Tâm lý học trí tuệ Phan Trọng Ngọ

TÂMLÝHỌCTRÍTUỆ
PhanTrọngNgọ(Chủbiên)
LỜINÓIĐẦU
Trítuệlàmộttrongrấtítlĩnhvựcđượcđềcậpngaytừnhữngngàykhaisinhcủatâmlíhọckhoa
học.Từđóđếnnay,đãcórấtnhiềucôngtrìnhđồsộnghiêncứubảnchấtcácquyluậtphátsinh,phát
triểncủanótrongđờisốngvàhoạtđộngtâmlíconngười.NhiềunhàBáchọcvĩđạiđãtrởthànhdanh
nhânvănhoánhânloại,docóđónggóplớnlaotronglĩnhvựcnàynhưG.Piagie,L.X.Vưgotxki.Nhiều
chươngtrìnhdạyhọccótínhchấtcáchmạngđượcxâydựngtrêncơsởcácthànhtựunghiêncứutrítuệ
trẻem.Tuynhiên,dotầmquantrọngvàsựhấpdẫncủanó,nênvấnđềtrítuệthườngxuyênlànơihộitụ
củacácquanđiểm,cáccáchtiếpcậnkhácnhau,phụcvụchocácmụcđíchkhácnhau
ỞViệtNam,đãcónhiềucôngtrìnhnghiêncứuứngdụngvấnđềtrítuệvàothựctiễndạyhọcvà
giáodụctrẻemcũngnhưcáclĩnhvựckháccủađờisốngxãhội.Trongkhiđócáccôngtrìnhnghiên
cứulíluậncơbảncònít.Điềunàyđãgâykhókhănchoviệchọctậpvànghiêncứutrítuệtrongkhoa
họcgiáodụcnóiriêng,trongcáclĩnhvựckhoahọcliênquantớiconngườinóichung.Đểgiúpcáchọc
viên,cánbộgiảngdạyvànghiêncứucóthêmphươngtiệntiếpcậnvấnđềlíthúvàphứctạpnày,chúng
tôibiênsoạntàiliệu"Tâmlíhọctrítuệ".Nộidungcủatàiliệugồm7chương.Chươngmộtgiớithiệu
cáchướngtiếpcậnvấnđềtrítuệtrongtâmlíhọc.Chươnghaiphântíchcácmôhìnhcấutrúccủatrí
tuệ.Chươngbavàchươngbốnlànộidungchủyếucủatàiliệu,phântíchsựhìnhthành,pháttriểntrí
tuệcủacánhânvàcácyếutốchiphốisựpháttriển.Chươngnămbànriêngvềcácphươngphápnghiên
cứutrítuệtrongtâmlíhọc.Chươngsáuđềcậpmộtsốvấnđềvềtrẻempháttriểnchậmvềtrítuệ.
Chươngbảy(chươngmởrộng),giớithiệumộtsốvấnđềvềtrựcgiáctrítuệtrongtruyềnthốngvănhoá
PhươngĐôngcổđại.
Trongquátrìnhbiênsoạntàiliệu,chúngtôiđãnhậnđượcsựchỉdẫn,gópýnhiệttìnhvàsâusắc
củaPGSLêVănHồng, PGS.TSNguyễnThạc, PGS.TS.NguyễnVănThôngvànhiềunhàkhoa học
khác.Từđáylòng,chúngtôichânthànhcảmơncácnhàkhoahọc,cácbạnđồngnghiệpđãđộngviênvà
gópnhiềuýkiếnquýbáu.
Trítuệlàvấnđềphongphúvàphứctạptrongtâmlíhọc.Vìvậy,tuychúngtôiđãcốgắngrất
nhiềutrongquátrìnhbiênsoạntàiliệu,nhưngdothờigianvàkhảnăngcóhạnnênkhótránhkhỏikhiếm
khuyết.Chúngtôivuilòngvàbiếtơnsựgópýcủađọcgiả.
HàNội,tháng7năm2001
Cáctácgiả

TÂMLÝHỌCTRÍTUỆ
 

Chương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Chương2:CẤUTRÚCCỦATRÍTUỆ
Chương3:SỰHÌNHTHÀNHVÀPHÁTTRIỂNTRÍTUỆQUACÁCGIAIĐOẠNLỨATUỔI
Chương4:CÁCYẾUTỐTÁCĐỘNGTỚISỰPHÁTTRIỂNTRÍTUỆCÁNHÂN
Chương5:CÁCPHƯƠNGPHÁPNGHIÊNCỨUTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Chương6:MỘTSỐVẤNĐỀVỀTRẺCHẬMPHÁTTRIỂNTRÍTUỆ
Chương7:MỘTSỐVẤNĐỀVỀTRỰCGIÁCTRÍTUỆTRONGTRUYỀNTHỐNGVĂNHOÁPHƯƠNGĐÔNGCỔĐẠI
TÀILIỆUTHAMKHẢOVÀTRÍCHDẪN
CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆ

