Luận văn thạc sĩ nghiên cứu hiện trạng hệ thống trồng trọt và đề xuất một số giải pháp kỹ thuật góp phần xây dựng nền nông nghiệp bền vững tại huyện thiệu hoá, tỉnh thanh hoá

B

GIÁO D C VÀ ðÀO T O

TRƯ NG ð I H C NƠNG NGHI P HÀ N I
------------------

HỒNG TH PHÚC

NGHIÊN C U HI N TR NG H TH NG TR NG TR T
VÀ ð XU T M T S

GI I PHÁP K THU T

GÓP PH N XÂY D NG N N NÔNG NGHI P B N V NG
T I HUY N THI U HOÁ, T NH THANH HOÁ

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: TR NG TR T
Mã s

: 60.62.01

Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS. PH M TI N DŨNG

HÀ N I, 2010


L I CAM ðOAN
Tơi xin cam đoan s li u, k t qu nghiên c u trong lu n văn

này là trung th c chưa h ñư c s d ng ñ b o v m t h c v nào.
Tơi xin cam đoan m i s giúp đ cho vi c th c hi n lu n văn
này ñã đư c c m ơn. Các thơng tin trích d n ñã ñư c ch rõ ngu n
g c.
Tác gi lu n văn

Hồng Th Phúc

Trư ng ð h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... i


L I C M ƠN

Tác gi lu n văn xin chân thành c m ơn lãnh ñ o Trư ng ñ i h c nông
nghi p Hà N i, Khoa sau đ i h c, các th y giáo, cơ giáo trong b mơn H
th ng nơng nghi p, đ c bi t là th y Ph m Ti n Dũng đã giúp tơi hồn thành
lu n văn này.
Tơi xin chân thành c m ơn Huy n U - HðNN - UBNN huy n Thi u
Hoá, Tr m khuy n nơng huy n Thi u Hố, các phịng ban thu c UBND
huy n Thi u Hoá, UBND các xã, bà con nơng dân trong huy n cùng các đ ng
nghi p và gia đình đã giúp đ tơi trong q trình th c hi n đ tài.

Hà N i, ngày

tháng 09 năm 2010

Tác gi lu n văn

Hoàng Th Phúc

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... ii


M CL C

L i cam ñoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các ch vi t t t

vi

Danh m c b ng

vii

Danh m c hình

ix

1

M ð U

1

1.1

Tính c p thi t c a đ tài

1

1.2

M c đích và u c u

3

1.2.1

M c đích

3

1.2.2

u c u

3

1.3

Ý nghĩa c a ñ tài

3

1.3.1

Ý nghĩa khoa h c

3

1.3.2

Ý nghĩa th c ti n

3

2

T NG QUAN CÁC V N ð NGHIÊN C U

4

2.1

Cơ s khoa h c c a ñ tài

4

2.1.1

M t s khái ni m

4

2.1.2

Nh ng y u t chi ph i h th ng tr ng tr t

14

2.1.3

Phương pháp ti p c n h th ng

20

2.2

Tình hình nghiên c u v h th ng cây tr ng trong và ngoài nư c

24

2.2.1

Tình hình nghiên c u

nư c ngồi

24

2.2.2

Tình hình nghiên c u

vi t nam

30

2.2.3

H th ng tr ng tr t

3

N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

huy n Thi u Hố, t nh Thanh Hố

37
39

Trư ng ð h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... iii


3.1

ð i tư ng nghiên c u

39

3.1.1

ð a ñi m và th i gian nghiên c u

39

3.1.2

ð i tư ng nghiên c u

39

3.2

N i dung nghiên c u

39

3.2.1

ðánh giá ñi u ki n t nhiên, kinh t - xã h i huy n Thi u Hoá

39

3.2.2

ðánh giá hi n tr ng h th ng tr ng tr t trên ñ a bàn huy n

39

3.2.3

ð xu t m t s bi n pháp k thu t tr ng tr t h p lý cho huy n
Thi u Hoá, t nh Thanh Hố

3.2.4

40

Thí nghi m so sánh m t s gi ng lúa lai có năng su t ch t lư ng
cao v mùa năm 2009 t i huy n Thi u Hoá, t nh Thanh Hoá.

40

3.3

Phương pháp nghiên c u

40

3.3.1

Phương pháp thu th p s li u:

40

3.3.2

Th

nghi m so sánh m t s gi ng lúa lai có năng su t, ch t

lư ng cao v mùa năm 2009 t i Thi u Hố, Thanh Hố.

41

3.3.3

Phương pháp phân tích s li u

49

4

K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N

51

4.1

ði u ki n t nhiên, kinh t - xã h i c a huy n Thi u Hoá

51

4.1.1

ði u ki n t nhiên

51

4.1.2

ði u ki n dân s và lao ñ ng.

55

4.1.3

ði u ki n kinh t chi ph i HTTT

56

4.1.4

ðánh giá chung ñi u ki n t nhiên, kinh t xã h i huy n Thi u
Hoá

64

4.2

Hi n tr ng h th ng tr ng tr t huy n Thi u Hố

66

4.2.1

H th ng s d ng đ t

66

4.2.2

H th ng cây tr ng

70

4.2.3

Hi n tr ng ñ u tư phân bón và b o v th c v t (BVTV)

81

4.2.4

Tình hình s n xu t m t s cây tr ng chính

84

Trư ng ð h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... iv


4.2.5

Nh n xét chung v th c tr ng h th ng cây tr ng c a huy n

91

4.3

K t qu nghiên c u nh m kh c ph c t n t i c a HHTT

95

4.3.1

Kh o nghi m gi ng lúa

95

4.3.2

L a ch n công th c luân canh cây tr ng

109

4.3.3

M t s gi i pháp k thu t khác

115

5

K T LU N VÀ ð NGH

118

5.1

K t lu n

118

5.2

ð ngh

120

TÀI LI U THAM KH O

121

PH L C

126

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... v


DANH M C CÁC CH

VI T T T

ACSN

:

