skkn sử dụng tranh biếm họa phục vụ giáo dục vì sự phát triển bền vững trong dạy học địa lý thpy

Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
PHẦN MỞ ĐẦU
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Sự phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế với những
ảnh hưởng của xã hội tri thức và toàn cầu hóa đang tạo ra những cơ hội nhưng đồng thời cũng
đặt ra những yêu cầu mới đối với giáo dục trong việc đào tạo đội ngũ lao động. Giáo dục đứng
trước một thử thách là tri thức của loài người tăng ngày càng nhanh nhưng cũng lạc hậu ngày
càng nhanh, thời gian đào tạo thì có hạn. Mặt khác thị trường lao động luôn đòi hỏi ngày càng
cao ở đội ngũ lao động về năng lực hành động, khả năng sáng tạo, linh hoạt, tính trách nhiệm,
năng lực cộng tác làm việc, khả năng giải quyết các vấn đề phức hợp trong những tình huống
thay đổi, khả năng học tập suốt đời Trước thực trạng đó, giáo dục cần phải đổi mới, cần
phải: “xác định lại mục tiêu, thiết kế lại chương trình, nội dung, phương pháp giáo dục và đào
tạo” và địa lí cũng như các môn học khác cần phải phát triển và bồi dưỡng cho học sinh những
năng lực và tư duy hành động cần thiết.
Trong những năm gần đây, dạy học Địa lí ở các trường phổ thông đã có những chuyển
biến tích cực. Nhiều phương pháp dạy học mới đã được áp dụng nhằm phát huy tính tích cực,
chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. Trong các phương pháp dạy học đó
việc sử dụng tranh ảnh được đánh giá là một công cụ quan trọng và có hiệu quả để đổi mới
phương pháp dạy học. Theo N.N. Baranxki, “Một học sinh, một người thợ mỏ hay một người
công nhân xí nghiệp đều mơ ước có toàn bộ trái đất ở trong nhà”. Và khi những hiểu biết mà
bản đồ mang đến chỉ dừng lại ở những đường biên giới, những địa danh và những sự vật địa lí
khô khan thì tranh ảnh lại chuyên chở một giá trị đặc biệt của tính trực quan và tính hứng thú.
Tranh ảnh Địa lí được coi là một trong những nhân tố tác động quan trọng nhất hình thành lên
yếu tố động lực và cảm xúc đối với người học, là yếu tố quyết định khả năng hợp tác và chia
sẻ kinh nghiệm. Vì vậy việc tăng cường sử dụng tranh ảnh còn thúc đẩy những hoạt động độc
lập của người học, từ đó tự lực chiếm lĩnh và phản ánh tri thức.
Là một công cụ dạy học có những giá trị to lớn và mang lại hiệu quả vượt ra ngoài
những mục tiêu mà nền giáo dục yêu cầu, tranh biếm họa hoàn toàn có thể trở thành vũ khí
nhạy bén để chúng ta tiến hành GDPTBV ở bất cứ một quốc gia nào. Ở các quốc gia phát triển
như Anh, Đức, Hoa Kỳ, Australia…tranh biếm họa sớm được đưa vào trường học và trở thành
một công cụ dạy học quan trong hàng đầu để hình thành kiến thức, phát triển kĩ năng. Ở nước

ta, tranh biếm họa còn là một công cụ dạy học đầy mới mẻ trong dạy học nói chung và dạy học
Địa lí nói riêng. Thực tế dạy học Địa lí cho thấy nhiều vấn đề phức tạp của GDPTBV không
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
1
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
được phản ánh một cách đầy đủ và sâu sắc trên bản đồ và tranh ảnh thông thường thì chúng lại
được thể hiện rõ nét trong tranh biếm họa vì tranh biếm họa thực sự là tấm gương đầy màu sắc
phản chiếu thế giới bên trong lớp học theo các con đường tiếp cận văn hóa khác nhau. Với sức
mạnh biểu đạt riêng biệt của mình, tranh biếm họa còn có khả năng phản ánh những vấn đề
dường như rất rộng lớn, phức tạp trên quy mô toàn cầu, liên lục địa hay đa quốc gia cũng như
có khả năng tác động đến thái độ và hành vi của người học ở các địa phương khác nhau đối
với những vấn đề mà nó đe dọa tương lai chung của chúng ta.
Xuất pháp từ những lí do trên, tôi đã mạnh dạn chọn đề nghiên cứu “Sử dụng tranh
biếm họa phục vụ giáo dục vì sự phát triển bền vững trong dạy học Địa lí THPT” và đã đạt
được một số thành công nhất định.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
2
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
1. Mục đích
- Vai trò và tầm quan trọng của việc sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy
học Địa lí THPT
- Một số phương pháp để sử dụng một cách có hiệu quả tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV
trong dạy học Địa lí.
2. Nhiệm vụ
- Đưa ra cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong
dạy học Địa lí THPT.
- Nghiên cứu, điều tra những điều kiện cơ bản để tổ chức giờ học GDVSPTBV có sử
dụng tranh biếm họa một cách hiệu quả.
- Đưa ra những phương pháp sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa

lí THPT
- Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Khoái Châu để kiểm chứng tính khả thi của đề tài.
III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
1. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài tập trung nghiên cứu vai trò và triển vọng của việc sử dụng tranh biếm họa trong
dạy học Địa lí THPT phục vụ GDVSPTBV đồng thời đưa ra những gợi ý về mặt phương pháp
nhằm sử dụng tranh biếm họa một cách hiệu quả.
2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài được thực nghiệm đối với học sinh trường THPT Khoái Châu.
IV. SƠ LƯỢC VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU
Giữa thế kỉ XIX, những bức tranh biếm họa đầu tiên trên thế giới xuất hiện trên các tờ
báo, tạp chí và nhanh chóng được chào đón với số lượng lớn độc giả. Với khả năng phản ánh
bản chất của những tình huống đặc biệt dưới dạng hình ảnh một cách ngắn gọn, súc tích và có
ảnh hưởng lớn nhất, tranh biếm họa được coi “là một phần bản chất trong kho tài liệu bản xứ
về chính trị và lịch sử xã hội của con người” (William Murrell)
Với những sức mạnh to lớn đó, tới cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, tranh biếm họa đã
được đưa vào trường học ở các quốc gia phát triển như Anh, Đức, Hoa Kỳ, Australia… Tranh
biếm họa đã được sử dụng rộng rãi như một công cụ dạy học hiện đại trong các bộ môn khoa
học xã hội như văn học, sử học, chính trị…và đặc biệt là môn Địa lý. Sự tồn tại của tranh biếm
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
3
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
họa trong sách giáo khoa ở các quốc gia này chứng tỏ tranh biếm họa đã trải qua một quá trình
nghiên cứu tương đối đầy đủ, đã thể hiện được vai trò giáo dục tích cực của mình trong hệ
thống các công cụ dạy học. Có thể nói việc nghiên cứu sử dụng tranh biếm họa trong dạy học
nói chung và dạy học Địa lí nói riêng đã trở thành mối quan tâm sâu sắc của rất nhiều nhà tâm
lí giáo dục và khoa học nước ngoài.
Ở Việt Nam, không nhiều người biết rằng lịch sử tranh biếm họa đã có bề dày hơn
80 năm với những bức tranh biếm họa đầu tiên của Nguyễn Ái Quốc đăng trên báo Người
cùng khổ, và sau này là những bức biếm họa của các tên tuổi nổi danh khác đã tạo nên một

