhau; đặc biệt, không được trộn
lẫn rượu và nhiều thuốc không có kê toa và các thuốc gia truyền với nhau.
Tránh uống thuốc khi không cần thiết. Nếu có thể thì cũng cần tránh tiếp
xúc với các hoá chất công nghiệp.
Duy trì một chế độ ăn đầy đủ và cân đối
Đi khám bệnh nếu bạn phát hiện thấy bất cứ dấu hiệu hay triệu chứng nào
của bệnh gan.
B .Xét nghiệm chức năng gan:
1.Hai loại men gan chủ yếu đánh giá tình trạng viêm gan:
_ALT (alanin aminotransferase, SGOT): khi có viêm gan ,tế bào gan bị phá hủy
thì men này tăng cao , viêm cấp tăng nhiều hơn viêm mãn.
_AST (aspartate aminotransferase, SGPT): tương tự như ALT nhưng kém đặc hiệu
hơn vì cũng tăng trong bệnh viêm cơ……
2. Men GGT
( γ -Glutamyl transpeptidase), Alkaline phosphatase: chủ yếu tăng trong bệnh
đường mật, men GGT tăng nhiều trong viêm gan do rượu , do thuốc…
3.Bilirubin
(sắc tố mật): tăng sẽ gây vàng da trên lâm sàng . Bilirubin gián tiếp tăng khi có tán
huyết, bilirubin trực tiếp tăng trong bệnh gan và đường mật
4.Albumin :
như trên đã trình bày , gan đóng vai trò quan trọng trong việc tổng hợp albumin ,
nên khi gan bị viêm mãn tính , xơ gan thì albumin giảm.
5.Công thức máu, prothrombin time :
khi gan bệnh nặng một số yếu tố đông máu không được tạo ra gây làm thời gian
đông máu kéo dài. Một số thành phần máu: bạch cầu , hồng cầu , tiểu cầu giảm.
6.Siêu âm bụng
Giữ một vai trò rất quan trọng trong chẩn đoán và theo dõi diễn tiến của viêm gan.
Trong trường hợp viêm gan cấp gan to, khi viêm gan mạn có thay đối cấu trúc của
gan.
C. Bệnh Viêm gan:
Có nhiều loại bệnh gan: viêm gan siêu vi , xơ gan , rối loạn chức năng gan ở trẻ
em , sỏi mật , bệnh gan do rượu, do chuyển hóa , bệnh gan tự miễn , di truyền, ung
thư gan…… Ở nước ta quan trọng và phổ biến là bệnh viêm gan do siêu vi .
Viêm gan là gì? Là tình trạng viêm và hoại tử tế bào gan (từ bình dân hay
gọi là sưng gan).
Có rất nhiều nguyên nhân gây viêm gan: do thuốc, rượu , độc chất, chuyển
hóa, tự miễn……… quan trọng và phổ biến nhất ở nước ta là do siêu vi.
Có nhiều loại siêu vi gay viêm gan : A, B, C, D, E, G, TT virus, Sen
virus…Một số siêu vi gây bệnh lý toàn thân gây viêm gan thứ phát: CMV
(cytomegalo virus), EBV (Epstein Barr virus) … Chỉ có virus gây viêm
gan B, C, D là có thể gây viêm gan mãn tính và xơ gan. Ở nước ta phổ biến
là viêm gan A, B, C; Trong đó, quan trọng là B, C do nguy cơ của xơ gan ,
ung thư gan.
I.Viêm gan A:
1.Dịch tễ :
Viêm gan A tìm thấy khắp nơi trên thế giới , nhiều nhất ở Trung-Nam Mỹ, Phi
châu , Á châu và Địa trung Hải.Ở các nuớc đang phát triển hầu hết trẻ em dưới 10
tuổi đều nhiễm siêu vi A ở dạng không có triệu chứng lâm sàng. Tỉ lệ nhiễm siêu
vi A rất cao ở những nơi đông dân cư , vệ sinh kém: trại lính , nhà tù ………
2.Lây lan:
Lây chủ yếu qua đường tiêu hóa, qua thức ăn , nước uống bị nhiễm, qua dịch tiết
vùng mũi –họng , khí dung , nước bọt. Các đối tượng đồng tình luyến ái , có thể
lây qua tiếp xúc tình dục qua đường miệng-sinh dục-hâu môn.
