HOÀNG VIỆT VÀ DẤU ẤN MÙA XUÂN TRONG TÌNH CA potx

HOÀNG VIỆT VÀ DẤU ẤN MÙA XUÂN TRONG TÌNH CA


Hoàng Việt, tên thật là Lê Chí Trực, còn có bút danh Lê Quỳnh, Lê Trực. Ông
sinh năm 1928, quê ở xã An Hữu, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang. Sáng tác âm
nhạc từ năm 16 tuổi. Năm 1956, ra Bắc tập kết, học sáng tác tại Trường Âm
nhạc Việt Nam. Năm 1958, ông theo học chuyên ngành sáng tác tại Nhạc viện
Sofia (Bungari). Năm 1966, về nước, Hoàng Việt lại tiếp tục sát cánh cùng
nhân dân tại chiến trường Nam Bộ. Ngày chót tháng 12-1967, trong trận oanh
tác của giặc Mỹ, ông đã hy sinh khi chưa kịp hoàn thành tác phẩm giao hưởng
số 2 và những dự định của người nhạc sĩ. Hoàng Việt được truy tặng Giải
thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật năm 1996 (1).
Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Hoàng Việt đã là nhạc sĩ nổi tiếng với nhiều
ca khúc mang âm hưởng dân gian như Lá xanh, Ai nghe chiến dịch mùa xuân
(1950), Tin tưởng, Đêm mưa dầm (1951), Lên ngàn (1952), Lửa sáng, Nhạc
rừng (1953), Mùa lúa chín (1954) , mỗi bài đều gắn với những bối cảnh lịch
sử cụ thể, và qua từng năm, bút pháp của nhạc sĩ càng trở nên điêu luyện hơn.
Cái cách mà Hoàng Việt để lại dấu ấn cho người nghe không phải là những
khẩu hiệu xơ cứng, mà ngay trong bối cảnh vô cùng khó khăn của cuộc kháng
chiến, người ta vẫn thấy một sự vui tươi, nhẹ nhàng đến lãng mạn được thể
hiện ở từng ca khúc. Bởi, Hoàng Việt là người con của Nam Bộ, là nhạc sĩ của
người dân Nam Bộ.
Không dừng lại ở việc xây dựng hình tượng âm nhạc thông qua ngôn ngữ âm
nhạc dân gian Nam Bộ, ông còn thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ âm
nhạc mới để thể hiện những điều muốn nói. Bài Tình ca đánh dấu một bước
ngoặt mới trong cuộc đời sáng tác của người nhạc sĩ tài ba này.
Đó là vào mùa xuân năm 1957, tiết trời vẫn còn vương vấn cái lạnh của mùa
đông xứ Bắc. Người nhạc sĩ Nam Bộ lúc đó đang là học viên của Trường Âm
nhạc Việt Nam ở 13 Cao Bá Quát - Hà Nội. Cảnh xuân, dù trong chiến tranh
hay hòa bình, thì nó vẫn là cái cớ để đẩy tiềm thức của con người nhớ về nơi
mà họ đã sinh ra và lớn lên. Ở đó với nhiều nỗi buồn, niềm vui, theo năm tháng

đã trở thành kỷ niệm gắn chặt suốt hành trình của cuộc đời con người. Hoàng
Việt, tất nhiên chẳng là người nằm ngoài quy luật đó. Bằng trái tim đa cảm của
người nhạc sĩ trẻ, nỗi niềm nhớ quê, nhớ vợ, nhớ bạn bè, người thân, có lẽ
trong khung cảnh ngày xuân đất Bắc lại bùng lên mạnh mẽ trong ông hơn bao
giờ hết.