Asian Cropping System Network

BVTV

:

B o v th c v t

CTV

:

C ng tác viên

FAO

:

Food Agricultural Organization

GDP

:

Gross Domestic Product

HT

:

H th ng

HTNN

:

H th ng nông nghi p

HTCT:

:

H th ng canh tác

HTTT

:

H th ng tr ng tr t

HTCTr

:

H th ng cây tr ng

IRRI

:

International Rice Reseach Institute

NN

:

Nông nghi p

NNBV

:

Nông nghi p b n v ng

NSX

:

Nhà s n xu t

NXB

:

Nhà xu t b n

KHKT

:

Khoa h c k thu t

SXNN

:

S n xu t nông nghi p

UBND

:

U ban nhân dân

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... vi


DANH M C B NG
STT

Tên b ng

Trang

4.1

Tình hình th i ti t, khí h u giai đo n 2006 - 2009

53

4.3

Tình hình s n xu t nơng nghi p c a huy n Thi u Hố

60

4.4

Tình hình chăn ni c a huy n Thi u Hoá

61

4.5

K t qu ngành s n xu t CN - TTCN - XDCB

64

4.2

Hi n tr ng s d ng ñ t NN c a huy n Thi u Hố

67

4.6

Các lo i đ t canh tác có

69

4.7

Cơ c u di n tích, năng su t c a m t s lo i cây tr ng

73

4.8

M t s cơng th c ln canh trên vùng đ t b ng

77

4.9

Hi n tr ng s d ng gi ng và năng su t cây tr ng

79

huy n Thi u Hố

4.10 Hi n tr ng đ u tư phân bón cho m t s lo i cây tr ng

82

4.11 ð c trưng hình thái 5 gi ng lúa lai trong thí nghi m

95

4.12 Th i gian sinh trư ng và phát d c c a 5 gi ng lúa thí nghi m

97

4.13 ð ng thái tăng trư ng chi u cao cây

98

4.14 T c ñ tăng trư ng chi u cao cây

99

4.15 ð ng thái ñ nhánh c a 5 gi ng lúa th nghi m

99

4.16 T c ñ ñ nhánh c a 5 gi ng lúa th nghi m

100

4.17 Kh năng ñ nhánh và t l ñ nhánh h u hi u

101

4.18 Kh năng ch ng ch u sâu h i c a 5 gi ng lúa thí nghi m

102

4.19 Kh năng ch ng ch u b nh h i c a 5 gi ng lúa thí nghi m

103

4.20

104

Năng su t và các y u t c u thành năng su t c a 5 gi ng lúa lai

4.21 Các ch tiêu ph m ch t g o

106

4.22 ðánh giá tính c m quan cơm b ng phương pháp cho ñi m

107

4.23 So sánh hi u qu kinh t gi a 5 gi ng lúa

108

4.24 Hi u qu kinh t c a m t s cây tr ng chính trên đ t cao

109

Trư ng ð h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... vii


4.25 ðánh giá hi u qu kinh t c a các cơng th c ln canh trên vùng
đ t th p trũng t i huy n Thi u Hoá

110

4.26 Hi u qu kinh t 1 s cây tr ng chính trên 1ha/v

112

4.27 Hi u qu kinh t các công th c luân canh trên ñ t vàn cao

113

4.28 Hi u qu kinh t các công th c luân canh trên ñ t vàn

114

4.29 Hi u qu kinh t các công th c luân canh trên ñ t vàn th p

114

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... viii


DANH M C HÌNH
STT

Tên hình

Trang

4.1

B n đ hành chính huy n Thi u Hoá - Thanh Hoá

52

4.2

Di n bi n m t s y u t khí h u giai ño n 2006 - 2009

53

4.3

Cơ c u các lo i ñ t huy n Thi u Hoá

68

4.4

Cơ c u di n tích m t s cây tr ng chính huy n Thi u Hố

74

4.5

ð th đ ng thái tăng trư ng chi u cao cây

98

4.6

ð th ñ ng thái ñ nhánh

100

4.8

ð th bi u di n năng su t 5 gi ng lúa lai v mùa năm 2009

105

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... ix


M

ð U

1.1. Tính c p thi t c a đ tài
ð theo k p nh p ñ phát tri n chung c a các nư c trong khu v c và
trên toàn th gi i, t o bư c ti n cao hơn trên con ñư ng xây d ng và phát
tri n ñ t nư c, Vi t Nam ph i b ng m i cách thúc ñ y n n kinh t qu c
dân. Hiên nay, nông nghi p là m t ngành s n xu t v t ch t c n thi t và quan
tr ng c a n n kinh t ñ t nư c ta. Nông nghi p, nông thôn là nơi sinh s ng
c a g n 70% dân s Vi t Nam. S n xu t nông nghi p t o ra s n ph m lương
th c, th c ph m ph c v cho ñ i s ng c a nhân dân, cung c p nguyên li u
cho m t s ngành cơng nghi p, đ ng th i cũng là nơi cung c p lao ñ ng c n
thi t cho các ngành s n xu t khác.
Nh ng năm g n đây, qu đ t nơng nghi p ngày càng suy gi m do vi c
chuy n ñ i m c đích s d ng đ phát tri n kinh t . Do v y, thâm canh tăng
v đi đơi v i vi c b trí l i h th ng cây tr ng, nh m khai thác có hi u qu
các ngu n l i t nhiên, cho hi u qu cao là m t v n ñ c p thi t.
Nghiên c u hi n tr ng h th ng cây tr ng, ñánh giá ti m năng đ t đai,

xem xét m c đ thích h p c a các lo i h th ng cây tr ng và tình hình s
d ng đ t làm cơ s cho vi c ñ xu t m t s bi n pháp k thu t tr ng tr t
h p lý là v n đ có tính chi n lư c và c p thi t c a Qu c gia cũng như
t ng ñ a phương.
Thi u Hóa là huy n thu n nơng n m phía tây b c c a t nh Thanh Hóa,
cách thành ph Thanh Hóa 15 km theo hư ng Qu c l 45. Dân s huy n
Thi u Hóa là 193.564 ngư i, di n tích t nhiên 175,475 km2, ñơn v hành
chính g m 30 xã, 1 th tr n. Thi u Hóa có ti m năng phát tri n kinh t l n,
có h th ng giao thơng phát tri n, ñi u ki n sinh thái và kinh t - xã h i r t
thu n l i cho phát tri n nông nghi p.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 1