dòng chảy không ngừng cho tranh biếm họa Việt Nam. Có thể nêu ra đây một ví dụ, họa sĩ
tranh biếm họa Chóe (Nguyễn Hải Chí) - người đã từng được tờ New York Time của Mỹ
đánh giá là 1 trong 8 họa sỹ biếm họa hàng đầu thế giới thập niên 1970. Tuy nhiên cho đến
nay, tranh biếm họa vẫn chưa tìm được một chỗ đứng xứng đáng trong chương trình giáo
dục phổ thông ở Việt Nam. Tranh biếm họa ở Việt Nam xuất hiện chủ yếu trên các báo và
tạp chí, tập trung phê phán những mặt trái của xã hội đương thời mà ít được dùng để phục
vụ mục đích giáo dục trong nhà trường. Trong bối cảnh đó, việc sử dụng tranh biếm họa
trong dạy học nói chung và dạy học Địa lí nói riêng còn là một mảnh đất đầy mới mẻ đòi
hỏi các nhà giáo dục, giáo viên Địa lí quan tâm và nghiên cứu nhiều hơn về vấn đề này.
V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
 Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết.
- Phương pháp phân tích hệ thống: Phương pháp này được sử dụng để nghiên cứu hệ thống các
loại tranh biếm họa cho học sinh trong dạy học Địa lí THPT nhằm xác định vai trò, chức năng
và nội dung thể hiện của chúng.
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Phương pháp này được sử dụng nhằm tìm hiểu cơ sở khoa học
của việc vận dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí và lựa chọn các
phương pháp sử dụng tranh biếm họa.
 Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp tìm hiểu thực tế ở trường phổ thông: Phương pháp này được sử dụng nhằm thu
thập các tài liệu thực tế cần thiết cho đề tài nhằm phân tích và lý giải các vấn đề đặt ra thông
qua quan sát, giảng dạy trực tiếp, phỏng vấn tham dò ý kiến của học sinh và giáo viên đối với
tranh biếm họa. Đặc biệt là việc điều tra bằng phiếu, phỏng vấn học sinh.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
4
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
- Phương pháp thực nghiệm: Phương pháp này được sử dụng nhằm kiểm chứng các kết quả
nghiên cứu lý thuyết, thu thập thông tin, kiểm tra và phân tích mức độ tin cậy của các giả
thuyết và bổ sung thêm những vấn đề mà lý thuyết chưa đề cập tới.
VI. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI
Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, nội dung của đề tài được cấu trúc thành 3 chương

chính sau đây:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tranh biếm họa phục vụ Giáo dục
vì sự phát triển bền vững trong dạy học Địa lí THPT
Chương 2: Sử dụng tranh biếm họa phục vụ Giáo dục vì sự phát triển bền vững trong
dạy học Địa lí THPT
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
5
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG 1 : CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRANH
BIẾM HỌA PHỤC VỤ GIÁO DỤC VÌ SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ THPT
I. GIÁO DỤC VÌ SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ THPT
1. Khái niệm về Giáo dục vì sự phát triển bền vững
1.1. Khái niệm phát triển bền vững (PTBV)
Thuật ngữ Phát triển bền vững xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1980 trong ấn phẩm Chiến
lược bảo tồn thế giới, được công bố bởi Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên
quốc tế (IUCN) với nội dung rất đơn giản: “Sự phát triển của nhân loại không chỉ chú trọng tới phát
triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường
sinh thái học”.
Năm 1987, trong báo cáo "Tương lai của chúng ta", Ủy ban quốc tế về Môi trường và
phát triển (WCBP) của Liên Hợp Quốc đã định nghĩa: "PTBV là sự phát triển thỏa mãn
những nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng các nhu cầu
của thế hệ tương lai". Báo cáo này khẳng định, phát triển kinh tế và môi trường là không tách
rời nhau. PTBV ngày càng phổ biến trên qui mô toàn cầu.
Hội nghị thượng đỉnh Trái đất về môi trường và phát triển (NCED) được tổ chức tại Rio
de Janeino (Brazil - 1992) và Hội nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển bền vững tại
Johannesburg (CH Nam Phi - 2002) đã đưa ra khái niệm: "Phát triển bền vững là một quá trình
phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lí, hài hòa giữa ba mặt của sự phát triển là phát triển

kinh tế, phát triển xã hội, và bảo vệ môi trường nhằm đáp ứng những nhu cầu của đời sống con
người trong hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng những nhu cầu của thế hệ
tương lai".
PTBV đòi hỏi các lĩnh vực sinh thái, kinh tế và xã hội phải kết hợp chặt chẽ và phát
triển một cách hài hòa. Điều đó có nghĩa là khi đẩy mạnh PTBV cần phải chú ý quan tâm thiết
lập sự liên kết gắn bó của các mục tiêu sinh thái (bảo vệ môi trường và tự nhiên), kinh tế (sự
phát triển kinh tế) và xã hội (công bằng xã hội) và sự tác động tương hỗ giữa ba lĩnh vực này.
PTBV không phải là ngừng phát triển để bảo tồn các tài nguyên thiên nhiên mà phát triển theo
những nguyên tắc mới, quy luật mới và những chiến lược mới
1.2. Khái niệm giáo dục vì sự phát triển bền vững
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
6
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Khái niệm GDVSPTBV đã bắt đầu được tìm hiểu và nghiên cứu từ khi Đại hội đồng
Liên hợp quốc năm 1987 chính thức thừa nhận khái niệm PTBV. Từ năm 1987 đến 1992
khái niệm GDVSPTBV đã dần được định hình và phát triển. Từ năm 1992 đến nay, tầm
nhìn của cộng đồng thế giới về GDPTBV đã có những bước tiến quan trọng.

GDVSPTBV có một trọng trách cao cả là mở ra cho tất cả mọi người cơ hội giáo dục,
cho phép họ tiếp thu được các tri thức và các giá trị cũng như học được những phương thức
hành động và phong cách sống cần thiết cho một tương lai đáng sống và sự thay đổi xã hội
một cách tích cực nhằm mục tiêu ‘‘đưa con người vào vị trí mà nó có thể đóng vai trò tích cực
trong việc tạo ra một hiệu quả bền vững về mặt sinh thái, kinh tế và tạo nên một môi trường
xã hội công bằng, trong khi vẫn duy trì được…trên phạm vi toàn cầu’’.
GDVSPTBV về cơ bản là thúc đẩy các giá trị mà trong đó sự tôn trọng được đặt ở vị trí
trung tâm (UNESCO, 2005), cụ thể là :
• Tôn trọng phẩm giá và các quyền con người, cam kết tạo sự công bằng về kinh tế, xã
hội cho tất cả mọi người
• Tôn trọng các quyền con người của thế hệ mai sau và cam kết thực hiện trách nhiệm
giữa các thế hệ.

