88 Vai trò của kiểm toán nhà nước trong nền Kinh tế thị trường

Lời Nói Đầu
Trong nền kinh tế chuyển đổi, vai trò quản lý vĩ mô của Nhà nớc đối với
các hoạt động kinh tế và xã hội càng trở nên cần thiết và quan trọng hơn bao giờ
hết. Trong hệ công cụ điều tiết nền kinh tế, kiểm toán Nhà nớc đợc coi nh là một
công cụ cần thiết phụ trợ đắc lực cho quá trình quản lý vĩ mô của Nhà nớc đối
với nền kinh tế-điều đó đợc thể hiện rất rõ qua chức năng, nhiệm vụ của cơ quan
kiểm toán Nhà nớc trong việc kiểm tra, giám sát, đánh giá hiệu quả, hiệu lực của
việc sử dụng các nguồn lực tài chính quốc gia.
Cơ quan kiểm toán Nhà nớc cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt nam đợc
thành lập ngày 11/7/1994 theo nghị định 70/CP của Chính phủ, đợc tổ chức và
hoạt động theo Quyết định 61/TTG của Thủ tớng chính phủ. Kể từ đó đến nay,
sau 4 năm vừa xây dựng tổ chức vừa đi vào hoạt động, kiểm toán Nhà nớc bớc
đầu đã thu đợc nhiều kết quả đáng khích lệ, góp phần làm lành mạnh hoá hoạt
động tài chính công,ngăn ngừa những hành vi vi phạm kỷ luật tài chính, chống
lãng phí, giúp Nhà nớc quản lý vĩ mô nền kinh tế.
Ngày nay, trong xu hớng hội nhập và sự phát triển đa năng của nền kinh tế
đòi hỏi hoạt động của kiểm toán Nhà nớc, phải phát triển lên một tầm cao mới, h-
ớng tới những mục tiêu, nội dung và phơng pháp kiểm toán quốc tế. Mặt khác để
góp sức mình trong công tác quản lý vĩ mô nền kinh tế của nhà nớc, kiểm toán
Nhà nớc cần phải từng bớc nâng cao vai trò của mình cũng nh không ngừng củng
cố và hoàn thiện hệ thống kiểm toán Nhà nớc, xây dựng và tổ chức bộ máy vững
mạnh xứng đáng là một cơ quan kiểm toán tối cao của một quốc gia.
Trong đề tài Vai trò của kiểm toán Nhà nớc trong nền kinh tế thị trờng
em xin trình bày những nội dung sau:
Phần A: Lý luận chung về kiểm toán Nhà nớc
Phần B: Cơ quan kiểm toán Nhà nớc CHXHCN Việt Nam
Phần C: Những giải pháp nhằm nâng cao vai trò của kiểm toán Nhà
nớc
Để hoàn thành đớc đề tài này có sự giúp đỡ tận tình của thầy giáo chủ
nhiệm Vũ Trờng Sơn cùng các thầy cô trong khoa kinh tế.
Em xin chân thành cảm ơn!

1
Phần I
Lý luận chung.
I - Cơ sở lý luận :
Trong tình hình hiện nay, vai trò của kiểm toán đặc biệt là kiểm toán nhà
nớc càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, từ nhiệm vụ chức năng, của mình,
kiểm toán nhà nớc đã từng bớc khẳng định nên điều đó trong việc giải quyết các
vấn đề nổi cộm của nền kinh tế và những vấn đề đã và đang tồn tại trong nền kinh
tế cần đợc giải quyết.
1- Quá trình vận hành nền kinh tế.
