đối chiếu đặc điểm tên riêng của người hán và người việt hiện nay

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆT NAM
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN







TRƢƠNG ĐIỀM ĐIỀM
(ZHANG TIANTIAN)








ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM TÊN RIÊNG CỦA NGƢỜI HÁN
VÀ NGƢỜI VIỆT HIỆN NAY

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ












THÁI NGUYÊN, 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆT NAM
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN


TRƢƠNG ĐIỀM ĐIỀM
(ZHANG TIANTIAN)


ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM TÊN RIÊNG NGƢỜI HÁN
VÀ NGƢỜI VIỆT HIỆN NAY

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC
MÃ SỐ: 60 22 01


LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ


NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
GS.TS NGUYỄN VĂN KHANG







THÁI NGUYÊN, 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của chính bản thân tôi, công
trình này chưa từng công bố ở bất kì nơi nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách
nhiệm về công trình của mình.

TÁC GIẢ

TRƢƠNG ĐIỀM ĐIỀM
(ZHANG TIANTIAN)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình học tập và nghiên cứu, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của
các thầy cô, các giáo sư, và của rất nhiều bạn bè, tôi xin gửi lời cảm ơn đối với
tất cả các thầy cô, các bạn đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Tôi xin
bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với GS.TS Nguyễn Văn Khang người thầy, đã
tận tụy hướng dẫn tôi.
Một lần nữa tôi xin được gửi lời cảm ơn tới tất cả, các thầy cô giáo, giáo sư
tiến sĩ, các bạn đồng nghiệp đã nhiệt tình ủng hộ, giúp đỡ tôi hoàn thành
chương trình học và công trình nghiên cứu này.

TÁC GIẢ



TRƢƠNG ĐIỀM ĐIỀM
(ZHANG TIANTIAN)
i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

MỤC LỤC

Trang bìa phụ
Lời cam đoan
Lời cảm ơn
Mục lục i
Danh mục các bảng iv
MỞ ĐẦU 1
1. Lí do chọn đề tài 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2
4. Phương pháp nghiên cứu 4
5. Cấu trúc của luận văn 5
NỘI DUNG 6
CHƢƠNG I CƠ SỞ LÍ LUẬN 6
1.1. Danh xưng học và tên riêng 6
1.1.1. Danh xưng học 6
1.1.2. Tên riêng… 7
1.2. Tên người và tình hình nghiên cứu tên người ở Trung Quốc, Việt
Nam 13
1.2.1. Tên người 13
1.2.2. Tình hình nghiên cứu tên người ở Trung Quốc, Việt Nam 16
CHƢƠNG II ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC, Ý NGHĨA CỦA TÊN NGƢỜI
HÁN VÀ NƢỜI VIỆT 21
2.1. Đặc điểm cấu trúc, ý nghĩa của tên người Hán 21
2.1.1. Những vấn đề chung về tên người trong tiếng Hán 21
2.1.1.1. Khái niệm họ và tên 21
ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2.1.1.2. Đôi nét về nguồn gốc và sự phát triển họ người Hán 22