Trítuệlàmộttrongnhữnglĩnhvựcđượcnghiêncứunhiềuvàrấtsớmtrongtâmlíhọc.Vìvậy,
khôngthểđềcậphếtcácthànhtựuđãcóvềvấnđềnày.Tuynhiên,nếukhôngđisâuphântíchchitiết,
màchỉđiểmqua,cótínhchấtliệtkê,cóthểkháiquátmộtsốhướngtiếpcậnchínhsau

1.1.TIẾPCẬNLIÊNTƯỞNGVÀTIẾPCẬNHÀNHĐỘNGTINHTHẦN
1.2.TIẾPCẬNHÀNHVI
1.3.TIẾPCẬNSINHHỌC
1.4.TIẾPCẬNHÌNHTHÁI(GHESTAN)
1.5.TIẾPCẬNPHÁTSINHTRÍTUỆ(TIẾPCẬNKIẾNTẠO)
1.6.TIẾPCẬNHOẠTĐỘNG
1.7.TIẾPCẬNLÍTHUYẾTTHÔNGTIN-TÂMLÍHỌCNHẬNTHỨC
CreatedbyAMWord
2
CHM

Chương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
 
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Tiếpcậnliêntưởngvàtiếpcậnhànhđộngtinhthầnlàhaihướngtiếpcậncổđiểnvàlàđiểnhình
củahaitrườngpháitriếthọctráingượcnhauđượcdunhậpvàolĩnhvựctưduy,trítuệ:triếthọcduy
vật-duycảmAnhvàtriếthọcduylíĐức.
1.1.1.Tiếpcậnliêntưởngvấnđềtưduy,trítuệ
TiếpcậnliêntưởnglàtrườngpháitâmlíhọcAnh,giảithíchđộngtháicácquátrìnhtâmlítheo
nguyêntắckếthợp,liêntưởngcáchìnhảnhtrigiác.Đạibiểucủahướngtiếpcậnnàylàcácnhàtriết
học tâm lí học Anh: D.Ghatli (1705 – 1836), D.S.Milơ (1806 – 1873), H.Spenxơ (1820 – 1903).
Trongphạmvitâmlíhọcnóichung,nhữngluậnđiểmcơbảncủahướngtiếpcậnliêntưởngbaogồm:
1).Tâmlí(hiểutheonghĩalàyếutốýthức)đượccấuthànhtừcáccảmgiác.Cảmgiáclàcáithứnhất,
làcáicơsở,còncáccấuthànhnhưbiểutượng,ýnghĩ,tìnhcảm làcáithứhai,xuấthiệnnhờliên
tưởngcáccảmgiác;2).Điềukiệnđểhìnhthànhcácliêntưởnglàsựgầngũicủacácquátrìnhtâmlí;
3).Cácmốiliêntưởngbịquyđịnhbởisựlinhhoạtcủacácthànhphầnđượcliêntưởngvàtầnsốnhắc
lạicủachúngtrongkinhnghiệm.
SaunàythuyếtliêntưởngdựavàocơchếphảnxạcóđiềukiệndoP.I.Pavlovpháthiện:làmcơ
sởsinhlíthầnkinhcủacácmốiliêntưởngtâmlí
Chuyểnvàolĩnhvựctưduy,trítuệ,cácnhàliêntưởngchorằngtưduylàquátrìnhthayđổitựdo
tậphợpcáchìnhảnh,làsựliêntưởngcácbiểutượng.Tưduyluônlàtưduyhìnhảnh.Mốiquantâm
chủyếucủacácnhàliêntưởnglàtốcđộvàmứcđộliênkếtcáchìnhảnh,cácbiểutượngđãcó,tứclà
quantâmchủyếutớivấnđềtáitạocácmốiliêntưởng,nêntưduytheohướngtiếpcậnliêntưởnglàtư
duytáitạo.Theohọ,có4loạiliêntưởng;liêntưởnggiốngnhau,liêntưởngtươngphản,liêntưởnggần
nhauvềkhônggianvàthờigian,liêntưởngnhânquả.Liêntưởngnhânquảcóvaitròđặcbiệtquan
trọngtrongcácquátrìnhtrítuệ.Sựpháttriểntrítuệlàquátrìnhtíchluỹcácmốiliêntưởng.Sựkhác
biệtvềtrìnhđộtrítuệđượcquyvềsốlượngcácmốiliêntưởng,vềtốcđộhoạthoácácliêntưởngđó.
Nhưvậy,sựpháttriểntrítuệchỉlàsựvậnđộngbêntrongcủacáchìnhảnhcảmtínhmàthôi.
Mặcdùcónhiềucốgắngđểgiảithíchcáchiệntượngtâmlíýthức,theochiềuhướngkháchquan,
bằngcáchkéotâmlíhọclạigầnvớisinhlíhọc,nhưngvềcơbảnthuyếtliêntưởngchưathoátkhỏitư
duysiêuhình,vớiđặctrưnglàphươngphápquynạphìnhthứccácsựkiện.Vìvậy,thuyếtliêntưởng