• Tôn trọng và quan tâm tới môi trường sống đa dạng của con người và thiên nhiên trong
đó không thế tách rời việc khôi phục và bảo tồn hệ sinh thái của Trái đất.
• Tôn trọng tính đa dạng của văn hóa và cam kết xây dựng một nền văn hóa hòa
bình, không bạo lực và khoan dung ngay tại địa phương và trên toàn cầu.
Như vậy, GDPTBV là một khái niệm mang tính "đột phá", là cách nhìn mới về giáo dục,
tìm kiếm sự cân bằng giữa con người và kinh tế với các truyền thống văn hóa, sự tôn trọng các
nguồn tài nguyên thiên nhiên của Trái đất. Bằng việc ứng dụng các phương pháp giáo dục và
sự tiếp cận khác nhau, GDPTBV là một quá trình học tập suốt đời, bồi dưỡng kĩ năng, thái độ,
hành động vì một xã hội lành mạnh về môi trường sinh thái, thịnh vượng về kinh tế và tôn
trọng nhu cầu của các thế hệ hiện tại và tương lai.
2. Nội dung của GDPTBV
GDVSPTBV bao trùm tất cả các lĩnh vực văn hóa- xã hội, môi trường và kinh tế, bao gồm
15 nội dung cơ bản thuộc 3 lĩnh vực:
- Văn hóa- xã hội: quyền con người, hòa bình và an ninh, quyền bình đẳng giới, đa dạng
văn hóa và giao thoa văn hóa, sức khỏe, HIV/AID, thể chế.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
7
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
- Môi trường: các nguồn tài nguyên thiên nhiên, sự thay đổi của khí hậu, phát triển nông
thôn, đô thị hóa bền vững, phòng chống và giảm nhẹ thiên tai.
- Kinh tế: xóa đói giảm nghèo, tinh thần và trách nhiệm tập thể, kinh tế thị trường và
không gian học tập.
3. Khả năng sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Nội dung chương trình và sách giáo khoa Địa lí THPT được thiết kế theo quan điểm
đổi mới và thể hiện rất rõ Địa lí không chỉ dừng lại là một môn học có “tính môi trường” nhất
mà còn có “tính không gian” và “tính thời sự” nhất trong giáo dục phổ thông. Với những đặc
trưng nổi trội đó, bộ môn Địa lí có một ưu thế đặc biệt trong việc hiện thực hóa những mục
tiêu của GDVSPTBV bởi vì chương trình và SGK Địa lí đã mang đến cho người học một cái
nhìn chân thực về bối cảnh mà họ đang sống, về những vấn đề kinh tế - xã hội đang diễn ra
từng ngày từng giờ ở địa phương, ở các vùng miền trong nước và cả ở các quốc gia trong khu

vực và trên toàn thế giới, những vấn đề có ảnh hưởng không chỉ với cá nhân người học mà còn
là vấn đề sống còn đối với toàn nhân loại
Việc sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDPTBV trong chương trình và SGK Địa lí
THPT có thể được tiến hành ở rất nhiều bài học thuộc chương trình của các lớp 10, 11 và 12.
Dưới đây là một số bài học có thể sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV.
Bảng 1: Những bài học có khả năng sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV
trong dạy học địa lí THPT
Stt Tên bài học
Địa
lí
lớp
Nội dung GDPTBV có thể sử dụng tranh biếm họa
1 Bài 22: Dân số và sự
gia tăng dân số
10 - Các nhân tố ảnh hưởng đến tỉ lệ sinh, tỉ lệ tử
- Hậu quả của tăng dân số đối với phát triển kinh tế - xã
hội và môi trường
2 Bài 24: Phân bố dân
cư, các loại hình
quần cư và đô thị
hóa
10 Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến phát triển kinh
tế - xã hội
3 Bài 42: Môi trường
và sự phát triển bền
vững
10 - Ô nhiễm môi trường và hậu quả của nó đối với con
người
- Khai thác tài nguyên ở các nước đang phát triển
4 Bài 1: Sự tương phản 11 - Sự tương phản về trình độ phát triển kinh tế - xã hội

Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
8
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
về trình độ phát triển
kinh tế - xã hội của
các nhóm nước.
Cuộc cách mạng
khoa học và công
nghệ hiện đại.
của các nhóm nước phát triển và đang phát triển.
- Các tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ
tới sự phát triển kinh tế - xã hội và môi trường.
5 Bài 3: Một số vấn đề
mang tính toàn cầu
11 - Vấn đề bùng nổ dân số ở các nước đang phát triển và
già hóa dân số ở các nước phát triển.
- Một số biểu hiện, nguyên nhân và hậu quả của ô nhiễm
môi trường, nhận thức được sự cần thiết phải bảo vệ
môi trường.
- Sự cần thiết phải bảo vệ hòa bình và chống nguy cơ
chiến tranh.
6 Bài 5: Một số vấn đề
của châu lục và khu
vực.
Tiết 1: Một số vấn đề
của châu Phi.
Tiết 3: Một số vấn đề
của khu vực Tây
Nam Á và khu vực
Trung Á.

11 - Vấn đề khai thác cạn kiệt tài nguyên và sự cần thiết
phải bảo vệ môi trường ở Châu Phi.
- Dân số tăng nhanh, chất lượng cuộc sống còn thấp,
bệnh tật, chiến tranh đe dọa, xung đột tôn giáo, sắc
tộc…
- Xung đột sắc tộc, tôn giáo và nạn khủng bố kéo dài đã
gây ra những hậu quả nghiêm trọng về kinh tế, văn hóa-
xã hội và môi trường.
7 Bài 11: Khu vực
Đông Nam Á (ĐNA)
11 - ĐNA là khu vực kinh tế phát triển năng động nhất thế
giới.
- Mối quan hệ giữa phát triển kinh tế - xã hội, khai thác
tài nguyên và bảo vệ tài nguyên ở ĐNA.
- Các nước ĐNA tăng cường liên kết trong ASEAN.
8 Bài 14: Sử dụng và
bảo vệ tài nguyên
thiên nhiên
12 - Sự suy thoái tài nguyên rừng, đa dạng sinh học,
đất….và những hậu quả của nó
- Sự cần thiết phải sử dụng hợp lí và bảo vệ tài nguyên
thiên nhiên.
9 Bài 15: Bảo vệ môi
trường và phòng
12 - Ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu.
- Các giải pháp chống ô nhiễm môi trường và giảm nhẹ
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
9
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
chống thiên tai thiên tai.

10 Bài 16: Đặc điểm
dân số và phân bố
dân cư
12 Hậu quả của tăng nhanh dân số và phân bố dân cư
không hợp lí đến phát triển kinh tế - xã hội và tài
nguyên – môi trường.
11 Bài 28: Tổ chức lãnh
thổ công nghiệp
12 Ô nhiễm môi trường ở các khu công nghiệp
12 Bài 30: Vấn đề phát
triển ngành giao
thông vận tải và
thông tin liên lạc
12 - Những bất cập của ngành giao thông vận tải nước ta
- Tai nạn giao thông
13 Bài 31: Vấn đề phát
triển thương mại và
du lịch
12 - Ô nhiễm môi trường ở các khu du lịch
- Sự suy thoái tài nguyên du lịch
Việc tích hợp, lồng ghép các nội dung của GDVSPTBV vào các bài học Địa lí là con
đường ngắn nhất để có thể giúp người học hình thành những kiến thức, kĩ năng, những triển
vọng và giá trị hướng về một tương lai bền vững hơn. Tuy nhiên, chương trình SGK Địa lí
THPT còn nặng nề về mặt kiến thức và đang đứng trước tình trạng quá tải. Vì vậy việc tích
hợp, lồng ghép các nội dung của GVVSPTBV vào các bài học Địa lí cần phải đảm bảo các
nguyên tắc sau:
• Nguyên tắc chọn lọc tập trung
Không phải bất cứ bài học nào cũng có thể lồng ghép, tích hợp nội dung GDVSPTBV
vào bài học. Nguyên tắc này yêu cầu những đơn vị kiến thức đã có sẵn trong bài học địa lí thì
cần phải khai thác tối đa, đảm bảo truyền tải nội dung học toàn cầu một cách tốt nhất. Làm