2.1.2. Đặc điểm cấu trúc của tên riêng người Hán 28
2.1.2.1. Nhận xét chung 28
2.1.2.2. Mô hình cấu trúc của tên riêng người Hán 29
2.1.2.3. Phân loại tên họ người Hán 31
2.1.2.4. Phân loại tên người Hán 32
2.1.3. Đặc điểm ý nghĩa của tên người Hán 36
2.1.3.1. Khái quát về ý nghĩa của tên riêng 36
2.1.3.2. Ý nghĩa của tên họ người Hán 38
2.1.3.3. Ý nghĩa của tên người Hán 39
2.2. Đặc điểm cấu trúc, ý nghĩa của tên riêng người Việt 41
2.2.1. Khái niệm ―tên người‖ trong tiếng việt 41
2.2.2. Đặc điểm cấu trúc của tên riêng người Việt 42
2.2.2.1. Mô hình cấu trúc của người Việt hiện nay 42
2.2.2.2. Các thành phần của tên riêng người Việt 44
2.2.3. Đặc điểm ý nghĩa của tên người Việt 58
2.3. Tiểu kiết 59
CHƢƠNG III ĐẶC ĐIỂM VĂN HÓA XÃ HỘI CỦA TÊN NGƢỜI
HÁN VÀ NGƢỜI VIỆT 62
3.1. Đặt vấn đề 62
3.2. Đặc điểm văn hóa xã hội của tên riêng người Hán 64
3.2.1. Chữ Hán và văn hóa tên người trong tiếng Hán 64
3.2.1.1. Vai trò của chữ Hán đối với tên người Hán 64
3.2.1.2. Chữ Hán và ý thức văn hóa trong việc nghiên cứu tên người 65
3.2.1.3. Chữ Hán với đặc điểm văn hóa của tên người Hán 67
3.2.2. Một số đặc điểm văn hóa xã hội của Trung Quốc liên quan đến cách
đặc tên người Hán 69
iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3.2.2.1. Đặc điểm tâm lí xã hội của việc đặt tên 69
3.2.2.2. Tính chính trị lịch sử của tên người 73
3.2.2.3. Tính văn hóa xã hội của tên người 75
3.2.2.4. Tính ngữ dụng trong việc đặt tên người 77
3.2.2.5. Sự ảnh hưởng của các yếu tố khác trong việc đặt tên của người
Hán 79
3.3. Đặc điểm văn hóa xã hội của tên riêng người Việt 84
3.3.1. Chữ quốc ngữ với tên người Việt 84
3.3.2. Một số đặc điểm văn hóa xã hội của Việt Nam liên quan đến cách
đặt tên của người Việt 85
3.3.2.1. Đặc điểm tâm lí xã hội trong việc đặt tên người Việt 85
3.3.2.2. Tính lịch sử chính trị trong tên người Việt 88
3.3.2.3. Sử ảnh hưởng của các yếu tố khác trong việc đặt tên của người
Việt 90
3.4. Tiểu kết 94
KẾT LUẬN 96
TÀI LIỆU THAM KHẢO 99
PHỤ LỤC 103


iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU


STT
Bảng biểu

Nội dung
Trang
1
Bảng 2.1
10 tên họ lớn của người Hán
25
2
Bảng 2.2
100 họ thị người Hán phổ biến nhất
26
3
Bảng 2.3
Tên giáo viên của khoa Nhân Văn của Học viện
Hồng Hà tỉnh Vân Nam Trung Quốc
33
4
Bảng 2.4
15 họ phổ biến nhất tại Việt Nam
49
5
Bảng 3.1
Một số tên của các thời kỳ khác nhau của Trung
Quốc
73
6
Bảng 3.2
Một số tên của người nông thôn Trung Quốc
81
7
Bảng 3.3

Một số tên của tầng lớp công nhân Trung Quốc
82
8
Bảng 3.4
Một số tên của lớp người trí thức Trung Quốc
83
1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Trong ngôn ngữ, tên riêng làm thành một mảng tên gọi khá đặc biệt.
Chúng không chỉ có số lượng rất lớn, mà còn được cấu tạo dưới nhiều hình thức
phong phú và đa dạng. Trong ngôn ngữ học, tên riêng được nghiên cứu trong
một chuyên ngành riêng biệt, đó là Danh xưng học(专有名词学).
Danh xưng học nghiên cứu về quy luật cơ bản về nguồn gốc phát sinh,
thành phần cấu tạo, quá trình phát triển và sự biến động của các tên riêng trong
hệ thống ngôn ngữ. Danh xưng học bao gồm hai bộ phận quan trọng: Nhân
danh học (姓名学) và Địa danh học(地名学).
Nhân danh học (tên người) là một thành phần đặc biệt trong hệ thống từ
vựng ngôn ngữ. Cùng với Địa danh học, nhân danh học chiếm một vị trí rất
quan trọng trong hệ thống tên riêng. Tên người mang trong nó cả lịch sử, truyền
thống, văn hóa, xã hội cũng như tất cả những gì đặc trưng cho mỗi cộng đồng
dân tộc nhất định. Việc nghiên cứu tên người trên quan điểm của Nhân danh
học không chỉ đưa tới những thành tựu mang tính chất ngôn ngữ học mà còn
đem lại những lợi ích vượt ra khỏi khuôn khổ của ngôn ngữ học, từ đó nâng cao
sự hiểu biết lẫn nhau giữa các cộng đồng dân tộc. Vì vậy việc nghiên cứu Nhân
danh học không phải đến nay mới tiến hành mà đã được nghiên cứu từ ba bốn