3.Lâm sàng :
Đa số trường hợp nhiễm siêu vi A không vàng da , ở trẻ em bệnh thường nhẹ, lành
tính và ngắn ngày. Thời gian ủ bệnh từ 10 50 ngày , triệu chứng xuất hiện đầu
tiên là sốt , vàng da ,kế đến đau cơ, nhức đầu , mệt mõi, chán ăn , đau hạ sườn
phải……bệnh thường tự giới hạn , hiếm khi thành tối cấp hay mãn tính, men ALT
thường trở về bình thường sau 2 4 tuần.
4.Chẩn đoán:
_ Anti HAV-IgM: dương tính trong huyết thanh.
_ HAV trong phân vào cuối giai đoạn ủ bệnh hoặc thời gian đầu có triệu chứng.
_ Trong trường hợp có vàng da: bilirubin , men ALT, AST tăng cao , albumin,
chức năng đông máu ít thay đổi.
5.Điều trị:
Bệnh thường nhẹ, chỉ cần nâng đỡ thể trạng , nghỉ ngơi.
Khẩu phần dinh dưỡng nhiều đạm.
Có thể dùng sinh tố, thuốc chống ói nếu cần.
6.Phòng ngừa:
_ Bệnh lây qua ăn uống nên vấn đề vệ sinh thực phẩm , vệ sinh cá nhân rất quan
trọng
_ Hiện nay đã có vaccin ngừa viêm gan A rất hiệu quả.
II.Viêm gan B:
1.Dịch tễ :
Khoảng 2 tỷ người trên thế giới có bằng chứng đã hoặc đang nhiễm virus viêm
gan B và 350 triệu người mang virus này mãn tính . Theo báo cáo của Tổ chức y tế
thế giới viêm gan B được xếp hàng thứ 9 trong những nguyên nhân gây tử vong,
Việt Nam thuộc vùng dịch tễ lưu hành cao của siêu vi B, tỉ lệ nhiễm từ 15 20%.
_ Khu vực lưu hành cao , tỉ lệ nhiễm : 8 20%: Trung Quốc , Đông Nam Á, Châu
Phi
_ Khu vực lưu hành trung bình , tỉ lệ nhiễm : 2 7%: Đông Âu , Cận đông ,Nga
_ Khu vực lưu hành thấp , tỉ lệ nhiễm : 0,1 0,5%: Bắc Mỹ, Úc châu , Tây Aâu
Xem hình virus viêm gan B
2.Lây lan :
bệnh lây chủ yếu bằng các đường sau:
Lây qua đường máu và các sản phẩm từ máu bị nhiễm virus.
Lây truyền từ mẹ sang con.
Lây do dùng chung đồ với người bệnh như dao cạo râu , bàn chải đánh răng , lây
qua vết trầy sướt……
Lây truyền qua đường sinh dục.
3.Lâm sàng:
a. Viêm gan B cấp : Thời gian ủ bệnh khoảng 4 28 tuần , trong số những người
nhiễm siêu vi B cấp tính , khoảng 90% không có triệu chứng lâm sàng , 10% có
triệu chứng cấp tính : mệt mõi ,sốt , vàng da , chán ăn , đau cơ , đau khớp , đau hạ
sườn phải … gan lách to , phát ban….
b. Viêm gan mãn:
Tùy theo thời điểm nhiễm siêu vi B mà tỉ lệ rơi vào nhiễm mãn tính khác nhau:
nhiễm lúc sinh khoảng 90% sẽ trở thành nhiễm mãn tính (HBsAg dương tính trên
6 tháng), nhiễm lúc trưởng thành , 10% sẽ trở thành nhiễm mãn tính. Trong nhóm
nhiễm siêu vi B mãn tính khoảng 20 30% viêm gan mãn tính : có thể vàng da
kéo dài , mệt mõi , uể oải , chán , men ALT cao kéo dài , bệnh dễ đưa đến xơ gan
ung thư gan.