Cây tr ng và h th ng cây tr ng trong huy n tương ñ i ña d ng, phong
phú. M c dù ñư c s quan tâm ñ u tư c a các c p các ngành, có h th ng
khuy n nơng phát tri n đ n t n thơn, xóm… song năng su t cây tr ng chưa
cao, chưa tương x ng v i ti m năng s n có c a huy n.
V n đ đ t ra: Làm th nào ñ nâng cao hi u qu kinh t trong s n
xu t nông nghi p, góp ph n phát tri n kinh t c a huy n trong nh ng năm
t i, th c hi n t t cơng cu c đ i m i, hình thành n n nơng nghi p có giá tr
kinh t cao, phù h p v i nhu c u th trư ng và ñi u ki n sinh thái c a t ng
vùng, t ng bư c nâng cao thu nh p trên m t ñơn v di n tích đ t nơng
nghi p?
ð đáp ng nhu c u lương th c, gi i quy t nh ng khó khăn trong
cu c s ng thì vi c nghiên c u hi n tr ng h th ng cây tr ng ñ ñưa ra
nh ng h th ng cây tr ng phù h p. ðưa các gi ng m i có giá tr cao vào
s n xu t và tác ñ ng bi n pháp k thu t canh tác h p lý, nâng cao hi u qu
s n xu t cây hàng năm, phát tri n nông nghi p b n v ng, b o v môi trư ng
và cho thu nh p lâu dài ñang là m t trong nh ng nhi m v hàng ñ u c a cán

b và nhân dân trong huy n.
ð ng trư c nhu c u th c ti n đó chúng tơi ti n hành th c hi n đ tài:
“Nghiên c u hi n tr ng h th ng tr ng tr t và ñ xu t m t s gi i pháp k
thu t góp ph n xây d ng n n nông nghi p b n v ng t i huy n Thi u Hoá,
t nh Thanh Hoá”.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 2


1.2. M c đích và u c u
1.2.1. M c ñích
ðánh giá th c tr ng h th ng tr ng tr t hi n t i, tìm ra các h n ch và
ti m năng t đó đ xu t m t s bi n pháp k thu t tr ng tr t h p lý nh m xây
d ng các h th ng cây tr ng m i mang l i hi u qu cao và b n v ng cho
huy n Thi u Hoá.
1.2.2. Yêu c u
- Phân tích th c tr ng và đánh giá đi u ki n t nhiên, ñi u ki n kinh t xã h i c a huy n
- Phân tích hi n tr ng s d ng ñ t t nhiên và đ t nơng nghi p
- ðánh giá hi n tr ng các gi ng cây tr ng chính
- Phân tích hi n tr ng các h th ng cây tr ng
- ðánh giá hi n tr ng bi n pháp k thu t canh tác v i các cây tr ng
chính
- ð xu t m t s bi n pháp k thu t cánh tác h p lý
1.3. Ý nghĩa c a ñ tài
1.3.1. Ý nghĩa khoa h c
Nghiên c u, cơ s khoa h c cho vi c xây d ng các h th ng tr ng tr t
b n v ng có hi u qu phù h p v i ñi u ki n t nhiên và ñi u ki n xã h i c a
huy n Thi u Hoá, Thanh Hoá.
1.3.2. Ý nghĩa th c ti n
- ð xu t m t s gi i pháp k thu t tr ng tr t h p lý nâng cao năng

su t và hi u qu kinh t , tăng thu nh p cho h dân nh m xây d ng n n nông
nghi p b n v ng t i huy n Thi u Hoá, Thanh Hoá
- ðánh giá hi n tr ng h th ng cây tr ng t i huy n Thi u Hoá là cơ s ñ
huy n xây d ng k ho ch phát tri n s n xu t nông nghi p trong th i gian t i.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 3


2. T NG QUAN CÁC V N ð NGHIÊN C U
2.1. Cơ s khoa h c c a ñ tài
2.1.1. M t s khái ni m
* H sinh thái
Năm 1986 Xtelli Kein đã gi i thích: H sinh thái là s ph i h p c a
sinh v t v i môi trư ng bao quanh. Sinh v t v i s hình thành do h u qu c a
s tác ñ ng qua l i gi a th c v t v i th c v t, gi a ñ ng v t v i ñ ng v t,
gi a th c v t v i ñ ng v t. Như v y ''H sinh thái'' là m t khái ni m tương
ñ i r ng, v i ý nghĩa kh ng ñ nh quan h tương h , quan h ph thu c qua
l i, quan h tương tác, hay là t h p các y u t theo ch c năng th ng nh t
(Odum. E, 1979) [21].
H sinh thái t nhiên có kh năng t ph c h i, phát tri n nh m m c
đích kéo dài s s ng c a c ng ñ ng sinh v t. H sinh thái t nhiên có chu
trình v t ch t khép kín, nó tr l i h u như toàn b kh i lư ng v t ch t h u cơ,
ch t khoáng, ch t vơ cơ cho đ t. ðó là h sinh thái già r t n ñ nh.
* H sinh thái nông nghi p
H sinh thái nông nghi p do con ngư i t o ra, duy trì trên cơ s các quy
lu t khách quan c a các h sinh thái v i m c đích tho mãn nhu c u nhi u
m t ngày càng tăng. H sinh thái nơng nghi p có chu trình v t ch t khơng
khép kín, là h sinh thái th c p (H sinh thái tr ) ch u s tác ñ ng c a con
ngư i như: Quá trình cung c p năng lư ng s ng, năng lư ng quá kh ñ h
sinh thái sinh trư ng m nh có năng su t cao. H sinh thái nơng nghi p có s