mớichỉnêuranguyêntắcgiảithíchmáymócvềtrítuệmàchưađềcậpđếnbảnchất,cấutrúc,vaitrò
củatrítuệtronghoạtđộngcủaconngười.
1.1.2.Tiếpcậnhànhđộngtinhthần
TiếpcậnhànhđộngtinhthầnlàđặctrưngcủatrườngpháitâmlíhọcVuxbua-mộttrườngphái
1.1.TIẾPCẬNLIÊNTƯỞNGVÀTIẾPCẬNHÀNHĐỘNGTINHTHẦN
 
tâmlíhọcĐức,theotruyềnthốngtriếthọcduylí.Đạibiểucủatrườngpháinàylàcácnhàtâmlíhọc
Đức:O.Quynpe(1862-1915),O.Denxơ(1881-1944)vàK.Biulơ(1897-1963)
Vềtổngthể,trườngpháiVuxbuađãcốgắngđặtravàgiảiquyếthàngloạtvấnđềkhácbiệtvề
chấtgiữatưduyvớicácquátrìnhtâmlíkhác,vạchrasựhạnchếcủacácnhàtâmlíhọcliêntưởng
trongnghiêncứutưduy.
TưtưởngchủđạocủatrườngpháiVuxbualànghiêncứutưduy,trítuệthôngquathựcnghiệm
giảicácbàitoántưduy.Phươngphápchủyếusửdụngtrongthựcnghiệmlàtựquansát(hầuhếtcác
nghiệmthểthamgiathựcnghiệmlàcácnhàtâmlíchuyênnghiệp.Họcónhiệmvụthườngxuyênthông
báovềdiễnbiếnquátrìnhtưduycủamìnhkhigiảiquyếtnhiệmvụ).
Bằngthựcnghiệm,cácnhàtâmlíhọcVuxbuađãđiđếnnhữngkếtluậnvềbảnchấtcủatưduy.
Theohọ,tưduylàhànhđộngbêntrongcủachủthểnhằmxemxétcácmốiquanhệ(Quanhệởđâylàtất
cảnhữnggìkhôngmangđặcđiểmcủahìnhảnhcảmtính,làtấtcảsựtổnghợpphongphúcáckhái
niệm).Việcxemxétcácmốiquanhệnàyđộclậpvớiviệctựgiáccácthànhphầnthamgiaquanhệ.
Thànhthử,quátrìnhtưduydiễnrakhôngcầncósựhỗtrợcủacácbiểutượngcảmtính,rờirạc.Hành
độngtưduylàcôngviệccủa"cáitôi"củachủthể.Nóchịuảnhhưởngcủanhiệmvụ(bàitoántưduy).
Nhiệmvụđịnhhướngchohànhđộngtưduy.Khichủthểnhậnrabàitoáncónghĩalàđãbiếncácchỉ
dẫntừbênngoàithànhtựchỉdẫntrongquátrìnhgiảiquyếtnhiệmvụ.Tínhlựachọncủatưduybịquy
địnhbởisựvậnđộngcủatựchỉdẫn.Nóđượcthểhiệnởviệctăngcườngmộtsốliêntưởng;ứcchế,
dậptắtcácliêntưởngkhác.
TrongcáccôngtrìnhcủaO.Denxơđãchỉrathựcchấtcủatưduylàsựvậnhànhcủacácthaotác
trítuệđểgiảiquyếtbàitoántưduy.Quátrìnhnàydiễnraquanhiềugiaiđoạn.Trongđógiaiđoạnnhận
thứcđầubàitoánvàcấutrúclạinó,tạoratìnhhuốngcóvấnđềchotưduylàquantrọngnhất.Cóthể
nói,thựcchấtcủaquátrìnhgiảiquyếtbàitoántưduylàquátrìnhcấutrúclạibàitoánđó.Trongquá
trìnhgiảicácbàitoán,chủthểphảithườngxuyênsửdụngcácthaotáctrítuệnhưphântích,tổnghợp,

trừutượnghoá,tạorasựgiốngnhau(kháiquáthoá).v.v.
Đánhgiátổngquát,hướngtiếpcậncủacácnhàtâmlíhọcVuxbuađãcóđónggóplớnchotâmlí
họcvềtưduy,trítuệ.Lầnđầutiên,trongtâmlíhọc,tưduy,trítuệđượcnghiêncứulàmộthànhđộng
bêntrong,làmộtquátrìnhvậnđộngcủacácthaotáctrítuệ.Nócóđốitượnglàcácquanhệ.Đâylà
bướctiếnlớntrênconđườngtìmhiểubảnchấtcủatưduy,trítuệvàkhắcphụccácquanniệmgiảnđơn
củathuyếtliêntưởngvềvấnđềnày.Tuynhiên,doảnhhưởngcủatriếthọcduylíĐức(từI.Cantơ,
I.G.PhichtơđếnG.V.Hêghen),nênhànhđộngtưduy,trítuệtheoquanđiểmcủapháiVuxbua,chỉthuần
tuýlàhànhđộngtinhthầnbêntrong.Nókhôngliênquantớicácyếutốbênngoài.Bàitoántưduy(hoàn
cảnhcóvấnđề)chỉcótácdụngkhởiđộnglúcđầu,cònsauđócácthaotáctựvậnđộngtheolôgicnội
tạicủachúng.Nộidungkháchquancủabàitoánvàcácthaotácchỉquanhệvềhìnhthức,cònthựcchất
chúngtáchrờinhau.Nóicáchkhác,vấnđềquanhệgiữachủthểtưduyvớicácđiềukiệnbênngoàicủa
chínhquátrìnhtưduyđãbịloạirakhỏitầmnghiêncứucủacácnhàtâmlíhọcVuxbua.Vìvậy,vấnđề
bảnchấtxãhộivàlôgictâmlícủatưduy,trítuệvẫnchưađượcgiảiquyết.