Xem biểu đồ diễn tiến nhiễm siêu vi viêm gan B
4.Chẩn đoán:
a.Các dấu ấn (markers) của virus viêm gan B:
. HBsAg : kháng nguyên bề mặt của virus viêm gan B
_ Xuất hiện rất sớm trước khi có triệu chứng lâm sàng , tăng cao dần và biến mất
4-8 tuần kể từ khi có triệu chứng. Nếu sau 6 tháng mà vẫn còn HBsAg trong huyết
thanh thì có nguy cơ chuyển thành người mang siêu vi B mãn tính.
_ Có một số trường hợp viêm gan B mà HBsAg (-) có thể do nồng độ thấp , phải
dùng dấu ấn khác hay kỹ thuật PCR.
.Kháng thể Anti-HBs:
_Xuất hiện muộn 2-16 tuần sau khi không phát hiện HBsAg.
_Xuất hiện AntiHBs là dấu hiệu bệnh đã được cải thiện , nó có tác dụng chống tái
nhiễm siêu vi B.
_Khi tiêm vaccin chống siêu vi B thì Anti HBs là kháng thể duy nhất phát hiện
được trong máu.
.HBcAg : kháng nguyên lõi, chỉ phát hiện khi sinh thiết gan.
.Kháng thể Anti-HBc :
_Anti-HBc IgM : xuất hiện sớm trong những tuần đầu của bệnh , giúp chẩn đoán
giai đoạn bệnh cấp.
_Anti-HBc IgG: xuất hiện muộn hơn nhưng tồn tại rất lâu.
.Kháng nguyên HBeAg:
_Xuất hiện sớm trong giai đoạn tiền vàng da.
_ Sự biến mất của HBeAg và xuất hiện Anti-HBe thường là dấu hiệu của bệnh
đang lui dần . Ngược lại trong viêm gan mãn tấn công thường thấy HBeAg(+)
chứng tỏ virus đang nhân lên.
_Ở người HBsAg(+) và HBeAg(+) có tỉ lệ lây nhiễm rất cao . Đặc biệt ở phụ nữ
có thai HBsAg(+)và HBeAg (+) thì hầu hết con của họ đều bị lây nhiễm.
.Kháng thể Anti-HBe:
_Xuất hiện muộn giai đoạn bình phục
_Khi xuất hiện Anti-HBe là bệnh đang được cải thiện , trừ trường hợp ở dạng
virus đột biến.
.HBVDNA : (xét nghiệm về gen của siêu vi B ): nếu dương tính tức siêu vi đang
sinh sản, bệnh đang tiến triển , rất dễ lây lan.
HBsAg
AntiHBc
AntiHBc
HBeAg
HBVDNA
ALT
AntiHBe
AntiHBs
(Total) (IgM)
Viêm gan
B cấp
+ + + + +++ tăng - -
Viêm gan
B mãn(g
đ
ho
ạt đông
miễn dịch)
+ + +/- + +++++ tăng - -
Viêm gan
B mãn (g
đ
dung hòa
miễn dịch)
+ + - + +++++
Bình
thường
- -
Tình tr
ạng
mang siêu
vi không
hoạt động
+ + - - +/-
Bình
thường
+ -
Viêm gan
+ + - - +++++ Tăng + -
mãn ho
ạt
động
(d
ạng đột
biến)
Giai đo
ạn
hồi phục
- + - - -
Bình
thường
+ +
Viêm gan
tối cấp
+ + + +/- +/-
Tăng
rất cao
- -
b.Sinh hóa:
.Cấp:
_ Công thức máu ít thay đổi ,hồng cầu hơi giảm.