Đúng thời gian ấy, một niềm vui trong cái éo le nghịch lý đã xuất hiện. Vui là
vì Hoàng Việt nhận được thư của vợ từ Sài Gòn gửi ra chứa đựng bao tình cảm
riêng tư. Cái éo le, nghịch lý mà người nhạc sĩ không ngờ tới đó là hành trình
của bước thư vô cùng ngoằn ngèo, trắc trở, từ Sài Gòn sang Pari, lòng vòng qua
một số nước rồi tới Hà Nội. Thế rồi, cái đích phải đến đã đến. Hoàng Việt nhận
được thư trong tâm trạng vô cùng phấn chấn. "Ông nghĩ đến nỗi khổ của người
vợ phải xa cách chồng, sống trong vòng cương tỏa, o ép của kẻ thù Một cảm
xúc mãnh liệt về tấm lòng thủy chung của những lứa đôi trước phong ba bão
táp của cuộc đời, khát vọng về ngày thống nhất đoàn tụ đã bùng lên trong ông"
(2). Và, trái tim của người nhạc sĩ đã được cộng hưởng, dồn nén đến đỉnh điểm
từ tình yêu quê hương đất nước với tình cảm riêng tư, để một đêm thức trắng
cho bản Tình ca ra đời.
Điều đáng chú ý là, ở thời điểm đó, Tình ca đã gây nên một "chấn động" lớn
trong giới âm nhạc nói riêng và giới nghệ thuật nói chung. Nhiều người cho
rằng Hoàng Việt "quá liều" trong việc đề cập tới tình yêu đôi lứa, khi mà điều
kiện lịch sử chưa cho phép. Điều đó có một phần đúng, nhưng chưa đủ. Bởi,
Tình ca của Hoàng Việt, trong nó chứa đựng nhiều điều hợp lý, mà nói theo lời
của Mác thì: cái gì hợp lý sẽ tồn tại. Nhìn sâu hơn, tính hợp lý đó được đặt theo
chiều ngang của lịch sử văn hóa âm nhạc nước nhà. Rõ ràng Tình ca là điểm
nối giữa cái đã có của quá khứ với hiện tại và cái sẽ có ở tương lai.
Tính từ thời điểm ấy, ngược dòng thời gian hơn 10 năm về trước, hệ quả của
cuộc giao lưu văn hóa giữa nước ta với các nước phương Tây (thông qua văn
hóa Pháp) làm xuất hiện nhiều hiện tượng văn hóa mới, trong đó có âm nhạc.
Âm nhạc mới (tính đến nay đã trên dưới 70 năm, nhưng vẫn chưa có một tên
gọi hay thuật ngữ nào bộc lộ đúng với nội hàm của nó, nên không ít người gọi

loại này là tân nhạc hay nhạc cải cách), những năm tháng trước cách mạng có
sự phân ra thành ba dòng ca khúc: cách mạng, yêu nước tiến bộ (hoài vọng lịch
sử) và tiền chiến (trữ tình lãng mạn). Cũng bởi do hoàn cảnh lịch sử chi phối,
nên chỉ sau mấy năm hình thành, dòng ca khúc hoài vọng lịch sử đã hợp lưu
chảy cùng dòng ca khúc cách mạng. Riêng với dòng ca khúc trữ tình lãng mạn
thì bị đứt đoạn, nhưng nó vẫn âm ỉ cháy trong tâm hồn của nhiều nhạc sĩ. Như
vậy, Tình ca của Hoàng Việt ra đời là sự tiếp nối chủ đề tình yêu của dòng ca
khúc trữ tình lãng mạn, tất nhiên là ở một tâm thế khác.
Cũng ngay ở thời điểm đó, và quãng đường tiếp theo cho đến ngày đất nước
hoàn toàn giải phóng, nhiều nhạc sĩ đã chọn các hướng đi để khai thông cho
dòng ca khúc này bằng các hướng:
Hướng thứ nhất, các nhạc sĩ đi vào khai thác đề tài tình yêu trên cơ sở những
motip cốt truyện và âm nhạc dân gian miền núi phía Bắc. Nhiều bản tình ca:
Tiếng sáo gọi người yêu (Nguyễn Đình Tấn), Sao cô em chưa về (Lê Lan),
Trước ngày hội bắn (Trịnh Quý), Chiếc đàn môi (Nguyên Nhung), Tình ca
Tây Bắc (Bùi Đức Hạnh - Cầm Giang) ra đời đã nhận được ngay sự cộng
cảm của xã hội.