nghìn năm trước (từ thời Hy Lạp cổ đại).
Xuất phát từ vị trí quan trọng của tên người trong hệ thống tên riêng của
một ngôn ngữ và vai trò quan trọng của chúng trong đời sống xã hội, mà chúng
tôi chọn đề tài đối chiếu đặc điểm tên riêng của người Hán và người Việt hiện
nay làm đối tượng nghiên cứu cho luận văn này, với mục đích góp phần tìm
hiểu những mối tương đồng và dị biệt trong tên riêng của người Hán và người
Việt.
2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận văn này là thông qua khảo sát đặc điểm
trong tên của người Hán và người Việt, góp phần vào nghiên cứu tên người nói
riêng, danh xưng học nói chung, cũng tìm ra những yếu tố ngôn ngữ văn hóa riêng
của hai nước đã tác động đến đặc điểm tên người của nước đó như thế nào.
Từ mục đích trên, nhiệ m vụ củ a luậ n văn nà y là :
- Nhậ n diệ n nhữ ng lý luậ n liên quan đế n tên riêng của người Hán và người
Việt.
- Khảo sát thực tế cấu tạo tên riêng người Hán và người Việt, giải thích ý
nghĩa trong tên riêng người Hán và người Việt.
- So sá nh đố i chiế u tên riêng người Há n và người Việ t, chỉ ra nhữ ng điể m
giố ng nhau và khá c nhau.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Trong tiếng Việt cũng như trong tiếng Hán, tên người làm thành một
hệ thống nhỏ riêng biệt với nhiều hình thức biểu hiện đa dạng phong phú như:
tên thật (正名), tên tục(诙名), tên húy (讳名), bút danh (笔名), tên hiệu(号) ,
nghệ danh(艺名), biệt danh(别名), Trong phạm vi của luận văn này chúng tôi
chỉ nghiên cứu về tên thật, các loại tên khác sẽ nghiên cứu trong một đề tài lớn
hơn.

Trong cuộc sống đời thường, một người có thể có một hay nhiều tên gọi
khác nhau tùy thuộc vào lứa tuổi, nghề nghiệp, trình độ văn hóa hay nguyện
vọng cá nhân. Vào thời kỳ phong kiến trước đây, trẻ em ở nông thôn Việt Nam
được gọi bằng tên tục như: Cu, Cò, Cứt, Đĩ, Tồ, Mẹt,…và cùng một lúc ở nông
thôn Trung Quốc, trẻ em cũng có tên gọi là:狗娃(chó con)，地瓜(khoai lan)，
狗剩(chó thừa)，傻妞(nàng dốt)，二花(nhị hoa)，铁蛋(trứng sắt)……bố mẹ
gọi tên con như vậy chủ yếu là theo quan niệm dân gian: gọi con nhỏ bằng một
tên xấu, hy vọng khi lớn lên các con sẽ có số phận tốt hơn, và trong qúa trình
3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

trưởng thành sẽ ít ốm đau, bệnh tật, hay ăn chóng lớn. Đây chỉ là phản ánh
nguyện vọng của người lớn, tuy là nó có hơi dị đoan, lại được người dân coi
như kinh nghiệm đúc kết thành, nhưng cũng có thể coi là một nét văn hóa đặc
biệt ở nông thôn. Cho đến nay vẫn còn một số nơi giữ tập tục này kể cả ở thành
phố, nhưng nó mang ý nghĩa khác.
Khi đứa trẻ đã trưởng thành, người ta thường sử dụng tên thật (书名), ở
Trung Quốc, tên này phải là tên ghi trên sổ hộ khẩu (户口簿), sau này đi học
hoặc làm việc, kể cả là giấy đăng ký kết hôn đều phải sử dụng tên này. Bởi vì
chỉ có tên thật mới có giá trị về mặt pháp lý. Tên thật được sử dụng trong các
giấy tờ tùy thân,văn bằng chính thức của một người như: bằng tốt nghiệp (tiểu
học, THCS, THPP, Đại học, Thạc sĩ, Tiến sĩ ), bằng lái xe, giấy đăng ký kết
hôn, bằng kỹ sư v.v
Có thể nói Nhân danh học nói riêng và Danh xưng học nói chung có một vị
trí quan trọng và ý nghĩa nhất định trong đời sống của mỗi con người. Tuy vậy
trong khuôn khổ của luận văn này chúng tôi chỉ tập trung vào nội dung chính là
đối chiếu tên thật của người Hán và người Việt. Theo chúng tôi đây là vấn đề cơ
bản và chủ yếu nhất trong hệ thống tên gọi chỉ người của một ngôn ngữ, bởi vì
tên thật không chỉ là tên gọi khu biệt cho tính cá thể đơn nhất của đối tượng