được điều đó, GDVSPTBV sẽ tập trung vào một số điểm nhấn nhất định tác động mạnh mẽ tới
người học, tránh lan man, trùng lặp khiến học sinh khó tiếp thu kiến thức trọng tâm.
• Nguyên tắc đảm bảo tính đặc trưng của môn học
Nguyên tắc này đòi hỏi khi tích hợp nội dung GDVSPTBV phải dựa vào nội dung bài học
Địa lí. Điều đó có nghĩa là các kiến thức GDVSPTBV đưa vào bài học phải kết hợp chặt chẽ với
các kiến thức có sẵn trong bài học, phát huy “tính không gian”, “tính thời sự” và “tính môi
trường” nhất của bộ môn Địa lí.
• Nguyên tắc không gây quá tải
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
10
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Các kiến thức GDVSPTBV đưa vào bài phải có hệ thống, tránh sự trùng lặp, phải
thích hợp với trình độ học sinh, không gây quá tải đối với nhận thức của học sinh trong
việc lĩnh hội nội dung chính của bài học. Theo nguyên tắc này, những kiến thức đưa vào
bài cần được sắp xếp đúng chỗ, hợp lí, làm cho kiến thức môn học thêm phong phú, sát với
thực tiễn và logic của môn học, kết cấu bài học không bị phá vỡ.
• Nguyên tắc đảm bảo tính thực tế
Các nội dung của GDVSPTBV được đưa vào bài học phải xuất phát từ các vấn
đề và triển vọng của chính bối cảnh xã hội mà người học sống trong đó. Sự cảm nhận
về tính thiết thực, gần gũi và được vận dụng những trải nhiệm trong cuộc sống hàng
ngày vào chính những bài học là động lực, cảm xúc đối với người học để họ nhận thức
sâu sắc hơn đối với vấn đề và tiếp thu thêm các giá trị.
II. TRANH BIẾM HỌA - MỘT CÔNG CỤ HỮU HIỆU CỦA DẠY HỌC ĐỊA LÍ HIỆN
ĐẠI ĐỂ ĐỐI MỚI TỔ CHỨC DẠY HỌC PHỤC VỤ GDVSPTBV
1. Khái niệm về tranh biếm họa
Thuật ngữ “tranh biếm họa” xuất hiện từ giữa thế kỉ 19 và nó được mọi người biết đến
đầu tiên trên các báo và tạp chí. Từ “tranh biếm họa” bắt nguồn từ chữ Latinh “caricare” có
nghĩa là: mô tả một cách hài hước, cường điệu và nó được sử dụng như những bức tranh minh
họa có tính chất hài hước hay châm biếm. Theo Gymnasium Niedersachsen (CHLB Đức):
“Tranh biếm họa chính là sự mô tả bằng hình ảnh, cường điệu hóa, đơn giản và dễ nhớ bằng

cách cô đọng nội dung, thực hiện với ý nghĩa chỉ trích sâu sắc. Một số tranh biếm họa có thêm
yếu tố ngôn ngữ nhằm mô tả một cách tổng quan nội dung”.
Nội dung mà tranh biếm họa chú trọng hướng tới là những vấn đề xã hội có tính chất thời
sự, những người nổi tiếng, những sự kiện, xu hướng phát triển của xã hội và những chủ đề cần
có ý kiến bình luận và đánh giá. Sức mạnh và khả năng dẫn truyền thông tin của tranh biếm họa
nằm ở khả năng hiện thực hóa những vấn đề phức tạp, rắc rối. Điều đó giúp cho người đọc cảm
thấy sự thú vị sâu sắc của những vấn đề mà trước đây trên các kênh thông tin khác họ có thể
chưa nắm vững. Tranh biếm họa chứa đựng mâu thuẫn giữa vẻ bề ngoài hài hước và lối diễn đạt
bên trong thâm thúy, sâu sắc khiến người xem phải suy nghĩ, tìm hiểu.
2. Các loại tranh biếm họa
Có 4 loại tranh biếm họa đó là: tranh biếm họa chính trị, tranh biếm họa hài hước, tranh
biếm họa châm biếm và chùm tranh biếm họa vui.
2.1. Tranh biếm họa chính trị
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
11
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Theo nghĩa rộng tranh biếm họa chính trị
là lời bình luân sâu sắc của tác giả đối với
những biến đổi của tình hình xã hội. Nó có tác
dụng kích thích thái độ hoặc đánh giá lại những
giá trị của xã hội. Tranh biếm họa chính trị còn
mang tính chất phê phán một cách sâu sắc, tế
nhị những mặt trái của vấn đề xã hội và những
nhân vật nổi tiếng có tầm ảnh hưởng
lớn. Phần quan trọng nhất trong tranh biếm họa chính trị là sự bàn luận và làm nổi bật những
Hình 1: Bóc lột công nhân ở Indonexia
vấn đề có tính chất thời sự. Mục đích chính của tranh biếm họa là sự khuyến khích người đọc
đồng tình với những quan điểm, cách nhìn của tác giả đối với vấn đề đó. Tranh biếm họa chính
trị rất đa dạng về phong cách nghệ thuật.
Chúng ta có thể sử dụng tranh biếm họa chính trị để trang bị cho học sinh vốn kiến thức

xã hội và khả năng bình luận, đánh giá đối với những vấn đề chính trị- xã hội.
2.2. Tranh biếm họa hài hước
Tranh biếm họa hài hước thường là
những bức tranh tương đối nhỏ phụ thêm
vào những bài báo hoặc những những bản
tin. Nụ cười mà tranh biếm họa hài hước
mang đến thường có tính chất vui vẻ
thông qua những yếu tố phóng đại.
Hình 2: Sáng kiến thời xăng giá cao
2.3. Tranh biếm họa châm biếm
Tranh biếm họa châm biếm thường được minh họa trên các sách báo. Nó sử dụng
những yếu tố được phóng đại, cường điệu hoặc bóp méo, xuyên tạc những đặc điểm quan
trọng về một người hoặc một nhóm người để tạo ra những chân dung có thể dễ dàng nhận
dạng bằng thị giác.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
12
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Hầu hết tranh biếm họa chính trị và tranh biếm họa châm biếm đều tập trung vào khắc
họa chân dung của những nhân vât có tầm ảnh hưởng lớn đối với xã hội. Một vài tranh biếm
họa châm biếm khi khắc họa những nhân vật nổi tiếng thường sử dụng lối đả kích và đôi khi
nó còn mang tính chất khiêu khích nhạo báng.
Hình 3: Đào tạo tiến sĩ ở Việt Nam
Tranh biếm họa châm biếm độc lập khác với những tranh biếm họa chính trị bởi một
khía cạnh quan trọng. Tranh biếm họa chính trị, ý tưởng đến trước và những tác phẩm nghệ
thuật từ đó mới xuất hiện. Còn tranh biếm họa châm biếm thì là những nét vẽ thêm vào đối với
chân dung của những nhân vật nổi tiếng.
2.4. Chùm tranh biếm họa vui
Tranh biếm họa vui là một tập hợp những bức tranh rời nhau để minh họa cho một câu
chuyện. Tranh biếm họa vui cũng có thể mang đến những nụ cười thú vị, khoái trá và đôi khi
chúng cũng có vai trò như tranh biếm họa chính trị.

Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
13
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Hình 4: Chùm tranh biếm họa vui
Cả bốn loại tranh biếm họa đã nêu trên đều có khả năng sử dụng trong dạy học Địa lí,
mỗi loại có một đặc điểm riêng thích hợp với những bài học và từng nội dung học tập khác
nhau. Tuy nhiên, chúng ta nên sử dụng tranh biếm họa chính trị và tranh biếm họa hài hước vì
hai loại tranh này một mặt vừa kích thích sự tò mò, tư duy phê phán, khả năng suy nghĩ độc
lập của học sinh đối với các sự kiện mang tính chất thời sự và vừa sức đối với nhận thức của
học sinh, mặt khác nó tạo ra tiếng cười thú vị, sâu sắc làm cho không khí lớp học sôi nổi.
Giáo viên có thể tùy chọn từng loại tranh biếm họa sao cho phù hợp với mục đích giáo
dục cũng như nội dung của bài học để có thể mang lại những hiệu quả cao nhất.
3. Những thành tố của tranh biếm họa
Tranh biếm họa bao gồm những thành tố sau:
Hình 5: Các thành tố của tranh biếm họa
● Biểu tượng
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
14
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Những biểu tượng trong tranh biếm họa có khả năng truyền đạt những vấn đề phức
tạp và những ý tưởng giàu cảm xúc dưới những dạng ngắn gọn và súc tích. Việc sử dụng
các biểu tượng đòi hỏi bao gồm cả những dạng tiêu biểu cho đối tượng và sự tưởng tượng.
Giá trị của những biểu tượng có thể vượt ra ngoài giới hạn của những sự biểu hiện rõ ràng
và trực tiếp. Nói một cách khác, những kí hiệu và đối tượng được sử dụng dưới bàn tay của
nghệ sĩ vẽ tranh biếm họa thì có giá trị biểu hiện và truyền tải thông tin hơn chính những
nội dung mà đối tượng ấy thể hiện.
Hiệu quả của sự truyền tải thông tin của những biểu tượng còn phụ thuộc vào khả năng
và trình độ của người xem có thể giải đoán những thông điệp mà tác giả muốn truyền đạt. Vì
vậy đối với việc sử dụng tranh biếm họa trong nhà trường thì tùy theo trình độ học sinh mà ta
có thể lựa chọn những bức tranh biếm họa có mức độ phức tạp hay đơn giản khác nhau.

● Lối ẩn dụ
Những biểu tượng có tính nghệ thuật cao có thể giúp chúng ta hiểu được những vấn đề
phức tạp bởi chúng có liên quan tới nhiều vấn đề tương tự khác và tương đối dễ hiểu. Những
hình ảnh ẩn dụ mà người vẽ tranh sử dụng sẽ đem lại cho người xem những ý tưởng có giá trị
hơn nhiều những hiểu biết trên thực tế.
Những công trình nghiên cứu liên quan đến tranh biếm họa cho rằng việc sử dụng lối ẩn
dụ trong tranh biếm họa không làm giảm hiệu quả và khả năng truyền tải, phản ánh hiện thực
của tranh biếm họa. Việc hiểu và giải thích được nội dung tranh biếm họa không thể không
gắn với những bối cảnh chính trị xã hội nhất định. Bên cạnh đó người xem phải vận dụng cả
những trải nghiệm cuộc sống của mình vào tranh biếm họa mới có thể hiểu một cách sâu sắc
những thông điệp mà tác giả muốn gửi tới.
● Nghệ thuật tranh biếm họa
Đây là yếu tố không thể thiếu trong mỗi bức tranh biếm họa, góp phần tạo nên những
giá trị của loại tranh đặc sắc này. Sự phóng đại hay bóp méo là những đặc trưng tiêu biểu của
nghệ thuật tranh biếm họa. Chúng ta hoàn toàn có thể dùng khả năng và sức mạnh này của
tranh biếm họa trong giáo dục.
● Tính hài hước
Những nụ cười có giá trị mà tranh biếm họa mang lại là nhân tố đặc biệt khiến tranh
biếm họa khác hẳn so với những thể loại tranh khác. Tính trào phúng, sự mỉa mai giễu cợt theo
cách hài hước và phóng đại để bộc lộ những mặt trái của vấn đề và những hành động xấu xa
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
15
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
đã tạo nên những góc cạnh của tranh biếm họa. Chúng vừa là tiếng cười của sự giải trí, nhưng
trên hết lại là sự suy nghĩ sâu sắc và nghiêm túc về những mặt trái của cuộc sống cần phải thay
đổi.
● Lời chú thích
Lời chú thích được sử dụng để làm rõ nghĩa hơn những bối cảnh của tranh biếm họa,
mà đôi khi chúng cũng có thể làm tăng thêm tính hài hước. Lời chú thích chỉ ra cho người đọc
lối đi để đến gần hơn với ý nghĩa của nội dung tranh biếm họa.

● Triển vọng
Là vị trí và chiều hướng mà tác giả lựa chọn khi phản ánh đối tượng từ đó nó làm nổi bật
nên lập trường quan điểm của tác giả tranh biếm họa. Khi khám phá tranh biếm họa thì chúng ta
nên trình bày quan điểm đồng nhất hay không đối với tác giả khi tiếp cận vấn đề.
Trong các yếu tố của tranh biếm họa thì biểu tượng và lối ẩn dụ là công cụ mạnh mẽ và
sắc bén nhất tạo nên sức mạnh của tranh biếm họa.
Hình 6: Những thành tố của tranh biếm họa “Sự chênh lệch giữa các nước phát triển và
đang phát triển”
4. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí
THPT
• Tranh biếm họa có khả năng thúc đẩy sự quan tâm, thích thú đặc biệt của học sinh đối
với những vấn đề phức tạp của GDVSPTBV.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
16
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
Tranh biếm họa là công cụ giáo dục đặc biệt hoàn toàn có thể làm cho những vấn đề
GDVSPTBV trở nên thú vị và có chiều sâu. Không có bất cứ một loại hình truyền tải thông tin
nào có thể thu hút được mối quan tâm và mở rộng sự hiểu biết của các em về các vấn đề hơn
tranh biếm họa. Chính nụ cười sâu sắc, hóm hỉnh, những nét vẽ phóng đại của tác giả tranh
biếm họa có thể mang lại cho các em sự thích thú đặc biệt đối với rất nhiều vấn đề phức tạp
như biến đổi khí hậu hay giảm nghèo đói toàn cầu. Sự quan tâm của người học đối với các vấn
đề là cơ hội đầu tiên và dễ dàng nhất để tăng cường GDPTBV dưới bất cứ hình thức tổ chức
nào. Chúng ta hãy tập cho học sinh thói quen quan tâm đối với những vấn đề kinh tế - xã hội -
môi trường để tự hoàn thiện và trưởng thành, để biết chia sẻ và yêu thương, để biết bảo vệ và
đấu tranh….
“Sự thách thức lớn nhất của chúng ta trong thế kỉ mới này là lĩnh hội ý tưởng mà dường
như rất trừu tượng - đó là phát triển bền vững- và biến nó thành hiện thực cho nhân dân trên
toàn thế giới” – (Theo Kofi Annan, Tổng thư kí LHQ)
Ví dụ: Thông qua bức tranh biếm họa về “Sự chênh lệch giữa các nước phát triển và
đang phát triển” (hình 6), học sinh có thể nhận thức một cách sâu sắc sự chênh lệch về trình

độ phát triển giữa các nước phát triển và đang phát triển. Bức tranh này đã sử dụng hai biểu
tượng hoàn toàn đối lập nhau: sự giàu có của Hoa Kỳ và các nước phương Tây với cuộc sống
nghèo khổ của người dân các nước đang phát triển và sự phụ thuộc của các nước này vào
viện trợ nước ngoài. Qua bức tranh này, học sinh sẽ càng thấu hiểu hơn cuộc sống khó khăn
của các nước đang phát triển. Đồng thời, các nước phát triển cần phải tăng cường viện trợ,
giúp đỡ các quốc gia này.
• Sử dụng tranh biếm họa giúp cho việc hình thành và phát triển những giá trị và sự chuyển
biến tích cực về thái độ và hành vi cho một tương lai bền vững và tốt đẹp hơn.
Giáo dục nếu đơn giản chỉ là tăng cường khả năng biết đọc, biết viết và làm tính thì
không thể tạo ra một xã hội có sự bền vững cơ bản. Và những công cụ giáo dục chỉ đơn thuần
mang lại ý nghĩa nâng cao nhận thức sẽ sớm tỏ ra vai trò yếu thế của mình bên cạnh những
công cụ có khả năng thay đổi hành vi và định hình giá trị như tranh biếm họa. Mặc dù những
tác động nhằm thay đổi hành vi là một quá trình phức hợp, nó không chỉ dựa vào kiến thức về
một lĩnh vực nhất định, mà còn liên quan đến các nhân tố về động lực, cảm xúc và xã hội.
Nhưng chính sự phê phán hài hước, thông minh của tác giả tranh biếm họa về những vấn đề lại
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
17
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
trở thành một yếu tố động lực, cảm xúc có ảnh hưởng sâu sắc tới nếp nghĩ của các em từ đó
làm thay đổi phương thức hành động.
Dường như sự giảng giải về đạo đức, sự ca ngợi những điều tốt đẹp lại ít có ý nghĩa đối
với người học hơn là sự phê phán cái xấu, cái ác một cách hài hước và thông minh, mà vai trò
chỉ trích xã hội, khiêu khích và gây cười thì không ai có thể làm tốt hơn các họa sĩ tranh biếm
họa. Vì vậy tranh biếm họa còn có khả năng phát triển ở người học những suy nghĩ phê phán,
và sáng tạo - là giá trị quan trọng hàng đầu mà chiến lược học toàn cầu