Hướng thứ hai, thuộc về Hoàng Việt, "tác giả xông thẳng vào hai vấn đề then
chốt của tình ca mới: nội dung đề tài mang tính cập nhật, nghĩa là gắn với bối
cảnh lịch sử đương đại; sử dụng ngôn ngữ âm nhạc mới" (3). Như vậy, ở một
phương diện nào đó, có thể coi Hoàng Việt là nhạc sĩ đặt nền móng cho sự ra
đời của một nhánh tình ca, mà trong đó có sự kết hợp giữa ngôn ngữ âm nhạc
mới với không khí của thời đại.
Sau đó ít lâu, hướng thứ ba cũng có nhiều điều giống hướng thứ hai, nhưng lợi
thế hơn, an toàn hơn trong cách ứng xử văn hóa với xã hội, lịch sử. Đó là, các
nhạc sĩ khai thác nội dung trong thơ đương đại. Hướng này có Nhớ (Lê Yên -
Thanh Hải), Nhớ (Hoàng Vân - Nguyễn Đình Thi), Tình em (Huy Du - Ngọc
Sơn)
Dẫu vậy, lịch sử vẫn là lịch sử, nó có tính quy luật riêng, thậm chí quy luật ấy
có đủ khả năng chi phối những hoạt động vật chất lẫn tinh thần của một thời

đại. Tình ca, rồi Tình em, hay Nhớ cũng phải lắng dịu một thời gian dài, khi
mà lịch sử hội đủ các yếu tố xã hội, nhận thức thì nó mới được nhìn nhận là
những tác phẩm có giá trị về mặt nghệ thuật.
Riêng với Tình ca, phải ghi nhận sự táo bạo trong cách tư duy của nhạc sĩ
Hoàng Việt. Cái tư duy nghịch lý trong cái hợp lý được thể hiện cả trong và
ngoài tác phẩm. Trong tác phẩm, đầu tiên là cái tôi, cái tình yêu riêng của nhạc
sĩ được đề cập: "Khi hát lên tiếng ca gửi về người yêu quê ta. Ta át tiếng gió
mưa thét gào cuộn trong phong ba. Em ơi nghe chăng lời trái tim vọng ra ".
Rồi ở lời 2 có: " Chim dăng dăng bay ngoài nắng xuân đẹp thay! Tan cơn
phong ba, lòng đất yên rồi đây. Em hẫy nở nụ cười tươi xinh. Như đóa hoa
xuân chào riêng anh. Nói nhau nghìn lời qua đôi mắt xanh".
Bây giờ chiến tranh đã đi qua, tình yêu đôi lứa đang lan tràn trong ca khúc Việt,
thậm chí là ủy mị, thiếu sức sống cũng chẳng sao. Nhưng, ở thời điểm đó, khi
mà người ta nhìn nhận tác phẩm âm nhạc dưới hệ quy chiếu của ngôn từ - ngôn
từ đó có ảnh hưởng đến sức chiến đấu của dân tộc hay không - thì mới thấy sự
táo bạo của Hoàng Việt trong cách đặt vấn đề về tình yêu đôi lứa. Chính do
cách nhìn mang tính lịch sử, mà một số người thời ấy cho rằng Tình ca của
Hoàng Việt là có vấn đề. Bởi thế, ngay khi bài hát được nghệ sĩ Quốc Hương
trình diễn trên sóng của Đài Tiếng nói Việt Nam, thì sau đó ít tháng, nó được
xếp lại trong "kho lưu trữ". Lịch sử vô cùng khắt khe nhưng cũng thật công
bằng,10 năm sau, Tình ca của Hoàng Việt đã được trả lại đúng vị trí của nó.
Thật ra, lời trong Tình ca đâu chỉ có tình yêu đôi lứa - cái tôi của nhạc sĩ - mà
trong nó đã chưa đựng cái ta cao cả. Cũng như bao nhạc sĩ ở thời đó, tình yêu
lứa đôi được hòa vào tình yêu quê hương đất nước. Từ trong gian khổ của chiến
tranh, tình yêu của nhạc sĩ càng trở nên cứng cáp hơn và đơm hoa kết trái.