Kể từ khi Nhà nớc thay đổi hớng phát triển của nền kinh tế, chuyển từ cơ
chế quản lý kế hoạch tập trung sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần hoạt
động theo cơ chế thị trờng có sự điều tiết vĩ mô của Nhà nớc, hoạt động kinh tế
có nhiều chuyển biến rõ rệt, với chủ trơng đa phơng hoá đầu t đa dạng hoá hình
thức sở hữu đã xuất hiện nhiều mối quan hệ phức tạp đan xen lẫn nhau, các thành
phần kinh tế cùng tồn tại trong một môi trờng cạnh tranh và hợp tác theo pháp
luật,hạch toán kế toán đã trở thành công cụ cần thiết và quan trọng trong quá
trình quản lý kinh tế. Ngời quan tâm tới thông tin kế toán không chỉ trong nội bộ
các doanh nghiệp,các tổ chức kinh tế mà bao gồm cả các cơ quan Nhà nớc,các
nhà đầu t và công chúng... Vì lẽ đó hệ thống thông tin kế toán chuẩn xác và đáng
tin cậy phục vụ cho việc ra quyết định đã trở thành xu hớng tất yếu của hoạt động
quản lý.
2-Hoạt động kiểm toán ở Việt Nam.
Kiểm toán Nhà nớc Việt Nam đợc thành lập theo Nghị định 70/CP ngày
11/7/1994 của chính phủ và sau đó là Quyết định 61/TTg của Thủ tớng chính phủ
ban hành theo điều lệ tổ chức và hoạt động của kiểm toán Nhà nớc. Từ đó đến
nay kiểm toán Nhà nớc đã thực hiện đợc nhiều cuộc kiểm toán và thiết lập đợc 3
trung tâm kiểm toán đặt tại 3 khu vực: miền Bắc tại thủ đô Hà Nội, miền Nam tại
thành phố Hồ Chí Minh, miền Trung tại thành phố Đà Nẵng với số lợng 500
kiểm toán viên. Đây mới chỉ là số lợng khiêm tốn so với nhu cầu đặt ra của nền

kinh tế. Bên cạnh hoạt động của kiểm toán Nhà nớc các công ty kiểm toán độc
2
lập cũng phát triển mạnh trong đó có một công ty kiểm toán liên doanh giữa Việt
Nam và nớc ngoài, 4 công ty kiểm toán có 100% vốn đầu t nớc ngoài, 4 công ty
t nhân. Nh vậy cho đến nay tại Việt Nam đã có 35 chi nhánh và văn phòng với số
lợng 1268 ngời làm việc trong lĩnh vực kiểm toán vầ t vấn tài chính kế toán tại
Việt Nam.
II - Khái quát chung về kiểm toán Nhà nớc.
1-Kiểm toán Nhà nớc là gì?
Kiểm toán Nhà nớc là việc kiểm toán do các cơ quan quản lý chức năng
của Nhà nớc (tài chính, thuế...) và cơ quan kiểm toán Nhà nớc tiến hành theo luật
định.
Theo định nghĩa của Hiệp hội kiểm toán tối cao quốc tế (INTOSAI): Cơ
quan kiểm toán tối cao đợc hiểu là một tổ chức công cộng của một Nhà nớc đợc
chỉ định, thiết lập tổ chức theo các cách khác nhau, thực hiện theo luật định, chức
năng kiểm toán công cộng
Điều 73 trong luật ngân sách Nhà nớc Việt Nam đã ghi rõ: Kiểm toán
Nhà nớc là cơ quan thuộc chính phủ, thực hiện việc kiểm toán xác định tính đúng
đắn hợp pháp của các số liệu kế toán, báo cáo quyết toán của các cơ quan Nhà n-
ớc, các đơn vị có nhiệm vụ thu chi ngân sách Nhà nớc theo quy định của Chính
phủ.
Hoạt động kiểm toán của kiểm toán Nhà nớc là hớng vào hoạt động kiểm
toán tính tuân thủ xem xét việc chấp hành các chính sách luật lệ và chế độ của
Nhà nớc tại đơn vị sử dụng vốn do ngân sách Nhà nớc cấp. Ngoài ra kiểm toán
Nhà nớc còn thực hiện kiểm toán tính hiệu năng, hiệu quả hoạt động của các cơ
quan có sử dụng vốn kinh phí từ ngân sách Nhà nớc.
2 - Đặc điểm tổ chức của kiểm toán Nhà nớc của một số nớc trên thế
giới.