hướng tới. Trong một
thế giới toàn cầu hóa thay đổi nhanh chóng và phức tạp, nơi những tác động văn hóa đang đe
dọa cách nhìn toàn cầu thì những suy nghĩ phê phán, sáng tạo của người học là phương cách
duy nhất để sự tôn trọng còn được đạt ở vị trí trung tâm. Những suy nghĩ phê phán và sáng tạo

là con đường gìn giữ những giá trị văn hóa đa dạng, thúc đẩy quyền con người và thay đổi xã
hội theo chiều hướng tích cực.
Ví dụ: Bức tranh biếm họa “Bóc lột công nhân ở Indonexia” (hình 1) đã phơi bày thực
trạng các công ty xuyên quốc gia bóc lột lao động ở các nước đang phát triển một cách tàn tệ.
Trong bức tranh này, công ty NIKE- một thương hiệu nổi tiếng của Hoa Kỳ về sản xuất hàng
tiêu dùng xuất hiện với hình ảnh một ông chủ có cái miệng rộng đang chà đạp, quát tháo
những người công nhân gầy gò ở Indonexia. Bức tranh này có thể tác động mạnh tới thái độ,
quan điểm của người học, cụ thể là:
- Nhận thức được mặt trái của các công ty đa quốc gia khi tiến hành đầu tư, sản xuất ở các
nước đang phát triển, tiêu biểu là khu vực Đông Nam Á. Các công ty đa quốc gia sử dụng
nguồn lao động đông với chi phí nhân công thấp và lợi nhuận thu được rất cao.
- Thấu hiểu sự vất vả, khó nhọc của người lao động ở các nước đang phát triển khi làm
việc trong các công ty liên doanh. Họ bị lợi dụng sức lao động để mang lại lợi nhuận cao cho
các tập đoàn kinh tế đa quốc gia.
- Từ đó, người học có thể phản đối hoặc cùng nhân công của các công ty đa quốc gia yêu
cầu cải tiến điều kiện làm việc cho họ. Bên cạnh đó, các em cũng có thể hạn chế sử dụng các
sản phẩm của các công ty đa quốc gia.
• Tranh biếm họa có khả năng hình thành các kĩ năng học tập quan trọng và các kĩ năng sống
cần thiết để chủ động nắm lấy trách nhiệm cho việc tạo dựng một tương lai bền vững hơn.
Để giải thích, bình luận về một bức tranh biếm họa học sinh cần có một trình độ hiểu biết
nhất định đối với những vấn đề xã hội, một trí tưởng tượng phong phú và khả năng tư duy liên
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
18
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
kết các yếu tố bên trong và bên ngoài của tranh biếm họa. Việc sử dụng tranh biếm họa một
cách thường xuyên sẽ rèn luyện cho các em thói quen tư duy logic, đặt vấn đề vào những bối
cảnh xu hướng phát triển khác nhau để hiểu đúng những thông điệp mà tác giả muốn truyền tải
đến người xem. Bằng việc phân tích vấn đề theo nhiều xu hướng, các em có khả năng hiểu một
cách sâu sắc vấn đề cũng như bộc lộ một cách đầy đủ những năng khiếu của các em mà việc sử
dụng những phương pháp hay công cụ dạy học khác không thể đánh giá hết được.

Những bức tranh biếm họa có thể khơi gợi cho các em những suy nghĩ riêng độc
đáo, mở ra cho các em nhiều con đường để tìm ra vấn đề mà tác giả muốn phản ánh. Nó đòi
hỏi những ý nghĩ có lí lẽ, sự hiểu và đánh giá thông tin một cách chính xác cũng như đưa ra
những ý kiến quan điểm của mình, trình bày chúng một cách rõ ràng và có sức thuyết phục.
Tranh biếm họa được ví như một người phụ tá tuyệt vời có khả năng kích thích sự thảo
luận và tranh luận trong lớp học đối với nhiều vấn đề trên cơ sở công nhận và tôn trọng giá
trị của những sự giải thích khác nhau. Những khả năng giao tiếp, cộng tác, hợp tác và chia
sẻ với người khác còn được phát triển ở người học nếu tranh biếm họa kết hợp tốt với
phương pháp làm việc nhóm.
Ví dụ: Khi sử dụng bức tranh biếm họa “Sự chênh lệch giữa các nước phát triển và
đang phát triển” (hình 6) nêu trên kết hợp với phương pháp thảo luận nhóm, chúng ta có thể
thu được những kĩ năng quan trọng là:
- Tập trung quan sát một cách cẩn thẩn các chi tiết của bức tranh biếm họa trên
- Phân tích và đánh giá thông tin từ bức tranh.
- Lắng nghe và trao đổi ý tưởng với các thành viên trong nhóm, chấp nhận các cách giải
thích khác nhau.
- Liên kết các ý tưởng để tìm ra thông điệp cuối cùng của bức tranh về sự chênh lệch
trình độ phát triển giữa các nhóm nước
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
19
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
CHƯƠNG 2 : SỬ DỤNG TRANH BIẾM HOẠ PHỤC VỤ GIÁO DỤC VÌ SỰ
PHÁT TRIỂN BỂN VỮNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ
I. NHỮNG ĐIỀU KIỆN CƠ BẢN ĐỂ TỔ CHỨC GIỜ HỌC GDVSPTBV CÓ SỬ DỤNG
TRANH BIẾM HỌA
1. Những cơ hội đế sử dụng tranh biếm họa trong giảng dạy Địa lí THPT
1.1. Trình độ nhận thức của học sinh THPT
Theo một số nhà nghiên cứu, nhu cầu và trình độ nhận thức chung của học sinh THPT
ngày nay có một số nét đáng chú ý sau đây:
Các em học sinh THPT ngày nay ở Việt Nam đã đạt tới một sự hoàn thiện nhất định về