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
1.2.1Thuyếthànhvicổđiển
TiếpcậnhànhvilàmộttrongnhữngcốgắngrấtlớncủatâmlíhọcthếgiớiđầuthếkỉXX,nhằm
khắcphụctínhchủquantrongnghiêncứucáchiệntượngtâmlíngườithờiđó.Kếtquảlà,đãhìnhthành
lêntrườngpháicóảnhhưởngmạnhmẽđếnsựpháttriểncủatâmlíhọcMỹvàthếgiớithếkỷXX:Tâm
líhọchànhvi,màđạibiểuxuấtsắclàcácnhàtâmlíhọckiệtxuất:J.Watson(1878-1958),E.Tolmen
(1886-1959), E.L.Toocdai (1874-1949), B.Ph.Skinnơ (1904-1990) Các nhàtâm lí họctheo hướng
tiếpcậnhànhviphủnhậnviệcnghiêncứuýthứcconngười.Theohọ,ýthứckhôngđóngvaitrògì
trongviệcđiềuchỉnhhoạtđộngcủaconngườivàtâmlíhọckhôngthểnghiêncứunóbằngphươngpháp
kháchquan.Vìvậy,tâmlíhọcchỉnghiêncứuhànhviconngườimàthôi.Tâmlí(củacảngườivàcon
vật)chỉlàcácdạnghànhvikhácnhau.Hànhvilàtậphợpcácphảnứngcủacơthểđáplạicáckích
thíchtừmôitrườngbênngoài.Nhiệmvụcủanhàtâmlíhọclàmôtảvàlượnghoácáchànhviđó,đúng

nhưnódiễnratrongtìnhhuốngxácđịnh.Phươngphápcủanhàtâmlíhọclàquansátkháchquanvà
thựcnghiệmcácphảnứngcủacơthểkhicótácnhânkíchthích,nhằmmụcđíchxácđịnhtươngquan
giữakíchthíchvàphảnứng.Hầuhếtcácthựcnghiệmcủatrườngpháihànhviđượcthựchiệntrênđộng
vật(chuột,chimbồcâu ),sauđó,cáckếtquảnàyđượcứngdụngtrênconngười.Cơsởsinhlíthần
kinhđượcquantâmtrongcácthựcnghiệmlàphảnxạcóđiềukiện).Cơchếhìnhthànhcáchànhvilà
sựmòmẫmcủachủthể,theonguyêntắc"thửvàsai,"quanhiềulần,chotớikhixáclậpđượccácphản
ứngphùhợp,luyệntậpvàcủngcốnó.Cácnhàhànhvichủnghĩacoinhẹtínhtíchcựccủachủthể,đề
caovaitròcủakíchthíchbênngoàitrongviệctạoracácphảnứng.Vìvậy,nghiêncứuvàđiềukhiển
việchìnhthànhhànhvitrítuệ(chocảđộngvậtvàconngười)đượcquyvềviệcnghiêncứutạora"môi
trườngcáckíchthích",đượcsắpxếptheolôgicchophéphìnhthànhcácphảnứngmongmuốn,tứclà
quátrình"điềukiệnhoáhànhvi."
Theocácnhàtâmlíhọchànhvi,hànhvitrítuệ(củacảngườivàđộngvật)làcácphảnứngcó
hiệuquảmàcáthể(chủthể)họcđược,nhằmđáplạicáckíchthíchcủamôitrườngsống.Trongcác
côngtrìnhcủaJ.Watson,hànhvitrítuệđượcđồngnhấtvớingônngữbêntrong.Từđó,ôngchiatưduy
thành3dạng:thứnhất,làcácthóiquen,kĩxảongônngữđơngiản(đọcmộtđoạnthơhayđoạnvănmà
khônglàmthayđổitrậttựtừ);dạngthứhai,giảiquyếtcácnhiệmvụtuykhôngmới,nhưngítgặpvà
phảicóhànhvingônngữkèmtheo(nhớlạimộtđoạnthơhaymộtsựkiệnđãthoảngquatrongkíức);
dạngthứba:giảiquyếtcácnhiệmvụmới,buộccơthểlâmvàohoàncảnhphứctạp,đòihỏiphảigiải
quyếtbằngngônngữtrướckhithựchiệnmộthànhđộngcụthể.
Nhưvậy,vấnđềhọctậpvàkĩxảođạtđượclàtrungtâmcủatâmlíhọchànhvi.Theocácnhà
hànhvi,tưduygiốngnhưkĩxảo,nóđượchìnhthànhtheocơchếphảnxạvàluyệntậpchúng.
1.2.TIẾPCẬNHÀNHVI
 