Trên thế giới cơ quan kiểm toán Nhà nớc có thể trực thuộc chính phủ (cơ
quan hành pháp); Quốc hội (cơ quan lập pháp ); Toà án (cơ quan t pháp). Nớc

Mỹ văn phòng kế toán trởng Hoa kỳ (GAO) là một cơ quan trung lập của chính
quyền liên bang. Tổ chức GAO có nhiệm vụ báo cáo và chịu trách nhiệm trực tiếp
3
với Quốc Hội. Trách nhiệm trớc tiên của kiểm toán viên thuộc GAO là thực hiện
chức năng kiểm toán cho Quốc Hội.
Tại Cộng Hoà Liên bang Đức: cơ quan kiểm toán Nhà nớc cũng nh các
bang đều do Quốc hội liên bang hoặc do bang lập ra nhng có vị trí độc lập với cả
hành pháp, t pháp và lập pháp, do đó có vị trí khách quan trong việc kiểm tra,
giám sát ở các đơn vị sử dụng nguồn vốn của Nhà nớc. Kiểm toán Nhà nớc do
Quốc hội lập ra nhng không phụ thuộc vào quốc hội.
Cộng hoà Pháp có Toà thẩm kế Pháp, Toà này vừa thực hiện chức năng
của cơ quan kiểm toán Nhà nớc vừa thực hiện chức năng cuả cơ quan xét xử,nh
một toà án không phụ thuộc vào các cơ quan hành pháp t pháp và lập pháp. Toà
thẩm kế Pháp có quyền kiểm tra tất cả các cơ quan chính quyền Nhà nớc (trừ tài
khoản của tống thống,Quốc Hội,thợng viện và uỷ ban t pháp). Các công sở quốc
gia toà thẩm kế Pháp có quyền xét xử nh một toà án,bằng các phán quyết của
mình toà có thể quy kết trách nhiệm cá nhân và tiền bạc của các kế toán viên
công và các thủ quỹ mà họ nắm giữ. Có thể ra lệnh cho họ lấy tiền túi ra đền cho
các khoản chi không hợp lệ.
3 - Đặc điểm của kiểm toán Nhà nớc cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt
Nam.
a) Cơ quan kiểm toán Nhà nớc Việt Nam là cơ quan thành lập và tổ chức
theo nguyên tắc tập trung thống nhất. Đặc điểm này đợc điều lệ tổ chức và hoạt
động cơ quan kiểm toán Nhà nớc khẳng định là hoàn toàn đúng đắn. Thực tiễn
cũng chỉ ra rằng, chỉ có một cơ quan kiểm toán Nhà nớc tập trung thống nhất là
phù hợp với tính thống nhất của quốc gia và chế độ kinh tế xã hội của Việt Nam
đặt dới sự lãnh đạo của Đảng, sự thống nhất và tập trung cao của nền tài chính
quốc gia đặc biệt là nền tài chính công.
b) Kiểm toán Nhà nớc Việt Nam là cơ cấu trong bộ máy quản lý Nhà nớc.
Trong thông báo số 18 /TB của thủ tớng chính phủ ngày 17 /12/1996 có nêu:

Kiểm toán nhà nớc Việt Nam là một cơ cấu mới trong bộ máy Nhà nớc. Nh
vậy kiểm toán Nhà nớc không phải là một tổ chức chuyên môn mà là một cơ
quan Nhà nớc do vậy phải tuân thủ nguyên tắc tổ chức xây dựng bộ máy Nhà n-
ớc, thực hiện chức năng nhiệm vụ đợc luật pháp quy định và chính phủ giao cho.
4
c) Cơ quan kiểm toán Nhà nớc là cơ quan kiểm tra chuyên về tài chính
công từ bên ngoài các hoạt động tài chính của chính quyến Nhà nớc, doanh
nghiệp Nhà nớc các đơn vị có sử dụng vốn từ kinh phí do ngân sách Nhà nớc cấp.
d) Kiểm toán Nhà nớc là cơ quan tối cao của nớc Cộng Hoà xã hội chủ
nghĩa Việt Nam trong lĩnh vực kiểm toán thể hiện trong những điểm sau:
- Cơ quan này có trách nhiệm trớc Nhà nớc trong lĩnh vực kiểm toán.