_ Men ALT ,AST tăng rất cao .
_ Bilirubin tăng cao.
_ Tỉ lệ prothrombin giảm , nếu giảm nhiều tiên lượng không tốt.
_ Albumin bình thường , giảm trong thể nặng.
.Mãn:
_Men ALT ,AST tăng , không nhiều như cấp (ít khi quá 4 lần bình thường).
_Bilirubin tăng nhe.ï
_Giảm albumin , prothrombin, giảm tiểu cầu.
_Tăng AFP, đây là dấu ấn quan trọng theo dõi diễn tiến xơ gan , ung thư gan.
c.Siêu âm:
_Trong viêm gan cấp cấu trúc gan ít thay đổi trên siêu âm , có thể chỉ to nhẹ
_Trong viêm gan mãn: tùy tình trạng nhẹ đến nặng có thể cấu trúc thô, bờ gan
không đều, tăng áp lực tĩnh mạch cửa, lách to ……
5.Điều trị:
a.Cấp:
_ Nghỉ ngơi .
_ Ăn nhiều đường , ít mỡ , tăng protid.
_ Uống nhiều nước , ăn nhiều trái cây , hoa quả.
_ Sinh tố: C , B.
b. Mãn:
Chỉ điều trị khi virus sinh sản (HBVDNA dương tính), có sự hủy hoại tế bào gan
(men ALT tăng hơn 2 lần bình thường).
Mục tiêu điều trị nhằm hạn chế sự sinh sản của siêu vi , cải thiện tế bào gan , ngăn
chặn tiến trình xơ gan ,ung thư gan.
_ Thuốc viên uống : lamivudin 100mg , 1 viên /ngày . Thuốc tiện sử dụng , không
tác dụng phụ, tuy nhiên hiệu quả còn hạn chế , điều trị lâu dài khoảng 1 năm ,hiệu
quả thành công 30%, có thể tái phát khi ngưng thuốc . Hiện tại cũng có nhiều
thuốc hiệu quả hơn như: Adefovir, Entecavir….nhưng chưa có ở VN.
_Thuốc tiêm Interferon : giá thành cao , nhiều tác dụng phụ , hiệu quả cũng chỉ
10 30% , hiện nay có loại Peg-Interferon hiệu quả cao hơn nhưng giá thành rất
đắt.
_Thymosin- α 1 : thuốc tiêm , giá thành cao , hiệu quả chỉ tương đối.
Hiện nay nhờ kỹ thuật xác định gen của virus , người ta biết được siêu vi B
có các type: A, B, C, D, E , F, G, H , các dạng virus đột biến , nhờ đó giúp
cho lựa chọn thuốc điều trị thích hợp và tiên lượng . Ví dụ siêu vi type C
khó đáp ứng điều trị Interferon , dễ diễn biến ung thư gan.
6.Phòng ngừa:
_Kiểm soát các nguồn lây trong môi trường , gia đình , bệnh viện.
_Hiện nay có vaccin ngừa viêm gan siêu vi B rất hữu hiệu.
PHÁC ÐỒ ÐỀ NGHỊ ÐỂ PHỊNG NGỪA NHIỄM SIÊU VI B
Ðối tượng
Li
ều vaccin*
Phác đồ
(mg)
1. Bé sinh từ mẹ HBsAg v
à
HBeAg (+)
5
Ngay lúc sinh (vaccin + 0,5ml HBIG)
tháng thứ 1, 5 và 12
2. Bé sinh từ mẹ HBsAg (-
)
và HBeAg (-)
2,5
Ngay lúc sinh, tháng thứ 1 v
à tháng
thứ 5
3. Tất cả trẻ em <1 tuổi 2,5
Ngay lúc sinh, tháng thứ 1 v
à tháng
thứ 5
4. Từ 1 đến 17 tuổi 2,5 0, 1, 6 tháng
5. 18 đến 40 tuổi 5 0, 1, 6 tháng
6. Người lớn > 40 tuổi 10 0, 1, 6 tháng
*Vaccin HBVAX II (MSD)
- HBeAg : kháng nguyên e
- HBIG: Immunoglobine miễn dịch đối với siêu vi B
- HBsAg: kháng nguên S
7.Lời khuyên chế độ ăn và lối sống:
_Chế độ ăn: nếu bạn là người lành mang mầm bệnh , bạn nên hạn chế uống rượu .