lư ng ban ñ u gi m, kém n ñ nh, d b thiên tai, d ch h i…phá ho i.
Theo A. Terry Rambo, E. Sajisse (1984) [50]. H sinh thái nông nghi p
bao g m h xã h i lồi ngư i v i h sinh thái. T đó h ñ xư ng khái ni m
''H sinh thái nhân văn''. Khái ni m ñư c ñưa ra trên quan ñi m cho r ng có

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 4


m i quan h gi a xã h i loài ngư i và h sinh thái.
* Nông nghi p là s k t h p logic gi a sinh h c, kinh t , xã h i cùng
v n ñ ng trong môi trư ng t nhiên. Nghiên c u h th ng canh tác trên bình
di n m t vùng nông nghi p nh hay trang tr i c a nơng h cũng khơng ngồi
nh ng quy lu t trên (Ph m Chí Thành, 1996) [32].
* Lý thuy t h th ng
Trong th gi i t nhiên cũng như trong xã h i loài ngư i m i ho t ñ ng
ñ u di n ra b i các h p ph n (components) có nh ng m i liên h , tương tác
h u cơ v i nhau đư c g i là tính h th ng. Vì v y, mu n nghiên c u m t s
v t, hi n tư ng, ho t ñ ng nào ñó chúng ta ph i coi lý thuy t h th ng là cơ
s c a phương pháp lu n và tính h th ng là đ c trưng, b n ch t c a chúng
(ðào Châu Thu, 2003)[35].
Lý thuy t h th ng ñư c nhi u tác gi nghiên c u ñư c áp d ng ngày
càng r ng rãi trong nhi u ngành khoa h c giúp cho s hi u bi t, gi i thích các
m i quan h tương h . Cơ s lý thuy t h th ng do L.Vonbertanlanty ñ
xư ng vào ñ u th k XX, ñư c s d ng như m t cơ s ñ gi i quy t các v n
ñ ph c t p, các v n ñ t ng h p. M t vài năm g n ñây quan ñi m v h
th ng phát tri n m nh áp d ng khá ph bi n trong lĩnh v c sinh h c và nông
nghi p.
Theo ðào Th Tu n (1989) [40], h th ng là các t p h p tr t t bên
trong (Hay bên ngồi) c a các y u t có liên quan ñ n nhau (Hay tác ñ ng l n
nhau), thành ph n c a h th ng là các y u t . Các m i liên h , tác ñ ng c a

các y u t bên trong m nh hơn so v i các y u t bên ngoài h th ng t o nên
tr t t bên trong c a h th ng.
Ph m Chí Thành, Tr n Văn Di n (1993)[31] ñ nh nghĩa h th ng là
m t t p h p các ph n t có quan h v i nhau t o nên m t ch nh th th ng
nh t, v n ñ ng. Nh ñó xu t hi n nh ng thu c tính m i, thu c tính m i ñư c

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 5


g i là tính tr i.
ð h th ng phát tri n b n v ng c n nghiên c u b n ch t, đ c tính c a
các m i tương tác qua l i gi a các y u t trong h th ng đó, đi u ti t các m i
tương tác chính là đi u khi n h th ng m t cách có quy lu t. ''Mu n chinh
ph c thiên nhiên ph i tuân theo nh ng quy lu t c a nó''.
V m t th c ti n cho th y vi c tác ñ ng vào s v t m t cách riêng l ,
t ng m t, t ng b ph n c a s v t ñã d n ñ n s phi n di n ít hi u qu . áp
d ng lý thuy t h th ng ñ tác ñ ng vào s v t m t cách toàn di n, t ng h p
mang l i hi u qu cao, b n v ng hơn. Do nơng nghi p là m t h th ng đa
d ng, ph c h p nên ñ phát tri n s n xu t nông nghi p

m t vùng lãnh th

c n tìm ra các m i quan h tác ñ ng qua l i c a các b ph n trong h th ng.
ði u ti t m i tương tác đó ph c v cho m c đích c a con ngư i n m trong h
th ng, qu n lý h th ng đó.
* H th ng nông nghi p (Agricultural systems)
H th ng nông nghi p theo Ph m Chí Thành,Tr n Văn Di n (1993)
[31] là: M t ph c h p c a ñ t ñai, ngu n nư c, cây tr ng, v t ni, lao đ ng,
các ngu n l i, các ñ c trưng khác trong m t ngo i c nh mà nơng h qu n lý
tuỳ theo s thích, kh năng, k thu t có th có.