- Có quyền cao nhất trong hoạt động kiểm toán trong cả nớc.
- Hớng dẫn chỉ đạo phối hợp hoạt động các đơn vị trực thuộc nội bộ kiểm
toán các doanh nghiệp.
- Thực hiện quyền kiểm toán toàn bộ các hoạt động kiểm toán nh kiểm
toán độclập, kiểmtoán toàn bộ.
e) Ngoài những đặc điểm đã nêu trên,kiểm toán Nhà nớc là cơ có chức
năng đối ngoại và hợp tác. Thể hiện mối quan hệ giữa các cơ quan kiểm toán Nhà
nớc Việt nam và các cơ quan kiểm toán tối cao của cac nớc trong khu cũng nh
trên toàn thế giới.
III-Địa vị pháp lý chức năng nhiệm vụ của kiểm toán
Nhà nớc.
1 - Địa vị pháp lý :
Địa vị pháp lý của cơ quan kiểm toán Nhà nớc có ý nghĩa vô cùng quan
trọng trong việc xây dựng, phát triển tổ chức và điều hành hoạt động của kiểm
toán Nhà nớc. Kinh nghiệm từ thực tế cho thấy các nớc có kiểm toán Nhà nớc
phát triển thì việc tổ chức và hoạt động của kiểm toán đợc quy định cụ thể rõ
ràng trong hiến pháp và trong từng điều luật của các bộ luật cụ thể.
Trung Quốc, khi chuẩn bị cho kiểm toán Nhà nớc ra đời năm 1983 thì trớc
đó một năm nghĩa là năm 1982 đã tiến hành sửa đổi và bổ sung vào hiến pháp

thêm điều luật về kiểm toán Nhà nớc, sau đó là điều luật về ngân sách Nhà nớc,
trong luật kiểm toán Nhà nớc nêu ra thấy rõ Quốc vụ viện lập ra cục kiểm toán
tối cao để lãnh đạo hoạt động kiểm toán trong toàn quốc dới sự lãnh đạo của thủ
tớng,quốc vụ viện.... Liên bang Nga trong điều 1 của luật liên bang nói rõ: Cục
5
kiểm toán liên bang Nga là cơ quan cao nhất hoạt động thờng xuyên của hệ thống
kiểm tra tài chính của Nhà nớc. Còn trong điều một của Cộng hoà liên bang Đức
có nói: Cơ quan kiểm toán liên bang là cơ quan có quyền tối cao của liên bang
Đức với t cách là một thể chế độc lập về kiểm tra tài chính... Điều 114 khoản 2
trong Hiến pháp 1992 (đã sửa đổi) quy định: Cơ quan kiểm toán liên bang phải
nộp báo cáo trực tiếp cho Chính phủ Liên bang cũng nh nghị viện liên bang &
cho Hội đồng Liên bang sẽ đợc điều chỉnh bằng luật Liên bang. Những quy định
trên cho thấy Kiểm toán Nhà nớc có vị trí rất cao, ngoài ra chúng ta còn thấy
trong một số điều khoản luật ở những nớc này còn quy định cụ thể chức năng
nhiệm vụ, quyền hạn của kiểm toán Nhà nớc.
Một vấn đề mang tính nguyên tắc là kiểm toán Nhà nớc hình thành và hoạt
động trên cơ sở pháp luật bảo đảm. Kiểm toán Nhà nớc hoạt động độc lập chỉ
tuân theo pháp luật do đó đòi hỏi cần có địa vị pháp lí và luật đầy đủ, rõ ràng cụ
thể. Có nh vậy mới đáp ứng đợc yêu cầu kiểm tra tài chính của tất cả các cơ quan
Nhà nớc, các tổ chức xã hội có sử dụng ngân sách Nhà nớc. Mặt khác, trong tiến
trình hội nhập quốc tế cũng đòi hỏi kiểm toán Nhà nớc phải có một địa vị pháp lí
đầy đủ mà theo nh chuẩn mực kiểm toán quốc tế và thông lệ quốc tế đều có.