1.2.2.Cáchọcthuyếthànhvimới
SựpháttriểntiếptheocủahướngtiếpcậnhànhvisauJ.Watsonđãdẫnđếnphânhoátrườngphái
tâmlíhọcnàythànhbanhánh:Tâmlíhọchànhvibảothủ,trungthànhvớicácluậnđiểmbanđầu,có
tínhcơgiớivềhànhvitrítuệconngườicủaJ.Watson(ThuyếtS-R),đạibiểulàSkinnơ;Tâmlíhọc
hànhvimới,vớiýđồnghiêncứucảcácyếutốtrunggiancủachủthểtrongsơđồkíchthích-phảnứng,
yếutốđóchínhlàquátrìnhnhậnthức(ThuyếtS-S),đạibiểulàE.Tolmen,tâmlíhọchànhvichủquan
(Thuyết"TOTE"-chữđầucủacáctừtiếngAnh,T:Test,O:Operate,T:TesttE:Exit,tứclàthuyếtthử-

thaotác-thử-thoátra).ĐạidiệnthuyếtTOTElàO.Milơ,Galanter,Priham.Sựkhácnhaugiữacác
thuyếttrêntậptrungởbađiểm.Thứnhất,nhântốphátđộngmộthànhvi.Thuyếthànhvicổđiểncho
rằngcácphảnứngbênngoàilànhântốphátđộng,còntheothuyếthànhvimớithìđólàcác"cấutrúc
nhậnthức";đốivớithuyếtTOTE,nhântốphátđộnghànhvicủaconngườivàconvậtlàcácquátrìnhở
trungươngthầnkinh,trínhớ,tâmthế,sựmongđợi Thứhai,kếtquảhọctập.Thuyết(S-R)quanniệm
kếtquảhọctậplàkĩxảo(trậttựnàođócủacáccửđộng).
Cònthuyết(S-S),kếtquảhọctậplà"cáccấutrúcnhậnthức"(haylàsựphảnánhmộttìnhhuống
nàođó).Thứba:phươngphápứngxử.Thuyết(S-R)chorằngphươngthứcthíchứnglà"thửvàsai",
còntheothuyết(S-S),tínhchấtvàthànhcôngcủacáchànhviphụthuộcvàocấutrúccủatìnhhuống
kháchquanquyđịnh.Vìvậy,tổchức(cấutrúc)tìnhhuốngquyđịnhsựhoạthoácủacáthể,nóquyđịnh
sựnắmbắtcácquanhệbảnchấtcủatìnhhuống.Ngượclại,thuyếtTOTE,đềcaohìnhảnh,kếhoạch
củacácphảnứng.Nóicáchkhác,theoTOTE,nhữngkinhnghiệm,trithứcđãcóvềhànhvi,sựchỉdẫn
quátrìnhtiếnhànhhànhviđóquyđịnhchấtlượngcủahànhviứngxử.
Ngàynay,nhiềuluậnđiểmcủacácnhànghiêncứutrítuệtheohướngtiếpcậnhànhvikhôngcòn
phùhợpvớisựpháttriểncủatâmlíhọchiệnđại.Tuynhiêncônglaokhôngthểphủnhậncủacáchtiếp
cậnnàylàđãđưatínhchặtchẽkhoahọc,kháchquanvàoviệcnghiêncứutrítuệconngười.Rõrànglà,
muốnnghiêncứukháchquantâmlícánhânphảinghiêncứuhànhvicủanó.Muốnhuấnluyệnmộtchức
năngtâmlínàođóphảiđưachủthểvàotrongcácđiềukiệnxácđịnh,tứclàphảithôngminhhoánội
dungdạyhọctheomộtquytrìnhchặtchẽđểquađócóthểquansátvàkiểmsoátđượcquátrìnhhình
thànhcáchànhvitâmlícủangườihọc.Tuynhiên,sựcựcđoanhoáyếutốmôitrườngkíchthích,coi
nhẹvaitròchủthểngườihọcsẽdẫnđếnsự"địnhmệnhxãhội"trongdạyhọcvàpháttriển


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Thựcra,cáchtiếpcậnhànhvicũngbắtnguồntừhướngtiếpcậnsinhhọc.Tứclàchịuảnhhưởng
củathuyếttiếnhoáhànhvicáthể,thuđượcdotậpnhiễmvàsựphứctạphoácáchànhvibảnnăngcủa
cáthể.Tuyvậy,tâmlíhọchànhvimớichủyếukhaithácquanhệtươngtácgiữahànhvivớicáckích

