KHÁC BIỆT CƠ BẢN GIỮA PHÓNG SỰ VĂN HỌC VÀ PHÓNG SỰ BÁO CHÍ

Website: Email : Tel : 0918.775.368
KHÁC BIỆT CƠ BẢN GIỮA PHÓNG SỰ VĂN HỌC
VÀ PHÓNG SỰ BÁO CHÍ
Phóng sự là một thể loại tiêu biểu trong loại hình tác phẩm ký tự sự.
Vào những điều kiện lịch sử xã hội thuận lợi, phóng sự được sử dụng rộng rãi
ở cả làng văn lẫn làng báo. Chính tính chất “lưỡng sinh” đặc biệt này đã khiến
cho phóng sự được cắt nghĩa và lý giải bằng nhiều quan niệm khác nhau. Có
thể nói, phóng sự là một thể loại phức tạp, không dễ nhận diện các đặc trưng
thể loại đích thực như một số thể loại khác cùng loại hình ký. Dẫu vậy, nhìn
chung, các kiến giải về bản chất thể loại phóng sự của giới nghiên cứu văn
học và báo chí hiện nay (ở trong nước cũng như ngoài nước) đều thống nhất ở
một điểm, coi phóng sự là thể loại nằm giữa văn học và báo chí. Điều này có
thể được xem như một tiền đề về lý luận để từ đó nhìn nhận, nghiên cứu hiện
trạng phát triển của phóng sự theo tinh thần “phân môn biệt loại” tương đối
với các thể loại văn học khác.
Tuy nhiên, thực tế lại có phần phức tạp hơn nhiều, bởi lẽ có những tác
phẩm phóng sự chỉ thuần túy là những trang ghi chép, tả thực, thông tin về sự
kiện khách quan. Bên cạnh đó, có những tác phẩm phóng sự dù vẫn viết về
những “sự thực ở đời” nhưng lại nghệ thuật không kém những tác phẩm nghệ
thuật đích thực. Nếu soi chiếu ở những chiều kích sâu hơn ta sẽ thấy bản thân
tác phẩm phóng sự luôn chịu sự qui định của nhiều tác nhân để có thể kết tinh
thành những sắc diện thẩm mỹ phần nào mang giá trị văn chương hay chỉ là
những đường ray thông dẫn sự kiện khách quan đơn thuần. Vì vậy rất cần có
sự phân biệt để định vị phẩm chất đích thực cho các tác phẩm được gọi là
phóng sự nói chung.
1
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Lâu nay, các nhà nghiên cứu lý luận văn học và lý luận báo chí đã bàn
nhiều về sự khác biệt giữa ký văn học và ký báo chí nhưng lại chưa mấy chú
tâm phân biệt PSBC (PSBC) với PSVH (PSVH). Nếu có chăng chỉ là những
phác thảo sơ lược, thiếu hệ thống toàn diện. Sự so sánh nếu chỉ dừng lại ở cấp

độ loại hình cơ bản nhiều khi chưa soi tỏ các tiểu tiết phức tạp nảy sinh ở cấp
độ thể loại. Hơn thế, từ giữa thập niên 80 của thế kỷ trước trở lại đây, sự bùng
nổ trở lại của thể loại phóng sự còn kéo theo xu hướng tách bạch khá rõ ràng,
trong lối thể hiện, PSBC và PSVH. Cùng xuất hiện trên mặt báo, cùng mang
danh phóng sự, nhưng con đường vươn tới đích của sự thật ở hai loại phóng
sự này có nhiều điểm khác biệt. Vì vậy việc thiết lập một “giải phân cách”
mềm mại, tương đối nhằm khu biệt chúng không chỉ có ý nghĩa đối với người
nghiên cứu mà còn hết sức cần thiết cho người sáng tạo cũng như người tiếp
nhận.
1. Tính chất thông tin trong tác phẩm
Nhìn chung, các thể loại ký đều ghi chép, phản ánh các sự kiện có thật
trong hiện thực khách quan. Riêng với phóng sự thì ngoài tính khách quan,
chân xác, còn đòi hỏi cả tính thời sự, cập nhật và khả năng lý giải, phân tích,
điều trần về sự thật nữa. Do vậy, ngay ở điểm này giữa PSVH và PSBC đã bắt
đầu bộc lộ ranh giới. Trong khi đối với PSBC tính xác thực của thông tin
được đặt ra một cách nghiêm ngặt thì PSVH vẫn được phép có những khoảng
“phi phỏng” (không xác định) lượng thông tin. Lối nói phiếm chỉ trong định
danh hoặc việc dùng từ, ngữ vô định thường không mấy khi được chấp nhận ở
PSBC thì PSVH lại coi đó như là một thủ pháp nghệ thuật nhằm mềm hóa
thông tin, tránh cho người đọc những cú sốc bất lợi về thực tại. Những đoạn
mô tả cảnh sắc thiên nhiên, trạng huống tâm lý, hành tung nhân vật... được
tỉnh lược tối đa hoặc chỉ dựng lên như cái nền của PSBC thì PSVH đôi khi lại
2
Website: Email : Tel : 0918.775.368
khai thác chúng như một phương tiện hữu hiệu góp phần biểu đạt tư tưởng
thẩm mỹ. Mặt khác, sự kiện trong PSBC càng mới mẻ, cập nhật, vấn đề đặt ra
càng nóng bỏng, bức xúc thì tính hấp dẫn càng cao, khả năng tác động đối với
đời sống xã hội càng lớn. Còn trong PSVH, sự kiện có ý nghĩa “châm ngòi
nổ” nhiều khi không nhất thiết phải theo sát dòng thời sự. Thậm chí có một độ
lùi thích hợp về không gian, thời gian càng giúp cho người viết có thể tái hiện