Kiểm toán Nhà nớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt nam đợc thành lập
năm 1994 trên cơ sở Nghị Định số 70/CP ngày 11.7.1994 của chính phủ về việc
thành lập cơ quan kiểm toán Nhà nớc,đợc hoạt động theo quyết định số 61/TTg
ngày 24.1.1995 của Thủ tớng Chính phủ về ban hành điều lệ tổ chức và hoạt động
của kiểm toán Nhà nớc. Từ kinh nghiệm các nớc có kiểm toán Nhà nớc phát triển
,địa vị pháp lí của kiểm toán Nhà nớc Việt nam đã và đang từng bớc củng cố,
hoàn thiện và phát triển trong điều 73 Luật Ngân sách Nhà nớc quy định kiểm
toán Nhà nớc là cơ quan thuộc Chính Phủ..., cũng trong luật này điều 74 xác

định tính độc lập của kiểm toán Nhà nớc,quy định về quyền kiểm toán Nhà nớc
khi thuộc nhiệm vụ kiểm toán và trách nhiệm phải báo cáo kết quả kiểm toán với
chính phủ,Quốc hội và Uỷ ban thờng vụ Quốc hội khi có yêu cầu.Tại điều 70 và
điều 2 của Luật Ngân sách Nhà nớc mới chỉ giới hạn trách nhiệm kiểm toán Nhà
nớc trong trờng hợp cơ quan quyền lực cha phê chuẩn quyết toán Ngân sách Nhà
nớc và Ngân sách địa phơng. Rõ ràng là kiểm toán Nhà nớc cha có điều luật nào
nói lên chức năng và nhiệm vụ của hoạt động kiểm toán,cũng vấn đề này trong
6
luật thuế,pháp lệnh kế toán thống kê,luật doanh nghiệp Nhà nớc... vị trí của kiểm
toán cha đợc nhắc đến. Đặc biệt là quan hệ giữa kiểm toán nhà nớc và kiểm toán
độc lập, giữa kiểm toán Nhà nớc và các Bộ ngành, địa phơng, giữa kiểm toán Nhà
nớc với kiểm toán nội bộ vẫn cha có điều luật nào của Nhà nớc quy định cụ thể.
Nh vậy địa vị pháp lí của kiểm toán Nhà nớc mới chỉ giới hạn ở một số điều luật
trong đó cha quy định rõ và cụ thể. Trong khi đó vai trò của kiểm toán Nhà nớc
đã đợc nâng lên một tầm cao mới trong điều kiện phát triển kinh tế đất nớc, đặc
biệt là đã góp phần không nhỏ vào công cuộc công nghiệp hoá hiện đại hoá đất n-
ớc, định hớng xã hội chủ nghĩa.
2/Chức năng kiểm toán Nhà nớc
Qua sự trao đổi và học hỏi kinh nghiệm các nớc có hoạt động kiểm toán
Nhà nớc phát triển cho thấy hoạt động của cơ quan kiểm toán Nhà nớc thờng h-
ớng vào:
* Kiểm toán tài chính (Financial Audit)
* Kiểm toán tuân thủ (Comphiance Audit)
* Kiểm toán hoạt động (Operation Audit)
* Một trong những hoạt động thờng thấy ở tất cả các cơ quan kiểm
toán Nhà nớc trên thế giới là việc kiểm tra và xác nhận tính đúng đắn và hợp pháp
của các số liệu,thông tin đợc thể hiện trong báo cáo tài chính hàng năm của các tổ
chức kinh tế bao gồm các doanh nghiệp Nhà nớc và các doanh nghiệp có cổ phần
Nhà nớc. Trên cơ sở kết quả của hoạt động kiểm toán, kiểm toán Nhà nớc đa ra
các ý kiến, kiến nghị cho đơn vị đợc kiểm toán, các cơ quan có thẩm quyền trên

cơ sở đó có những biện pháp thích hợp để cải tạo tình hình. Trong xu thế hiện nay
việc kiểm tra của cơ quan kiểm toán Nhà nớc ngày càng đợc mở rộng mà thể
hiện là không chỉ chú trọng đến kiểm toán tài chính và kiểm toán tuân thủ mà
bên cạnh đó kiểm toán Nhà nớc thông qua kiểm toán hoạt động đánh giá tính
hiệu lực, hiệu quả kinh tế xã hội, các mặt hoạt động của chủ thể kinh tế cũng
đang là trọng điểm của hoạt động kiểm toán Nhà nớc.