được gọi tên mà trong thành phần cấu tạo của chúng còn thể hiện được tính dân
tộc đặc trưng cho mỗi cộng đồng nhất định.
Các loại tên riêng chỉ người khác không phải là đối tượng chính của luận
văn, ngoài ra để tìm rõ hơn mục đích của luận văn chúng tôi cũng tìm hiểu thêm
các loại tên người thường dùng không phải là đối tượng chính nhằm làm tăng
giá trị so sánh với đối tượng nghiên cứu.
3.2. Để đạt được mục đích của luận văn, chúng tôi đã tiến hành việc thống
kê tên thật của người Việt và người Hán chủ yếu khai thác từ các tài liệu điện tử
và các văn bản hành chính của chính phủ Việt Nam và chính phủ Trung Quốc
4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

như: sổ theo dõi dân số ở các địa phương(地方人口登记统计数据), danh sách
các cán bộ công nhân viên chức làm việc trong một số cơ quan, tổ chức nhà
nước(国家干部,公务员统计数据), danh sách học sinh, sinh viên(学生花名
册)ở các trường mẫu giáo(幼儿园), tiểu học(小学),THCS(初中), THPT (高中),
Đại học(大学).
Về tên người Hán, ngoài việc tham khảo các số liệu về tên người đã được
công bố trong các tài liệu, chúng tôi còn sử dụng nhiều tên người thân, bạn bè,
đồng nghiệp. Đối với tên người Việt chúng tôi cũng sử dụng hơn 200 tên chính
của lưu học sinh Việt Nam được lưu tại văn phòng và hơn 200 tên chính của
sinh viên khóa 2009 và khóa 2010 đã và đang học tập tại Học Viện Hồng Hà.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trên thực tế, tên người không chỉ là đối tượng nghiên cứu của ngôn ngữ
học, mà còn là đối tượng nghiên cứu nhiều ngành khoa học xã hội khác như:
dân tộc học, tâm lý học, xã hội học, sử học v.v Như vậy việc nghiên cứu tên
người cũng được tiến hành bằng nhiều phương pháp. Trong luận văn chúng tôi
sử dụng chủ yếu các phương pháp sau:
Phương pháp miêu tả và phân tích : đây là phương pháp nghiên cứu để tìm

hiểu và nắm bắt biểu hiện ngữ nghĩa của tên gọi người Hán và người Việt.
Phương pháp của ngôn ngữ học đối chiếu: phương pháp này sẽ giúp luận
văn đạt được mục tiêu chính. Thông qua so sánh đối chiếu đưa ra nhữ ng điể m
giố ng nhau và khá c nhau giữa tên riêng người Hán và người Việt.
Phương pháp qui nạp: phương pháp qui nạp cũng được gọi là phương pháp
suy lí qui nạp, phương pháp này được sử dụng trong luận văn để có thể thông
qua một cá thể suy ra đặc điểm phổ biến trong tên của người Hán và người Việt.
Phương pháp điều tra: đây là một phương pháp của dân tộc học và xã hội
học để khảo sát sự biến động của các tên người dưới sự tác động của các nhân tố
xã hội.
5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Ngoài ra chúng tôi còn sử dụng phương pháp phân tích ngữ nghĩa; phương
pháp diễn dịch, quy nạp cùng các phương pháp khác như thống kê, phân loại…
5. Cấu trúc của luận văn
Luận văn ngoài phần mở đầu, có phần nội dung, phần kết luận, tài liệu
tham khảo và phụ lục, phần nội dung chính gồm ba chương:
Chương I: Cơ sở lí thuyết của Danh xưng học
Chương này chủ yếu trình bày một số nội dung lí thuyết liên quan đến luận
văn như lí thuyết danh xưng học, các nội dung liên quan đến tên riêng.
Chương II: Đặc điểm cấu trúc, ý nghĩa của tên người Hán và người Việt
Chương này trình bày các đặc điểm về mặt cấu tạo và ngữ nghĩa của tên
riêng người Hán và người Việt.
Về đặc điểm cấu tạo, luận văn miêu tả và khái quát các mô hình cấu tạo
nên tên người Hán và tên người Việt.
Về đặc điểm ngữ nghĩa luận văn miêu tả đặc điểm ngữ nghĩa của tên người
Hán và tên người Việt.
Chương III: Đặc điểm về mặt xã hội, văn hóa của tên người Hán và tên

người Việt
Chương này khảo sát các nhân tố văn hoá xã hội tác động đến tên riêng của
người Hán và người Việt hiện nay.