thíchcủamôitrường.Ngoàira,cònnhiềucôngtrìnhcũngtiếpcậntâmlítừgócđộsinhhọc,nhưngkhai
tháckhíacạnhkhác.Trongsốđócócáccôngtrìnhnghiêncứucơsởsinhlíthầnkinhcủahoạtđộngtrí
tuệ;vaitròcủayếutốbẩmsinhvàsựditruyềncủatrítuệ,tríthôngminh.Theohướngnày,có3lĩnh
vựcđượcquantâmnhiều
1.3.1.Cáccôngtrìnhnghiêncứucơsởsinhlí-thầnkinhcủatrítuệ
Tronglĩnhvựcnày,trướchếtphảiđặcbiệtquantâmtớicácnghiêncứuvềphảnxạvàvềquyluật
hoạtđộngthầnkinhcấpcaocủacácnhàsinhlíhọcNgadoI.P.Pavlovlĩnhxướng.Kếtquảnghiêncứu
sựhìnhthànhvàdậptắtcácphảnxạcóđiềukiện,cácquyluậthoạtđộngthầnkinhcấpcaoởngườilà
cơsởsinhlíthầnkinhcủahoạtđộngtrítuệ.CáccôngtrìnhcủaK.X.Lésli(nhàsinhlíhọcMỹ,1890-
1958),củaK.Gônđơstêin(nhàtâmlíhọcvàsinhlíhọcĐức1878-1965)vàcủanhiềunhàtâm-sinhlí
họccùngxuhướngđãhìnhthànhcáclíthuyếtvềđịnhkhuchứcnăngtâmlícủanãobộ.Việclàmtổn
thươngcácvùngthầnkinhtrênnãobộsẽdẫnđếnlàmmấthoặcrốiloạnkhảnăngtiếnhànhcáchành
độngtâmlí,trítuệtươngứng.
1.3.2.Nghiêncứuvaitròvàsựpháttriểncủacáchànhvibảnnăngvàtựtạotronghoạtđộngtâm
trícủangườivàđộngvật
ViệcnghiêncứuvềcơchếdấuấncủanhàsinhlíhọcMỹR.Lorenzđãchothấyảnhhưởngcủa
dấuấnbanđầuđốivớicáchànhvitiếptheo.Kếtquảnghiêncứunàykhôngchỉđượcvậndụngtrong
quátrìnhtriểnkhaicácthaotáctrítuệcủacánhânmàcòncóýnghĩalớntrongứngxửxãhộicủahọ.
Mộttrongnhữnglĩnhvựcđangđượcchúýnhiềucủatậptínhhọcvềconngườihiệnnaylànghiêncứu
mốiquanhệgiữacácnềnvănhoá,xãhộiriêngvớiphươngthứctưduy,giảiquyếtcácbàitoántrítuệ
củacácthànhviênsốngvàhoạtđộngtrongnềnvănhoáđó.Ngàycàngcónhiềucôngtrìnhnghiêncứu
vaitrò"tiềmẩn"củacácyếutốvănhoáđốivớiđờisốngtâmlícủamỗicánhân.
1.3.3.Nghiêncứuvaitròcủayếutốditruyềntrítuệgiữacácthếhệ.
Điểmxuấtphátcủahướngtiếpcậnnàylàtừcáckhámphávềvaitròcủagentrongviệcbảotồn
vàditruyềncáctínhtrạngcơthể.Nhiềunhàkhoahọcđãđặtravàcốgắngđitìmcâutrảlờichovấnđề
ditruyềntríthôngminh.Ngaytừnăm1869,nhàtâmlíhọcvànhânchủnghọcngườiAnhPa.Galton
(1822-1911)đãchopháthànhcuốn"Thiêntàiditruyền"vàthànhlập"Thuyếtưusinhhọc"(Eugencs),
nhấnmạnhyếutốditruyềntríthôngminh.Nhữngthậpniênsauđó,thuyếtditruyềntrínăngđượcphổ
1.3.TIẾPCẬNSINHHỌC
 

biếntrànlanvàđượcnhiềunhàtâmlíhọcphụhoạ.Chẳnghạn,nhàtâmlíhọcngườiAnhCyrilBua
(1966)khẳngđịnhtrínăngcủaconngười80%làdoditruyền,20%làdomôitrường.CònA.Jensen
(1969)chorằngtỉlệđólà60%và40%.NhàtâmlíhọcMỹJensks(1972)đưarasốliệu:45%làdo
ditruyền35%domôitrườngvà20%cònlạidosựtươngtácgiữa2yếutố.Trongnhữngnăm1975,ở
Mỹđãhìnhthànhtrườngpháisinhhọc-xãhộiđoE.Wilsonkhởixướng,vớiluậnđiểmchorằngdocó
sựcạnhtranhtrongxãhộingười,nênchỉcóaicósứcmạnhmớicócơmaybảotồnvàchuyểngiaogen
chođờisau.Luậnđiểmnàylạimộtlầnnữaủnghộhọcthuyếtưusinhhọc-xãhộivềtrítuệ,dẫnđến
phânbiệtchủngtộc,đẳngcấpvềtrítuệ,mộthọcthuyếthiệnđangtồntạivàbịlênánởMỹtừtrướctới
nay.
Trongthựctiễn,mặcdùđãcónhiềukếtquảkhoahọcchothấysựsailệchvềnhiễmsắcthểcủa
thainhihoặcmộtsốkhuyếttậtbẩmsinhlànguyênnhânchậmtríkhôncủatrẻ(hộichứngDown,bệnh
đầubé,bệnhtừđộndothiếutốt).Tuynhiênchưacócôngtrìnhnàođưarađượcdẫnchứngrõràngvề
vaitròquyếtđịnhcủayếutốditruyềnđốivớitríthôngminh.Hơnnữa,cácnghiêncứutrẻemsinhđôi
cùngtrứngcủaI.I.Canáev(1959),cũngnhưcácphântíchcủaZ.KimplingvàJarvik(1993)đãđiđến
kếtluậnkhôngtìmthấyảnhhưởngquyếtđịnhhoặccủayếutốditruyềnhoặccủamôitrườngđốivớisự
pháttriểntrítuệcủatrẻem.Vìvậy,mặcdù,nhànghiêncứukhôngthểcoinhẹyếutốsinhhọccủatrí
tuệ,nhưngkhôngđượctuyệtđốivaitròcủanódẫnđếncáckếtluậncựcđoan,phikhoahọc.