H th ng nông nghi p th c ch t là m t h sinh thái nơng nghi p đư c
đ t trong m t ñi u ki n kinh t - xã h i nh t ñ nh, t c là h sinh thái nơng
nghi p đư c con ngư i tác ñ ng b ng lao ñ ng, các t p qn canh tác, h
th ng các chính sách…Nhìn chung h th ng nông nghi p là m t h th ng h u
h n trong đó con ngư i đóng vai trò trung tâm, con ngư i qu n lý ñi u khi n
các h th ng nh trong ñó theo nh ng quy lu t nh t ñ nh, nh m mang l i hi u
qu cao nh t cho h th ng nông nghi p.
H th ng nông nghi p = H sinh thái nông nghi p + Các y u t kinh t ,
xã h i.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 6


H th ng nông nghi p bao g m nhi u h ph như: H ph tr ng tr t,
chăn nuôi, ch bi n, ngành ngh , qu n lý, lưu thông phân ph i.
H th ng nông nghi p có ba đ c đi m sau:
- Ti p c n ''dư i lên'' xem h th ng m c

ñi m nào tìm cách can thi p

đ gi i quy t c n tr .
- Coi tr ng m i quan h xã h i như nh ng nhân t c a h th ng.
- Coi tr ng phân tích ñ ng thái c a s phát tri n.
* H th ng canh tác (Farming systems)
Theo Shaner, Philip, Sohomohl, (1982) [49]. H Th ng canh tác là s
b trí m t cách th ng nh t, n ñ nh các ngành ngh trong nơng tr i đư c qu n
lý b i h gia đình trong mơi trư ng t nhiên, sinh h c, kinh t xã h i, phù h p
v i m c tiêu, s mong mu n, ngu n l c c a nông h
H th ng canh tác là s n ph m c a b n nhóm bi n s : Mơi trư ng v t
lý, k thu t s n xu t, chi ph i c a ngu n tài nguyên và ñi u ki n kinh t xã

h i. Trong h th ng canh tác vai trị c a con ngư i đ t

v trí trung tâm c a

h th ng và quan tr ng hơn b t c ngu n tài nguyên nào k c ñ t canh tác.
Nhà th như ng h c ngư i M ñã ch ng minh cho quan đi m này, ơng cho
r ng đ t khơng ph i là quan tr ng nh t mà chính con ngư i s ng trên m nh
đ t đó. Mu n phát tri n m t vùng nông nghi p, k năng c a nơng dân có tác
d ng hơn đ phì c a đ t (Cao Liêm và CTV 1996) [17].
M t khái ni m khác coi tr ng vai trò c a con ngư i là phân ra: H sinh
thái nông nghi p (Agro-ecosystems) và h kinh t xã h i (Socio - economic
Systems). Trong đó h kinh t - xã h i là h tích c c, s bi n ñ i chung c a
h th ng nông nghi p ph thu c ph n l n h này (Lê Tr ng Cúc, 1996) [4].
* H th ng tr ng tr t (Cropping Systems)
H th ng tr ng tr t là ho t ñ ng s n xu t cây tr ng trong m t nông tr i,
nó bao g m các h p ph n c n thi t ñ s n xu t, bao g m các t h p cây tr ng

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 7


trong nông tr i, các h th ng bi n pháp k thu t cùng m i quan h c a chúng
v i môi trư ng.
H th ng cây tr ng là t h p cây tr ng b trí theo không gian, th i gian
v i h th ng bi n pháp k thu t ñư c th c hi n nh m ñ t năng su t cây tr ng
cao, nâng cao đ phì c a đ t ñai.
Theo Nguy n Duy Tính (1995) [37], chuy n ñ i hay hoàn thi n h
th ng cây tr ng là phát tri n h th ng cây tr ng m i trên cơ s c i ti n h
th ng cây tr ng cũ ho c phát tri n h th ng cây tr ng m i b ng tăng v , tăng
cây ho c thay th cây tr ng đ khai thác có hi u qu hơn ti m năng ñ t ñai
con ngư i và l i th so sánh trên vùng sinh thái. Quá trình nghiên c u th c

hi n hoàn thi n h th ng cây tr ng c n ch rõ nh ng y u t nguyên nhân c n
tr s phát tri n s n xu t, tìm ra các gi i pháp kh c ph c ñ ng th i d báo
nh ng v n ñ tác ñ ng kèm theo khi th c hi n v môi trư ng t nhiên, kinh t
xã h i. Xây d ng m t n n nông nghi p s n xu t hàng hoá, hi u qu , b n
v ng, nâng cao thu nh p c i thi n ñ i s ng cho nông dân, th c hi n xây d ng
nơng thơn m i giàu đ p, văn minh, phù h p v i q trình đơ th hố.
N i dung c t lõi c a cơ c u bi u hi n v trí, vai trị c a t ng b ph n,
các m i quan h tương tác l n nhau gi a chúng trong t ng th . M t cơ c u có
tính n đ nh tương ñ i ñư c thay ñ i ñ ngày càng hồn thi n, phù h p v i
đi u ki n khách quan, ñi u ki n l ch s , xã h i nh t ñ nh. Cơ c u cây tr ng l
thu c r t nghiêm ng t vào ñi u ki n t nhiên, các ngu n tài nguyên và ñi u
ki n kinh t - xã h i. Vi c duy trì hay thay ñ i cơ c u không ph i là m c tiêu
mà ch là phương ti n ñ tăng trư ng, phát tri n s n xu t. Cơ c u cây tr ng
cịn là cơ s đ b trí mùa v , ch ñ luân canh cây tr ng, thay ñ i theo
nh ng ti n b khoa h c k thu t, gi i quy t v n ñ mà th c ti n s n xu t ñòi
h i, ñ t ra cho ngành s n xu t tr ng tr t nh ng yêu c u c n gi i quy t.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 8