một cách sinh động, đầy đủ và soi sáng sự kiện từ nhiều chiều. Trong PSBC,
sự thật cho dù có được “tạo dáng” đôi chút song nó vẫn phải mang đầy đủ,
nguyên dạng tầm vóc và cốt lõi của sự kiện bản thể.Tính thẩm mỹ của thông
tin nếu có được chủ yếu là do tự thân hiện thực mang lại chứ không phải do
dụng công tôn tạo của người viết. Trái lại, ở PSVH tuy vẫn lấy việc phản ánh
người thực, việc thực làm chủ đích nhưng ngoài chức năng đáp ứng nhu cầu
nhận thức cho công chúng, tác phẩm còn phải vươn tới yêu cầu giao tiếp thẩm
mỹ, định hướng thông tin. Vì vậy, không chỉ phương châm viết cho đúng, cho
trúng mà cả yêu cầu viết cho hay ở PSVH cũng không giống như PSBC. Bản
lĩnh của nhà báo là lựa chọn tư thế, góc nhìn, thời điểm “phát hỏa” sao cho
“mũi tên sự kiện” trúng đích một cách nhanh nhất. Mọi vấn đề được mô tả, tái
hiện, lý giải, điều trần sao cho trực tiếp, khách quan và nổi bật nhất để có thể
tác động thẳng tới tri giác người đọc. Nhưng với nhà văn lại không chỉ như
thế. Mũi tên có thể trúng đích song những gì còn lại, những gì thay đổi, những
gì sẽ tái sinh cho một cuộc sống tốt đẹp sau đó mới là điều người cầm bút cần
đặt ra và hướng tới. Sự thật dẫu có được trình bày, diễn giải đầy đủ, kỹ lưỡng
đến mấy mà tính khái quát của vấn đề nêu ra chưa thực sự gắn với những nỗi
niềm nhân sinh thế sự, chưa thể coi nhà văn đã hoàn thành sứ mệnh của mình.
Nếu ở PSBC, thông tin sự kiện được xem là sự sống còn của tác phẩm thì ở
PSVH tính thẩm mỹ của thông tin mới là tiêu chí cuối cùng để đánh giá.
Người làm PSVH không chỉ đi đến tận cùng sự thật mà còn đòi hỏi phải làm
3
Website: Email : Tel : 0918.775.368
sao cho những sự thật ấy vừa gây “nhức nhối trí tuệ” vừa có khả năng rung
động tâm hồn, thức tỉnh lương tri thời đại.
Như vậy, đủ thấy rằng sự khác nhau về tính chất thông tin giữa PSVH
và PSBC là một thực tế bắt nguồn từ mục tiêu phản ánh, tái tạo hiện thực.
Đây cũng chính là điểm mấu chốt dẫn đến sự phân biệt chúng trên một số
bình diện khác.
2. Nhân vật người trần thuật