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Ghestan(Gestalt)làmộttừtiếngĐức,cónghĩalàtổchức,hìnhthểhayhìnhthái.Trongtâmlí
học,hướngtiếpcậnhìnhtháixuấthiệnvàothậpniênđầucủathếkỉXXvàđượcđềxướngbởicácnhà
tâm lí học Đức, mà đại biểu là M.Vecthâyme (1880-1943), V.Kolơ (1887-19671, K.Copca (1886-
1941).Lĩnhvựcchủyếuvàthànhcôngnhấttheohướngtiếpcậnhìnhtháilàcáccôngtrìnhnghiêncứu
vềtrigiácvàtưduy,trítuệ.Tronglĩnhvựcnày,ngườicónhiềuđónggóplàV.Kolơ
CácnhàGhestancócùngmốiđồngcảmvớiTâmlíhọchànhvi,đitìmconđườngkhắcphụctính
chủquantrongnghiêncứuvàkiếngiảicáchiệntượngtâmlí.Tuynhiên,cáchtiếpcậncủahọlạikhác.

TheocácnhàGhestansựvậtkháchquanquanhtakhôngđượctiếpnhậnnhưcáckíchthíchriêngrẽ.
Ngượclại,chúngđượctổchứctheonhữnghìnhthái(Ghestan)vàbảnthântrigiác,tưduy,trítuệcũng
đượctổchứcphùhợpvớinhữnghìnhtháiđó.Chẳnghạn,theocácnhàGhestan,mộtbảnnhạckhông
phảilàtổngsốcácnốtnhạc,màlàmộttổchứccácnốtnhạc,đượccấutrúctheomộtgiaiđiệunhất
định.Sựthayđổitrậttựcủacácnốtnhạcđósẽtạoragiaiđiệumới,mộtbảnnhạcmới.Nhưvậy,một
tổngthểcótổchứckhácvớitổngsốcácthànhphầncủanó.Nhờquanđiểmcấutrúc,nêntronglĩnhvực
nghiêncứutrigiác,cácnhàGhestanđãpháthiệnranhiềutínhchấtquantrọngcủanó:tínhổnđịnh,tính
cấutrúc,sựlệthuộccủahìnhảnhđốitượng("hình")vàkhônggianbaoquanhnó("nền").Tronglĩnh
vựcnghiêncứutrítuệ,cácnhàGhestanquantâmtìmhiểuvaitròcủahìnhảnhtrựcgiáctrongviệctổ
chứccácphảnứngvậnđộng.Cấutrúchìnhảnhđóđượclígiảilàdohànhđộngtâmlíđặcbiệtchiếm
lĩnh,nắmbắtmộtcáchnhanhchóngcácquanhệtrongtrườngtrigiác.Trongnghiêncứutưduy,vấnđề
quantâmcủacácnhàGhestanlàsựbiếnđổi,cảitổcáccấutrúcnhậnthức("tổchứclại",địnhhướng
lại").Nhờđócácquátrìnhtưduymangtínhsángtạo,kháchẳnvớicáckháiquáthìnhthức,cácthuật
toán,v.v  như thuyết liên tưởng quan niệm. Theo họ, tư duy là sự hiểu biết bất ngờ ("bừng hiểu”-
Insight)cácquanhệbảnchấtcủatìnhhuốngcóvấnđề.Sựbừnghiểunàykhôngđượcchuẩnbịsẵntrực
tiếpbởihoạtđộngphântíchtrướcđó.Quanhiềuthựcnghiệmvềtìmđườngtắt,sửdụngcôngcụ,chế
tạocôngcụởkhỉ,V.Kolơđãchorằngsựtồntạicủahànhđộngtrítuệcủakhỉcũnggiốngcủacon
người.Theoông,đặctrưngcủahànhđộngtrítuệlàhànhđộngbấtngờ,khônglệthuộcvàocáchành
độngtrướcđóvàhoàntoànđộclậpvớicácphépthử.Đólàhànhđộngngẫunhiên.Cơchếcủamột
hànhđộngthôngminhtronggiảiquyếttìnhhuốngcóvấnđềcóthểnhưsau:Trongtrườngtrigiáccủa
chủthể,cácthànhphầncơbảncủatìnhhuốngtạoramộtchỉnhthể(Ghestan).Cácphầntửthamgiavào
chỉnhthểđócómộtýnghĩamới,tuỳthuộcvàovịtrícủanótrongchỉnhthểmớimànóthamgia.Sựtạo
thànhchỉnhthểtừcácphầntửcủatìnhhuốngđượcthựchiệnlàdocáthểxuấthiệnsựcăngthẳngnào
đó,khilâmvàotìnhhuốngcóvấnđề.Việcgiảiquyếtnhiệmvụtưduythểhiệnởchỗ,mộtbộphậncủa
tìnhhuốngcóvấnđềđượctrigiáctrongcấutrúcmới.Tìnhhuốngcóvấnđềđượccấutrúclại,nhờđó,
cácthànhphầnthamgiabộclộthuộctính,tínhchấtmới.Thựcchấtcủaviệcgiảiquyếtnhiệmvụlà
1.4.TIẾPCẬNHÌNHTHÁI(GHESTAN)
 