Không bi lụy, tình yêu ấy được gắn chặt với cánh đồng, dòng sông của mảnh
đất Nam Bộ - nói rộng ra là quê hương, đất nước, tổ quốc. Hoàng Việt đã gói
tình yêu của ông như thế này: "Em có nghe tiếng ca chứa đựng hận thù sâu xa.
Đã biến tình đôi ta thành những cánh sao tỏa sáng. Vượt băng băng qua đêm tối
tìm hương hoa. Bến nước Cửu Long còn đó em ơi! Biển lúa nương dâu còn mãi

muôn đời. Là còn duyên tình ta với bao tiếng ca, khong thể xóa nhòa". Hình
như sự bộc vẫn chưa đủ sức nặng, ông còn viết thêm ở lời hai như để khẳng
định tình yêu chân chính sẽ tạo nên sức mạnh, sẽ dệt thành bài ca bất hủ: "Ta
hát chung tiếng ca vang dội từ nghìn phương xa. Xua kẻ thù đi mau, dập tắt
chiến tranh đẫm máu. Đập tan ngay bao nhiêu đau khổ và chia ly. Giữ lấy đức
tin bền vững em ơi! Giữ lấy trái tim đòi sống yêu đời. Làm một bài tình ca của
đôi lứa ta, dâng cả bao đời".
Có điều trong Tình ca, Hoàng Việt đã dùng lối tư duy "ngược". Thời đó, các
nhạc sĩ thường đi từ cái bao la, rộng lớn của cảnh quan, đất nước, sau đó mới
đề cập tới tình yêu lứa đôi, tình yêu anh - em, nhưng tình yêu đó là của mọi
người chứ không phải của riêng mình. Nói cách khác, cái ta, cái lớn lao phải
đặt lên trước, đó là mô thức mang tính khuôn mẫu cho sáng tác. Hoàng Việt
không vậy, bắt đầu từ rung động thật sự từ bản thân, ông đi từ cái riêng đến cái
chung, từ cá thể đến cộng đồng, và cuối cùng vẫn thấy cái tôi - ta hòa nhập.
Chính lối tư duy này, ở thời nặng về "xét ý suy nghĩa, nhặt chữ đếm câu", đã
không ít người cho rằng bài hát có vấn đề về ca từ, điều đó là hoàn toàn dễ hiểu
và có thể lý giải được.
Sáng tác là vấn đề sáng tạo mang tính cá thể, vì thế mỗi người có khả năng và
có cách tư duy để xây dựng nên một phong cách riêng. Hoàng Việt cũng thế, ở
Tình ca, ông đã tạo được một dấu ấn rất riêng, dấu ấn ấy là sự kết hợp của cái
truyền thống và cái hiện tại.
Trên phương diện bản thể, Hoàng Việt được sinh ra và lớn lên ở vùng đất Nam
Bộ. Thế thì, cho dù là vô thức hay hữu thức, tất nhiên trong con người ông phải
mang những yếu tố văn hóa Nam Bộ. Nói cách khác, Hoàng Việt cũng là một
"mẫu người" (mượn cách nói của PGS Đỗ Lai Thúy) mang văn hóa làng xã,
vùng miền. Bởi thế, tính mênh mang, phóng khoáng, chân chất là một trong
những yếu tố được thể hiện rõ trong nhiều ca khúc của ông, mà lời ca trong
Tình ca không phải là trường hợp ngoại lệ. Hơn nữa, sau nhiều năm sáng tác ở
chiến trường Nam Bộ, khi tập kết ra Bắc, Hoàng Việt được tiếp xúc với kiến
thức sáng tác âm nhạc kiểu châu Âu và đã tạo ra một cách nhìn mới trong nghề.