* Chức năng của cơ quan kiểm toán Nhà n ớc:
7
Kiểm toán Nhà nớc phải báo cáo và t vấn cho Quốc hội trong những quyết
định của Quốc hội, không những ở chừng mực Quốc hội là cơ quan giám sát cơ
quan hành pháp mà cả trong việc thực hiện những nhiệm vụ của mình, với t cách
là cơ quan ban hành luật ngân sách và các đạo luật chuyên môn có hiệu lực tài
chính.
Kiểm toán Nhà nớc cần phải báo cáo và t vấn cho Chính phủ, cụ thể là báo
cáo cho cấp quản lí hành chính Nhà nớc trong việc thực hiện nhiệm vụ của mình,
đồng thời báo cáo cho cấp lãnh đạo trong công tác lãnh đạo cơ quan hành chính
Nhà nớc,cũng nh về tác động tài chính của biện pháp đề ra.
Kiểm toán Nhà nớc thực hiện chức năng phòng ngừa và răn đe đối với bộ
máy hành chính Nhà nớc, chống lại việc sử dụng phung phí và lạm dụng các ph-
ơng tiện tài chính của Nhà nớc.
Kiểm toán Nhà nớc cần phải thông báo cho công luận về việc sử dụng các
phơng tiện tài chính Nhà nớc,của Chính phủ và Quốc hội.
3/Nhiệm vụ của kiểm toán Nhà nớc.
Trong một nhà nớc pháp quyền hiện đại, với t cách là cơ quan kiểm toán
tối cao của một nhà nớc, kiểm toán nhà nớc phải thực hiện những nhiệm vụ quan
trọng sau:
a/ Thực hiện nhiệm vụ và quyền kiểm toán tất cả các hoạt động kiểm toán
của đất nớc và kiểm toán tài chính công đối với các cơ quan hành chính, các
doanh nghiệp và các dự án, các chơng trình chính phủ. b/ Thực hiện nhiệm vụ h-
ớng dẫn, chỉ đạo công tác kiểm toán trong cả nớc. Với t cách là cơ quan kiểm

toán tối cao của một quốc gia mặc nhiên cơ quan kiểm toán Nhà nớc phải đảm
nhiệm trọng trách vô cùng quan trọng cụ thể là:
- Cơ quan kiểm toán Nhà nớc đánh giá và ấn định cả những chuẩn mực, quy
trình kiểm toán áp dụng cho các cơ quan kiểm toán nội bộ.
- Trong trờng hợp kiểm toán độc lập có tham gia vào kiểm toán các doanh
nghiệp Nhà nớc thì chịu sự phê chuẩn của kiểm toán Nhà nớc trên hai phơng diện
sau:
8
+ Một là: kiểm toán Nhà nớc đánh giá báo cáo kiểm toán độc lập về
quyết toán năm.
+ Hai là: kiểm toán Nhà nớc định ra các chuẩn mực và quy trình kiểm
toán.
c/ Thực hiện nhiệm vụ đào tạo bồi dỡng, nâng cao trình độ kiểm toán viên,
hoàn thiện tổ chức hệ thống thông tin kỹ năng kiểm toán thành lập hội đồng
nghiên cứu khoa học về kiểm toán... Những nhiệm vụ này đợc đặt ra cho kiểm
toán Nhà nớc với t cách là một cơ quan có nghiệp vụ chuyên biệt và có tính độc
lập cao.
d/ Thực hiện nhiệm vụ quản lý hệ thống kiểm toán Nhà nớc trên hai lĩnh
vực hành chính và chuyên môn nghiệp vụ của các cơ quan, các công chức trong
hệ thống kiểm toán từ Trung ơng đến địa phơng.

9