*) H th ng tr ng tr t b n v ng
Do s gia tăng dân s , nhu c u phát tri n kinh t ñã gây áp l c r t l n
ñ i v i ñ t nông nghi p. M c tiêu c a con ngư i là s d ng ñ t m t cách
khoa h c và h p lý. Trong quá trình s d ng lâu dài v i nh n th c còn h n
ch d n t i nhi u vùng ñ t ñai ñang b thoái hoá, nh hư ng t i môi trư ng
s ng c a con ngư i. Nh ng di n tích đ t đai thích h p cho s n xu t nông
nghi p ngày càng b thu h p, do đó con ngư i ph i m mang di n tích canh
tác trên các vùng đ t khơng thích h p, h u qu đã gây ra q trình thối hố,
r a trơi đ t m t cách nghiêm tr ng.
Trư c nh ng năm 1970, trong nơng nghi p ngư i ta nói nhi u ñ n gi ng

m i năng su t cao và k thu t thâm canh cao. T sau năm 1970 m t khái
ni m m i xu t hi n và ngày càng có tính thuy t ph c là khái ni m v tính b n
v ng và nông nghi p b n v ng.
Nông nghi p b n v ng khơng có nghĩa là khư c t nh ng kinh nghi m
truy n th ng mà ph i ph i h p, l ng ghép nh ng sáng ki n m i t các nhà
khoa h c, t nông dân ho c c hai. ði u tr nên thơng thư ng đ i v i nh ng
ngư i nông dân, b n v ng là s d ng nh ng công ngh và thi t b v a m i
ñư c phát ki n, nh ng mơ hình canh tác t ng h p m i nh t đ gi m giá thành.
ðó là nh ng công ngh m i v n d ng nh ng ki n th c sinh thái h c ñ qu n
lý s n xu t và d ch h i.
Ph m Chí Thành [31] cho r ng, có 3 đi u ki n đ t o ra n n nơng nghi p
b n v ng đó là cơng ngh b o t n tài nguyên có s tham gia c a nh ng t
ch c t bên ngoài và nh ng t ch c t ñ a phương. Tác gi cho r ng xu th
phát tri n nông nghi p b n v ng ñư c các nư c phát tri n kh i xư ng ñã tr
thành ñ i tư ng ñ các nư c ñang phát tri n nghiên c u theo hư ng k th a,
ch t l c các tinh tuý c a các n n nông nghi p, ch không ch y theo cái hi n
ñ i mà bác b nh ng cái truy n th ng. Trong s n xu t nông nghi p b n v ng,

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 9


v n đ ch n cây gì, con gì trong m t h sinh thái khơng th áp đ t theo ý
mu n ch quan mà ph i ñi u tra, nghiên c u ñ hi u bi t thiên nhiên.
Khơng có ai hi u bi t h sinh thái nơng nghi p
nh ng con ngư i đã sinh ra và l n lên

m t vùng b ng chính

đó. Vì v y, xây d ng n n nông

nghi p b n v ng c n ph i có s tham gia c a nông dân trong vùng nghiên
c u. Phát tri n b n v ng là vi c qu n lý và b o t n tài nguyên thiên nhiên,
đ nh hư ng thay đ i các cơng ngh và th ch theo m t phương th c sao cho
ñ t ñ n s tho mãn m t cách liên t c nh ng nhu c u c a con ngư i th h
hôm nay và mai sau.
Phát tri n b n v ng trong lĩnh v c nông nghi p chính là s b o t n đ t,
nư c, các ngu n ñ ng và th c v t khơng b suy thối, k thu t thích h p, sinh
l i kinh t và ch p nh n ñư c v m t xã h i. FAO ñã ñưa ra các ch tiêu c
th trong nông nghi p b n v ng là:
- Tho mãn nhu c u lương th c cơ b n c a các th h hi n t i và tương
lai v s lư ng và ch t lư ng và các s n ph m nông nghi p khác.
- Cung c p lâu dài vi c làm, thu nh p và ñi u ki n s ng, ñi u ki n làm
vi c t t cho m i ngư i tr c ti p làm nơng nghi p.
- Duy trì và ch nào có th , tăng cư ng kh năng s n xu t c a tài nguyên
thiên nhiên và kh năng tái s n xu t c a các tài ngun tái t o đư c mà khơng
phá v b n s c văn hoá xã h i c a các c ng đ ng s ng

nơng thơn, ho c

khơng gây ô nhi m môi trư ng.
- Gi m thi u kh năng b t n thương trong nông nghi p, c ng c lịng tin
trong nơng dân
Năm 1992, th gi i k ni m 20 năm thành l p Chương trình B o v mơi
trư ng c a Liên h p qu c (UNEP), l n ñ u tiên h i ngh thư ng đ nh v mơi
trư ng và phát tri n ñã h p t i Rio De Janerio, Brazin (g i t t là Rio - 92),
ñ nh hư ng cho các qu c gia, các t ch c qu c t chi n lư c v môi trư ng và

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 10

phát tri n b n v ng ñ bư c vào th k 21. Trong b i c nh đó, quan ñi m s
d ng ñ t b n v ng ñã ñư c tri n khai trên th gi i.
Mollison Bill tác gi c a cu n sách Permaculture (1979) [2] ñã ñ xu t
h c thuy t phát tri n nơng nghi p b n v ng, đ ng th i cho tri n khai
Australia và m t s nư c trên th gi i. Nông nghi p b n v ng là m t h th ng
thi t k đ ch n mơi trư ng b n v ng cho con ngư i, liên quan ñ n cây tr ng,
v t ni, các cơng trình xây d ng và h t ng cơ s (nư c, năng lư ng, đư ng
xá...). M c tiêu c a nơng nghi p b n v ng là xây d ng m t h th ng n ñ nh
v m t sinh thái, có ti m l c kinh t , có kh năng tho mãn nh ng nhu c u
c a con ngư i mà khơng bóc l t đ t, không gây ô nhi m môi trư ng. Nông
nghi p b n v ng s d ng nh ng đ c tính v n có c a cây tr ng, v t ni, k t h p
v i đ c trưng c a c nh quan và c u trúc trên di n tích đ t s d ng m t cách
th ng nh t. Nông nghi p b n v ng là m t h th ng mà nh đó con ngư i có th
t n t i ñư c, s d ng ngu n lương th c và tài nguyên phong phú c a thiên nhiên
mà không liên t c hu di t s s ng trên trái đ t. ð o đ c c a nơng nghi p b n
v ng bao g m 3 ph m trù: chăm sóc trái đ t, chăm sóc con ngư i và dành th i
gian, tài l c, v t l c vào các m c tiêu đó. Nơng nghi p b n v ng là h th ng
nông nghi p thư ng tr c, t b n v ng, thích h p cho m i tình tr ng