thể chất. Do được tiếp cận với công nghệ thông tin và phương tiện truyền thông hiện đại nên
đã thu nhận một khối lượng thông tin về cuộc sống của xã hội hiện đại lớn hơn rất nhiều, vì
thế sự gia tốc về tâm lí đã xuất hiện và bộc lộ rõ nét. Đây sẽ là một thuận lợi rất lớn khi sử
dụng tranh biếm họa trong dạy học Địa lí. Để giải thích và hiểu rõ nội dung tranh biếm họa
hoàn toàn không dễ dàng. Vốn kiến thức mà các em tiếp thu thông qua những phương tiên
thông tin đại chúng cũng như vốn kinh nghiệm sống của các em sẽ giúp các em giải mã những
ý tưởng tương đối phức tạp mà tác giả tranh biếm họa muốn gửi gắm.
Các em thường tỏ ra tự tin hơn, quan tâm nhiều hơn đến các vấn đề cấp bách của cuộc
sống hàng ngày, thích tranh luận về các vấn đề lí luận và thực tiễn. Đây cũng là lí do chúng ta
có thể kết hợp rất tốt sử dụng tranh biếm họa với phương pháp động não hay thảo luận nhóm.
chúng ta sẽ thu được những ý tưởng tuyệt vời.
Trên thực tế khi tiến hành đưa tranh biếm họa vào dạy thử nghiệm trong một số tiết
học và tham dò điều tra ý kiến của học sinh tôi đã thu được những kết quả tương đối tốt
đẹp. Lần đầu tiên được tiếp cận với tranh biếm họa, đa số các em tỏ ra ngạc nhiên và hứng
thú. Không khí lớp học rất sôi nổi, học sinh được kích thích sự tò mò và lôi cuốn. Các em
đã có một số kỹ năng bước đầu trong việc khai thác tranh biếm họa khá hiệu quả, nhất là
đối với những học sinh khá, giỏi. Ngay cả những học sinh ít chịu vận động, suy nghĩ thì
tranh biếm họa cũng có thể kích thích thảo luận và các em phản ứng khá tốt đối với tranh
biếm họa.
Tôi cũng đã ghi lại một số ý kiến của học sinh đối với việc sử dụng tranh biếm họa
trong dạy học. Nhìn chung các em đều có những thái độ rất tích cực.
Em Trần Thị Phương Thảo học sinh lớp 12A1 cho biết: “Lần đầu tiên em được học với
tranh biếm họa, em thấy cũng khá thú vi. Tranh biếm họa khá trừu tượng và hiểu được tranh
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
20
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
biếm họa không phải là dễ nhưng nó làm chúng em rất hứng thú và giúp chúng em nắm bắt,
ghi nhớ nội dung bài học lâu bền hơn, sâu sắc hơn ”.
Em Đào Thị Thủy học sinh lớp 10A8 cho biết: “Em thích tranh biếm họa vì nó vừa làm
cho các bạn trong lớp suy nghĩ, vừa có thể thảo luận thậm chí là tranh luận khá sôi nổi. Trước

đây em thường không chú ý nhiều tới môn địa lí nhưng khi học với tranh biếm họa em thấy rất
thú vị.”
Em Phạm Tiến Thành, học sinh lớp 12A4 cho biết “Những giờ học sử dụng tranh biếm
họa làm chúng em rất hào hứng, em rất thích phương pháp học tập mới này. Những thông
điệp mà các bức tranh biếm họa truyền tải có tác động rất mạnh đến suy nghĩ và hành động
của chúng em.”
Còn rất nhiều những quan điểm đồng tình của các em đối với việc sử dụng tranh biếm
họa trong dạy học. Chính điều đó đã góp phần trả lời cho câu hỏi mà chúng ta đang tìm kiếm.
1.2. Điều kiện dạy và học Địa lí hiện nay
Việc đưa tranh biếm họa có rất nhiều điều kiện để thực hiện khi mà cơ sở vật chất phục
vụ cho việc khai thác, tìm kiếm tranh biếm họa và giảng dạy Địa lí có rất nhiều chuyển biến
tích cực và ngày càng được hiện đại.
Trường THPT Khoái Châu nơi tôi đang giảng dạy là một trường có bề dày truyền thống
dạy và học và là trường trung tâm của huyện Khoái Châu. Là ngôi trường được công nhận là
trường chuẩn quốc gia nên cơ sở vật chất của trường được trang bị rất đầy đủ và thuộc loại
hiện đại nhất nhì trong tỉnh. Trường có 2 phòng máy tính, 3 phòng máy chiếu, 1 bảng tương
tác thông minh, 1 màn chiếu thông minh và một phòng thư viện điện tử, 1 phòng học đa năng
với các phương tiện nghe nhìn hiện đại. Tất cả các máy tính của các phòng học đều được kết
nối mạng Lan và mạng Internet để bảo đảm mỗi lớp có thể học được từ 1- 2 tiết/ 1 tuần bằng
máy tính. Vì thế học sinh có khả năng khai thác, tìm kiếm và chia sẻ tranh biếm họa theo chủ
đề của GDPTBV ngay tại lớp học
Trong hệ thống báo và tạp chí hiện nay ở Việt Nam, tranh biếm họa luôn chiếm một
diện tích quan trọng, giúp cho giáo viên và học sinh có thể dễ dàng kiếm tìm, trao đổi tranh
biếm họa. Trong bối cảnh dạy và học hiện nay, những điều kiện để áp dụng tranh biếm họa
vào dạy học Địa lí là rất có khả năng thực hiện. Và quan trọng nhất vẫn là vai trò tiên phong
của giáo viên để tranh biếm họa có một chỗ đứng xứng đáng hơn trong nhà trường phổ thông
Việt Nam.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
21
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT

2. Những yếu tố cơ bản quyết định hiệu quả sử dụng tranh biếm họa trong các giờ học
Địa lí THPT
• Đảm bảo một nguồn tranh biếm họa phục vụ tốt cho những chủ đề của GDVSPTBV.
Hệ thống tranh biếm họa ở Việt Nam hiện nay chưa thực sự đảm đương được vai trò
của một công cụ giáo dục nói riêng và GDVSPTBV trong nhà trường nói chung. Trong kháng
chiến chống Pháp và chống Mỹ, tranh biếm họa Việt Nam là vũ khí đấu tranh chống kẻ thù với
nhiều tên tuổi nổi tiếng mà đầu tiên phải kể tới Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc
Vân, Phan Kích (Phan Kế An), Mai Văn Hiến, Nguyễn Bích…Ngày nay, tranh biếm họa Việt
Nam đóng vai trò là tiếng nói chống tiêu cực xã hội, với nhiều cây bút đầy sung lực như họa sĩ
Chóe, Ớt, Nhím, Nhốp (trong thời kì đổi mới) , DAD, Còm, Khoái, LEO, LAP… Tháng
3/2011, “Biếm họa Việt Nam’’- cuốn sách đầu tiên viết về lịch sử tranh biếm họa Việt Nam
được xuất bản và là tác phẩm độc đáo mang lại giá trị cho người xem ở bất cứ thời điểm nào,
hoàn cảnh nào. Đây cũng có thể là một tài liệu hữu ích đối với nhiều giáo viên và học sinh
trong các bài học Địa lí. Ngoài ra chúng ta còn có thể khai thác nguồn tranh biếm họa nước
ngoài rất phong phú từ internet. Điều quan trọng là phải biết lựa chọn những nguồn tranh có
giá trị và sát với nội dung của bài học và có tác động mạnh đến việc giáo dục phát triển bền
vững.
• Sử dụng công nghệ thông tin- truyền thông (ICT) trong bài học Địa lí
Một lớp học với hệ thống máy tính, máy chiếu và kết nối internet là những nhân tố
rất quan trọng để tìm kiếm, phán ánh và trao đổi tranh biếm họa đối với cả giáo viên và học
sinh, nhất là khi ở Việt Nam, tranh biếm họa chưa có mặt trong chương trình và sách giáo
khoa Địa lí. Sự đóng góp của ICT thể hiện ở chỗ người học có thể tham gia sâu hơn vào
chính quá trình tìm kiếm, chia sẻ tranh biếm họa với những người khác và phản ánh kết
quả làm việc tốt hơn.
• Sự hợp tác và tương tác chặt chẽ giữa giáo viên và học sinh
Trong điều kiện lớp học quá ồn, học sinh không tập trung vào bài giảng, việc sử
dụng tranh biếm họa sẽ làm gia tăng tình trạng bất lợi đó với một bài học Địa lí. Tranh
biếm họa sẽ hoàn toàn không mang lại hiệu quả tích cực nếu nhiệm vụ khám phá thông
điệp của bức tranh lại hoàn toàn thuộc về giáo viên mà người học không hề đóng góp
phần nhỏ công sức vào đó. Trái lại, người học thường gặp khó khăn để hiểu những ý