Con người cá thể, con người tài tử đã có đất dụng võ. Sự kết hợp giữa con
người truyền thống và con người cá thể, tài tử được thể hiện rõ khi ông mạnh
dạn sử dụng một loại ngôn ngữ có sự pha trộn giữa âm nhạc cổ điển bác học
phương Tây với đường nét âm nhạc Nam Bộ, để tạo ra bản tình ca vừa mang
hơi thở cuộc sống hiện tại, vừa mang tính dân tộc. Cho dù sự kết hợp đó, có
chỗ chưa giải quyết triệt để mang tính đồng thuận giữa âm nhạc và ngữ điệu
của lời ca, nhưng phải thừa nhận rằng, nhạc sĩ Hoàng Việt đã tạo ra một động
cơ mang tính phát triển cho toàn bộ tuyến giai điệu của ca khúc.
Nhìn trên phương diện về đặc điểm của hình tượng âm nhạc (4), thì Tình ca là
một mảng hiện thực của cuộc sống được phản ánh. Tất nhiên, hiện thực ấy
không hiện diện trong tác phẩm như những gì đang diễn ra trong cuộc sống, mà
nó đã được Hoàng Việt nhào nặn bằng các thủ pháp âm nhạc, thông qua sự
rung động từ trái tim người nhạc sĩ, để xây dựng nên hình tượng âm nhạc mang
tính hư cấu, ước lệ, nhưng lại điển hình, toàn vẹn, không bị chia cắt. Dưới góc
độ tiếp cận ấy, khi nhìn vào Tình ca của Hoàng Việt sẽ thấy ba mặt của nội
dung được hiển hiện, đó là:
Nội dung cụ thể, ở đây là câu truyện có thật về bức thư của người vợ gửi từ Sài
Gòn ra Hà Nội cho người chồng, nhưng hành trình của bức thư lại vô cùng trắc
trở gian nan. Không theo lối mòn kể lể hành trình lá thư ra sao, tình cảm thể
hiện thế nào, mà câu chuyện về lá thư chỉ là cái cớ để Hoàng Việt nhìn vào
chiều sâu cuộc sống của những người phụ nữ ở miền Nam, trên cơ sở đó khái
quát nên âm nhạc và lời ca. Đây cũng là một trong những biểu hiện của cái
"nghịch lý" trong tư duy để biểu hiện vấn đề.
Nội dung thời đại, hay nội dung khách quan, cũng được thể hiện rõ trong Tình
ca. Đó là thời điểm lá thư tới tay nhạc sĩ ở khung mùa xuân nơi đất Bắc trong
hoàn cảnh đất nước có chiến tranh. Chính hoàn cảnh lịch sử này đã gợi cho
nhạc sĩ lựa chọ đề tài về tình yêu.
Khi nghe Tình ca cũng thấy được nội dung tư tưởng của tác giả. Nội dung ấy
chính là thái độ lạc quan của Hoàng Việt được thể hiện trong tác phẩm. Chẳng
hạn "Chim dăng dăng bay ngoài nắng xuân đẹp thay! Tan cơn phong ba lòng

đất yên rồi đây", hay"Giữ lấy đức tin bền vững em ơi! Giữ lấy trái tim đòi sống
yêu đời"
Tình ca Hoàng Việt được mọi người coi là bức thông điệp của tình yêu trong
bối cảnh hai miền đất nước bị chia cắt. Thực tế của cuộc sống lại cho ông một
kinh nghiệm nữa về cách xử lý cái "nghịch lý" trong sự hợp lý có thể để đạt
được mục đích. Đó là không gửi thư, bởi gửi vào chắc lại bị trức trở quanh co,
nên ông quyết định viết ca khúc, gửi nó qua làn sóng điện cho vợ và cho cả
những người vợ đang phải mong ngóng đợi chờ.
Cái ý tưởng đó thật độc đáo, và Tình ca của Hoàng Việt, cho dù có lúc bị đứt
đoạn, nhưng kể từ đó đến nay, nó vẫn sống động, lung linh trong bầu trời âm
nhạc Việt Nam. Tình ca luôn xứng đáng là một trong những ca khúc mẫu mực
viết về đề tài tình yêu đôi lứa. Ở đó có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa cái cũ và
cái mới, và cao hơn là sự kết hợp giữa tấm lòng của một con người với cái tài
năng của nhạc sĩ.