Người nghiện rượu mắc bệnh viêm gan B thường hay bị xơ gan hơn .Chế độ ăn
bình thường là thích hợp với hầu hết trường hợp viêm gan siêu vi B .Khi có xơ gan
bạn nên giảm muối trong chế độ ăn
_Lối sống: Người bị nhiễm siêu vi B thường lo lắng về nguy cơ truyền bệnh sang
những người xung quanh .Mối lo này hoàn toàn hợp lý vì siêi vi B lây nhiễm qua
tiếp xúc với máu hoặc dịch tiết của bệnh nhân , cũng như do quan hệ tình dục
.Người mang mầm bệnh cần có biện pháp đề phòng thích hợp , ví dụ nếu bạn đứt
tay , hãy lau sạch máu bằng thuốc sát trùng , nên sử dụng biện pháp bảo vệ khi
quan hệ tình dục.
III. Viêm gan siêu vi C:
Hình virus viêm gan siêu vi C
1.Dịch tễ :
Hiện nay có khoảng 3% dân số thế giới nhiễm siêu vi C và trên 170 triệu người
mang virus này mãn tính. Ở VN tỉ lệ nhiễm khoảng 1,8%.
Tỉ lệ mắc ở khu vực châu Á thay đổi 1—5% .Ai cập có tỉ lệ nhiễm cao nhất thế
giới 15% . Mỗi năm ở Mỹ có khoảng 8.000 10.000 trường hợp tử vong do viêm
gan C.
2.Lây lan:
_ Người nhận máu hoặc chế phẩm máu nhiễm siêu vi C.
_ Dùng chung kim tiêm nhiễm siêu vi C
_ Nhân viên y tế: do tiếp xúc bệnh phẩm nhiễm siêu vi C trong quá trình làm việc.
_ Đường tình dục.
_ Từ mẹ sang con.
_Nguyên nhân khác: xăm mình , xỏ lỗ tai
_Có trường hợp nhiễm không rõ đường lây
3.Lâm sàng :
Thời gian ủ bệnh từ 2 tuần 6 tháng
a/Cấp:
Phần lớn bệnh nhân không có triệu chứng lâm sàng .Một số khác có biểu hiện mệt
mõi , chán ăn , có thể vàng da , nước tiểu đậm màu ……chẩn đoán chủ yếu dựa
vào xét nghiệm máu.
b/Mãn
Khoảng 85% trường hợp nhiễm siêu vi C chuyển thành mãn tính , nghĩa là không
đào thải siêu vi sau 6 tháng . Đặc điểm nổi bật của bệnh viêm gan C mạn tính là sự
tiến triển thầm lặng qua nhiều năm , vì thế người bệnh thường không được chẩn
đoán và điều trị kịp thời . Nhiều trường hợp bệnh chỉ được phát hiện khi đã có
biến chứng nghiêm trọng : xơ gan , báng bụng , dãn mạch máu đường tiêu hóa , có
thể vỡ gây chảy máu ồ ạt và tử vong. Có thể có biến chứng ung thư gan. Khi đã xơ
gan , khó hồi phục , vì vậy nên điều trị sớm nhằm ngăn ngừa xơ gan , ung thư gan.
Sơ đồ nhiễm viêm gan C
4.Chẩn đoán:
_ Anti HCV: dương tính chứng tỏ có nhiễm siêu vi C , không có ý nghĩa là kháng
thể chống lại bệnh.