nghĩa của những biểu tượng và tình huống trong tranh biếm họa, thì lúc này vai trò chỉ
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
22
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
dẫn của người giáo viên lại quan trọng hơn bao giờ hết. Vì vậy, sự xuất hiện của tranh
biếm họa trong một giờ học Địa lí, đồng nghĩa với sự tồn tại của tính hợp tác và tương tác
chặt chẽ giữa giáo viên và học sinh.
II. SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA PHỤC VỤ GDPTBV TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ
THPT
1. Hình thức sử dụng tranh biếm họa
Đối với việc đưa tranh biếm họa vào một bài học cụ thể thì chúng ta có thể sử dụng
tranh biếm họa trong tất cả các hoạt động của một tiết học:
 Sử dụng tranh biếm họa nhằm khởi động bài học
 Sử dụng tranh biếm họa để khai thác nội dung bài học
 Sử dụng tranh biếm họa để khắc sâu kiến thức bài học và củng cố nội dung bài học
Tùy thuộc vào mục tiêu của bài học và thời gian cho từng phần mà ta có thể lựa chọn sử
dụng tranh biếm họa trong khâu nào đó của quá trình dạy học. Chúng ta có thể kết hợp tranh
biếm họa với các phương pháp dạy học như phương pháp làm việc nhóm hay đàm thoại – gợi
mở khi bắt đầu làm quen với tranh biếm họa đều có thể mang lại những hiệu quả tích cực.
2. Kỹ thuật và phương pháp cơ bản để khai thác tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV
trong các bài học Địa lí
Để khai thác và vận dụng hiệu quả tác động của tranh biếm họa tới người học, yêu cầu
giáo viên phải có những hiểu biết sâu sắc về vấn đề đặt ra thông qua các bức tranh và kỹ năng
truyền tải tốt. Đồng thời, để có thể hình thành cho người học những giá trị, triển vọng của
GDPTBV thì chúng ta cần phải có những kỹ thuật và phương pháp riêng đối với công cụ dạy
học đặc biệt này.
Theo tác giả Gymanasium Niedersachsen (Cộng hòa liên bang Đức. 2006), quá trình
khai thác nội dung tranh biếm họa có thể diễn ra theo 6 bước sau đây:
● Bước 1: Mô tả các đối tượng và tình huống trong tranh.
- Trước tiên quan sát kỹ bức tranh.

- Chú ý tất cả chi tiết.
- Xác định những chi tiết đặc biệt khác thường trong bức tranh.
- Cuối cùng mô tả được tình huống được nêu ra trong tranh.
● Bước 2: Nhận xét, xác định về nội dung thể hiện.
- Tìm ra được mối liên hệ trong bức tranh.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
23
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
- Xác định nội dung thể hiện.
- Xác định vấn đề mà tranh biếm họa đề cập đến.
- Kiểm tra lại xem còn có nội dung nào còn bị ẩn chứa nữa không.
● Bước 3: Chỉ ra những biểu tượng được thể hiện trong tranh.
- Chỉ ra được biểu tượng nào đề cập đến nội dung nào.
● Bước 4: Xác định đối tượng và sự kết hợp giữa đối tượng với biểu tượng để hướng tới nội
dung cần khắc sâu:
- Suy nghĩ xem đối tượng nào được nhắc đến trong tranh biếm họa.
- Từ những đối tượng kết hợp với biểu tượng ở trên chỉ ra điều cần khắc sâu cho người xem.
● Bước 5: Mục đích thể hiện của bức tranh
- Chỉ ra mục đích thể hiện của tranh biếm họa là gì?
- Xem cá nhân, nhóm người nào, hay một vấn đề nào bị đưa ra phê phán.
- Suy nghĩ xem có mâu thuẫn nào được đưa ra trong bức tranh không?
● Bước 6: Đánh giá về quan điểm của tác giả và tác động của bức tranh đối với thái độ của
người học.
- Kiểm tra xem sự phê phán có đúng và cập nhật không.
- Đánh giá xem tranh biếm họa có tác động như thế nào đến học sinh.
- Học sinh đưa ra nhận định và nhận xét của chính cá nhân hay nhóm của mình.
- Học sinh hoặc giáo viên đưa ra chủ đề hay ý nghĩa của tranh biếm họa đó.
Việc tiến hành khai thác nội dung tranh biếm họa có thể diễn ra tuần tự theo đúng các
bước nêu trên, đặc biệt khi chúng ta bắt đầu cho học sinh làm quen với tranh biếm họa. Tuy
nhiên, chúng ta cũng có thể tiến hành đồng thời một số bước hoặc bỏ qua bước nào đó khi học

sinh đã nắm được kĩ năng khai thác tranh biếm họa và thời gian trong lớp học không nhiều.
Khi áp dụng vào dạy học địa lí ở trường THPT, trong quá trình thực hiện các bước để
giúp học sinh khai thác tranh biếm họa, giáo viên có thể đưa ra một hệ thống các câu hỏi để
giúp học sinh khai thác tốt tranh biếm họa như:
- Các sự kiện hay vấn đề quan trọng trong tranh biếm họa đó là gì?
- Ai là nhân vật trong tranh biếm họa đó?
- Có những biểu tượng trong tranh biếm họa đó không? Vậy chúng đại diện cho những ai và
nhân vật nào?
- Bạn có đồng ý hay không đồng ý với người vẽ tranh biếm họa? Tại sao?
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
24
Sử dụng tranh biếm họa phục vụ GDVSPTBV trong dạy học Địa lí THPT
-Khái niệm Địa lí có liên quan đến việc giải quyết các vấn đề trong tranh biếm họa hay không?
- Ý nghĩa Địa lí của các vấn đề được nêu ra trong tranh biếm họa?
- Bạn có thể phát biểu chủ đề của bức tranh biếm họa đó không? Hoặc là thông tin nào
trong tranh biếm họa cần được truyền đạt?
Hình 7: Giải mã tranh biếm họa “Cơn ác mộng khí nhà kính”
Đối với bức tranh biếm họa trên chúng ta có thể khám phá nội dung và vận dụng trong
GDPTBV cho học sinh theo các bước như sau:
● Bước 1: Mô tả các đối tượng và tình huống trong tranh “Cơn ác mộng khí nhà kính”
- Quan sát bức tranh và chú ý các chi tiết về hai ngôi nhà: một ngôi nhà cao tầng với đầy đủ
tiện nghi, sử dụng nhiều năng lượng và một ngôi nhà nhỏ làm bằng các vật liệu tự nhiên và chỉ
có một chiếc xe đạp. Bên cạnh ngôi nhà đó là một chiếc cột điện và các ngôi nhà nhỏ khác.
- Xác định chi tiết khác thường trong bức tranh là hai ngôi nhà với điều kiện sinh hoạt đối lập
nhau bị ngăn cách bằng một vết nứt sâu không thể vượt qua.
- Mô tả tình huống nêu ra trong bức tranh: Tình huống trong bức tranh này hết sức thú vị về
cuộc đối thoại giữa hai gia đình- người đàn ông cùng vợ và con đứng trên tòa nhà cao tầng với
xuống hỏi gia đình ở ngôi nhà nhỏ rằng bạn có muốn một chiếc tủ lạnh và thêm một chiếc
radio không?
● Bước 2: Nhận xét, xác định về nội dung thể hiện.

- Mối liên hệ trong bức tranh này là sự đối lập về mức sống giữa hai gia đình tượng trương cho
hố sâu ngăn cách về điều kiện sống giữa các nước phát triển và đang phát triển.
Giáo viên: Nguyễn Thị Thu Hiền Trường THPT Khoái Châu
25