đơ th và

nơng thơn v i m c tiêu đ t ñư c s n lư ng cao, giá thành h , k t h p t i ưu
gi a s n xu t cây tr ng, cây r ng, v t ni, các c u trúc và ho t đ ng c a con
ngư i.
G n ñây xu t hi n khuynh hư ng “nông nghi p h u cơ”, ch trương
dùng máy cơ khí nh và s c kéo gia súc, s d ng r ng rãi phân h u cơ, phân
xanh, phát tri n cây h ñ u trong h th ng luân canh cây tr ng, h n ch s
d ng các lo i hoá ch t ñ phòng tr sâu b nh.
Theo ð Ánh (1992) [1], Ph n Lan ñã ñưa ra th trư ng nh ng s n ph m
nông nghi p s n xu t theo “Green way” hồn tồn khơng dùng phân hố h c.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 11


Vi t Nam đã hình thành n n văn minh lúa nư c hàng ngàn năm nay,
có th coi là m t mơ hình nơng nghi p b n v ng
trong ñi u ki n thiên nhiên

vùng ñ ng b ng, thích h p

nư c ta. Trong nh ng năm g n đây, nhi u mơ

hình VAC (vư n - ao - chu ng), mơ hình nơng - lâm k t h p trên ñ t ñ i th c
ch t là nh ng kinh nghi m truy n th ng ñư c ñúc rút ra ñư c t quá trình đ u
tranh lâu dài, b n v ng v i thiên nhiên kh c nghi t c a con ngư i ñ t n t i
và phát tri n. Th c ch t c a nông nghi p b n v ng là ph i th c hi n ñư c
khâu cơ b n là gi ñ phì nhiêu c a ñ t ñư c lâu b n. ð phì nhiêu c a đ t là
t ng hồ c a nhi u y u t v t lý, hoá h c và sinh v t h c ñ t o ra môi trư ng
s ng thu n l i nh t cho cây tr ng t n t i và phát tri n.
Phát tri n nông nghi p b n v ng chi m v trí quan tr ng, nhi u khi có
tính quy t đ nh trong s phát tri n chung c a xã h i. Phát tri n nơng nghi p
b n v ng là đi u hoà các m c tiêu và t o cơ h i ñ ñ t ñư c k t qu v mơi
trư ng, kinh t và xã h i vì l i ích trư c m t và lâu dài. Vì th vi c khai thác
các ngu n l i t nhiên cũng như các bi n pháp k thu t áp d ng trong s n
xu t nông nghi p c n ph i ñư c chú tr ng m t cách h p lý gi a 2 m c tiêu là
năng su t cây tr ng và môi trư ng t nhiên.
Tác gi ðào Th Tu n, 1989 [40] nhi m v c a ngành tr ng tr t Vi t
Nam là ph i tìm ra m i bi n pháp ñ tăng năng su t cây tr ng. Có hai kh
năng đ y m nh s n xu t tr ng tr t là:
- Thâm canh

nh ng vùng sinh thái khó khăn, chú tr ng v n đ gi ng

và ch đ bón phân thích h p.
- Tăng v

nh ng vùng sinh thái thu n l i như tr ng cây v đơng và

th c hi n các bi n pháp h u hi u nh t như b trí cây tr ng thích h p v i đi u
ki n khí h u, đ t đai, ch đ nư c… nh m phát tri n nơng nghi p b n v ng.
Vai trò c a các bi n pháp k thu t canh tác trong vi c s d ng ñ t trên
quan ñi m phát tri n nông nghi p b n v ng như sau:

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 12


+) C i t o, b i dư ng ñ t: trong quá trình tr ng tr t cây tr ng l y ñi t
ñ t m t lư ng dinh dư ng đ t o năng su t, vì v y c n có bi n pháp tr l i
cho ñ t lư ng dinh dư ng ñã m t. Bi n pháp k thu t trong nông nghiêp
nh m c i t o và b o v ñ t có th bao g m: tr ng cây h ñ u, bón phân, làm
ñ t, che ph ñ t…huy ñ ng m t cách có hi u qu các ngu n dinh dư ng,
gi m t i thi u vi c s d ng năng lư ng hoá th ch trong quá trình canh tác.
+) Tăng kh năng sinh trư ng, phát tri n cây tr ng cũng như tăng năng
su t và ph m ch t nông s n. ðây là m c đích c a các bi n pháp k thu t nơng
nghi p, b i có bi n pháp k thu t thích h p khơng ch l i d ng t t nh t các
y u t t nhiên và mơi trư ng mà cịn phát huy vai trò c a gi ng, k thu t
canh tác cũng như cơng tác phịng ch ng d ch h i t ng h p.
+) B o v mơi trư ng và các h sinh thái, đ c bi t là mơi trư ng đ t, h
sinh thái đ ng ru ng, ch ng xói mịn, h n ch t i thi u tác h i c a sâu b nh
và s d ng thu c b o v th c v t.

+) ði u hồ lao đ ng và các v t tư nông nghi p: m i lo i cây tr ng c n
ph i gieo tr ng, chăm sóc… c n s d ng các v t tư công c khác nhau tuỳ
t ng giai ño n. Vì th khi s d ng các bi n pháp k thu t thích h p v i m t
lo i cây tr ng nào đó s c n b trí ngu n nhân l c, v t tư … m t cách h p lý
hơn, gi m căng th ng do tính th i v , nâng cao hi u qu s n xu t.
Th c t khơng có ranh gi i rõ ràng gi a h sinh thái t nhiên và h sinh
thái nông nghi p, phân bi t gi a chúng là s can thi p c a con ngư i. Chính
vì th mà m i ho t ñ ng trong s n xu t nơng nghi p đ u nh hư ng đ n tính
b n v ng c a h sinh thái. Trên cơ s đó các bi n pháp k thu t áp d ng trong
s n xu t nông nghi p cũng ph i tuân th qui lu t khách quan c a t nhiên,
v a b o v môi trư ng v a tho mãn nhu c u thi t y u c a con ngư i. Phát
tri n nông nghi p b n v ng chi m v trí quan tr ng, có tính quy t đ nh trong
s phát tri n chung c a xã h i.