Ở cả PSVH và PSBC, người trần thuật (kể chuyện, dẫn dắt, bình bàn...)
đóng một vai trò quan trọng trong việc tổ chức sự kiện, sắp xếp nhân chứng,
thẩm định sự thật... Đó có thể là chính chủ thể “cái tôi” tác giả hoặc một nhân
vật được tác giả lựa chọn đóng vai người trần thuật. Tùy theo tính chất của sự
kiện, vấn đề cũng như kiểu loại phóng sự mà tác giả - người trần thuật chọn
cho mình một vị thế thích hợp để can dự vào cấu trúc trần thuật. Tuy nhiên, ở
điểm này, giữa PSVH và PSBC cũng xuất hiện những sự phân biệt đáng kể.
Trước hết, trong PSBC người trần thuật vừa đóng vai trò là chủ thể sáng tạo,
trực tiếp xử lý, định đoạt mọi mối quan hệ trong tác phẩm, vừa có thêm vai
trò nhân chứng để tạo niềm tin cho độc giả. Họ xuất hiện hầu hết ở ngôi thứ
nhất trong tư cách “cái tôi” vừa nhập cuộc vừa tỉnh táo, khách quan trước mọi
vấn đề của hiện thực. Trong khi đó ở PSVH, chủ thể trần thuật được hiện diện
bằng nhiều tư thế khác nhau. Có khi trực tiếp như người trong cuộc, có khi
gián tiếp trong vai trò người nghe kể lại, cũng có lúc “cái tôi tác giả” tự
nguyện ẩn mình đi để trao toàn quyền trình bày, dẫn dắt, thẩm định, phán
xét... cho một nhân vật khác. Sự đa dạng về vai trò của người trần thuật như
vậy cho phép PSVH không chỉ linh hoạt, mềm dẻo trong cấu trúc trần thuật
mà tầm kích của sự kiện cũng được bao quát một cách đầy đủ và toàn diện
4
Website: Email : Tel : 0918.775.368
hơn. Thông thường ở PSBC, điểm nhìn từ chủ thể đến các khách thể cần trần
thuật là cận kề và trực diện trong không gian và thời gian thực tại. Nhà báo
chỉ trần thuật về những điều trực tiếp liên quan đến diễn biến của sự kiện,
nghĩa là chỉ chú tâm vào một mối quan hệ đơn nhất của các biến cố trong tư
thế người chứng kiến. Còn ở PSVH điểm nhìn trần thuật của chủ thể phản ánh
vừa có thể trực tiếp (đối đáp trực diện), vừa có thể gián tiếp (qua hình dung,
suy tưởng trong thời gian và không gian gián cách). Nhà văn trong khi bám
sát sự kiện khách quan, vẫn có thể hình dung về đối tượng cần tái tạo ở quá
khứ hoặc tương lai. Nói cách khác, người trần thuật trong PSVH có thể đặt
mình trong mối tương quan đa chiều, điểm nhìn trần thuật vì thế luôn được

vận động, hoạt biến theo quỹ đạo của sự kiện. Và đương nhiên trong việc
chuyển dịch điểm nhìn như vậy không thể không có sự chi phối ít nhiều của
cảm quan nghệ thuật cá nhân. Điều này cũng chính là lý do khiến PSVH
thường đa thanh phức điệu và mang đậm dấu ấn phong cách tác giả hơn
PSBC.
Ngoài ra, cũng cần nói thêm rằng việc tuân thủ tối đa lôgíc của sự kiện
trong PSBC đã tạo nên chân dung “cái tôi” tác giả - người trần thuật luôn lạnh
lùng, nghiêm cẩn, kín kẽ. Cho dù có đồng hành với sự kiện, “cái tôi” cũng
luôn giữ một khoảng cách cần thiết, chỉ cốt đủ để minh chứng cho sự thật. Bởi
lẽ một khi đã đứng trên lập trường trách nhiệm công dân, nhà báo càng tránh
bộc lộ chân dung tinh thần của mình bao nhiêu thì chủ kiến nêu ra càng khách
quan, giàu sức thuyết phục bấy nhiêu. Đối với nhà văn trong PSVH thì không
nhất thiết phải thế. Tôn trọng sự thật khách quan nhưng nhà văn không bắt
buộc đứng tách biệt ra ngoài sự thật. “Cái tôi” mang tính quan niệm được
quyền khắc họa như một nhân vật bình đẳng với các nhân vật khác trong quá
trình tái hiện quy mô của sự kiện. Đương nhiên, công việc này chính là một
5