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 13


2.1.2. Nh ng y u t chi ph i h th ng tr ng tr t
2.1.2.1. Y u t khí h u
* Nhi t ñ
T ng lo i cây tr ng, b ph n c a cây (r , thân, hoa, lá...), các quá trình sinh
lý c a cây (quang h p, hút nư c, hút khoáng...) s phát tri n t t

nhi t đ thích

h p. Nhi t đ l i có s thay đ i theo tháng trong năm. Vì v y, đ b trí cây tr ng
phù h p v i nhi t ñ . Vi n sĩ nơng h c ðào Th Tu n đã chia cây tr ng ra làm
ba lo i: Cây ưa nóng là thư ng sinh trư ng, phát tri n, ra hoa k t qu t t

nhi t

ñ 200C như l c, lúa, đay, mía.... Cây ưa l nh là nh ng cây sinh trư ng t t ra hoa
k t qu t t

nhi t ñ dư i 200C như: Lúa mì, khoai tây, xu hào c i b p....

Nh ng cây trung gian là nh ng cây yêu c u nhi t ñ xung quanh 200C ñ sinh
trư ng ra hoa k t qu . (Lý Nh c v céng sù 1987) [22].
Trong b trí h th ng cây tr ng ñ xác ñ nh cây tr ng trong m t năm có
th đưa ra nhi t đ c a vùng, t ng nhi t ñ m t v c a cây tr ng. N u tính c
th i gian làm ñ t m t v cây ưa l nh c n kho ng 1800 - 20000C. Cây ưa nóng
c n 30000C.

ñ ng b ng B c b m t năm s n xu t hai v lúa - m t v đơng

thì c n t ng tích ơn 78000C (Lý Nh c v céng sù, 1987) [22].
* Lư ng mưa
Nư c là y u t ñ c bi t quan tr ng cho s sinh trư ng, phát tri n c a
cây tr ng. Trong s n xu t nông nghi p, lư ng mưa cung c p ph n l n cho cây
tr ng, ñ c bi t là

nh ng vùng khơng có h th ng thu l i ch ñ ng. ð s n

xu t cây tr ng có hi u qu địi h i c n n m ch c quy lu t c a mưa ñ t n
d ng, khai thác, l a ch n h th ng cây tr ng h p lý (Tr n ð c H nh, ðoàn
Văn ði m, Nguy n Văn Vi t 1997) [12]
*ð

m khơng khí
ð

m có liên quan ñ n sinh trư ng, năng su t cây tr ng. ð

m quá cao

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 14


s thoát hơi nư c c a cây tr ng khó khăn, đ m c a khí kh ng thu h p l i,
lư ng CO2 xâm nh p vào cây gi m xu ng d n ñ n làm gi m cư ng đ , gi m
ch t khơ tích lũy, do đó gi m năng su t cây tr ng. ð

m khơng khí cao cịn

t o đi u ki n thu n l i cho nhi u n m b nh, sâu h i phát tri n (Tr n ð c
H nh, ðoàn Văn ði m, Nguy n Văn Vi t 1997) [12]
Tác h i c a ñ

m quá th p kèm theo nhi t ñ cao làm cho cây tr ng

ph i thoát hơi nư c nhi u, hơ h p tăng gây tiêu phí ch t khô, gi m năng su t
sinh h c c a cây. ð

m khơng khí th p cịn làm gi m s c s ng c a h t ph n,

c n tr quá trình th ph n c a cây, do đó làm gi m t l hoa có ích, tăng t l
lép d n ñ n gi m s n lư ng thu ho ch. ðó là trư ng h p nh ng ngày có gió
tây nam (gió Lào)

các t nh mi n B c Trung b và m t ph n đ ng b ng sơng

H ng. (Tr n ð c H nh, ðoàn Văn ði m, Nguy n Văn Vi t 1997) [12]
* Ánh sáng
Ánh sáng cung c p năng lư ng cho quá trình t ng h p ch t h u cơ c a
cây. ánh sáng là y u t bi n ñ ng nh hư ng ñ n năng su t. C n phân bi t cây
tr ng theo yêu c u v cư ng ñ chi u sáng, kh năng cung c p ánh sáng t ng
th i gian trong năm ñ b trí h th ng cây tr ng cho phù h p.
Cây tr ng ph n ng v i cư ng ñ b c x mà bi u hi n là s gi n ng và
ph n ng quang chu kỳ là ph n ng c a cây tr ng ñ i v i th i gian chi u sáng
trong ngày.
Căn c vào di n bi n c a các y u t khí h u trong năm ho c trong m t
th i kỳ, ñ ng th i căn c vào yêu c u v nhi t ñ , m ñ , lư ng mưa, ánh
sáng c a t ng lo i cây tr ng đ b trí cơ c u mùa v , cây tr ng thích h p
nh m né tránh ñư c các ñi u ki n b t thu n, phát huy ñư c ti m năng năng
su t c a cây (Tr n ð c H nh, ðoàn Văn ði m, Nguy n Văn Vi t 1997)[12].
2.1.2.2. Y u t ñ t ñai:
ð t ñai là m t trong nh ng ngu n tài nguyên quan tr ng nh t trên th

Trư ng ð h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ nông nghi p ....................... 15