khámpháracáctínhchấtmớiđó.Tínhchấtnàyphụthuộcvàoviệctrigiácphầntửtrongquanhệmới.
Việcgiảiquyếtnhiệmvụmộtcáchchỉnhthể,mộtcấutrúctrọnvẹn,quyđịnhtừnggiaiđoạn,từngbước

đicủanó.
Nếucácnhàlíthuyếtliêntưởngchoviệcgiảiquyếtnhiệmvụlàlấytrựctiếptừkinhnghiệmquá
khứ,hoạthoáchúngtrongtìnhhuốngcóvấnđề,thìcácnhàGhestanngượclại.Họchorằngsựcómặt
củakinhnghiệmchưađủđểgiảiquyếtnhiệmvụ,thậmchícòncảntrởquátrìnhđitìmlờigiảichocác
nhiệmvụmới,vìnótạora"sứcỳ"vềmặtchứcnăngcủađốitượngđượcsửdụng,khigiảiquyếtnhiệm
vụ.
TheocácnhàGhestan,đểhiểurõtrítuệcủaconngườihiệnđại,cầnnghiêncứutrítuệcủatổtiên
loài người. Nghiêncứutư duykhôngphải bằng quansát, màphải thực nghiệm.Khi tiếnhành thực
nghiệmtrítuệtrênđộngvật,cầnlưuýchọncácnhiệmvụ(bàitoán)cócácmứcđộphứctạpkhácnhau,
đểlàmrõkhảnăngthựcsựcủachúng.
Tuychưagiảiquyếttriệtđểcácvấnđềvềtrítuệ:tưduy,nhưngcácnhàtâmlíhọctheohướng
tiếpcậnhìnhtháiđãcónhữngđónggópvềlíluậnchotâmlíhọc:cácquyluậtcủatrigiác:sựphátsinh
cácmốiquanhệgiữatrigiácvớitưduytrongquátrìnhgiảiquyếtcácbàitoántưduynguồngốchành
độngcủatrítuệ;mốiquanhệgiữatưduyvớitưthức,v.v…NhiềuthànhtựucủatâmlíhọcGhestanđến
nayvẫncònnguyêngiátrị.Chẳnghạn,pháthiệnvềsựphátsinhtrigiácvàtưduytrongtrườngtrigiác
khigiảiquyếtbàitoántưduylàcơsởlýluậncủamộttrongnhữngtrắcnghiệmtrítuệnổitiếnghiện
nay:Trắcnghiệmkhuônhìnhtiếpdiễncóđộkhótăngdần,donhàtâmlíhọcJ.C.Ravensoạnthảovà
chuẩnhoá.


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Trongsuốthơnnửathếkỉ,G.Piagie(1896-1980)vàcáccộngsựđãkiêntrìhướngtiếpcậncó
ảnhhưởngtolớnđốivớisựpháttriểncủatâmtíhọcthếkỉXX:Tiếpcậnphátsinhnhậnthức,phátsinh
trítuệtrẻem.
Khigiảiquyếtvấnđềtrítuệ,Piagieđãxuấtpháttừgócđộsinhhọcvàlôgichọc.Đồngthờiông
đãphântíchnhiềucáchlígiảivềnótrongtâmlíhọc.ĐặcbiệtlàquanniệmcủaClaparet(nhàtâmlí
họcThụysỹ1873-1940)vàcủaU.Stecnơ(nhàtâmlíhọcĐức1871-1938),coitrítuệ"nhưlàsựthích

ứngtâmlíđốivớicácđiềukiệnmới";củaV.KolơvàcácnhàGhestankhác,xemhànhđộngtrítuệnhư
là,"hànhđộnghiểubấtthìnhlình".ChínhG.Piagiecũngquanniệmtrítuệlàcấutrúctâmlícótínhchất
thuậnnghịch,làtrạngtháicânbằngcủacơthểvớimôitrường.CũngnhưcácnhàtâmlíhọcGhestan,
ôngphânbiệtgiữanhậnthứctrigiácvàtrítuệ.Nhậnthứctrigiáclàtrithứcvềđốitượnghoặcvềcác
trạngtháivậnđộngcủachúng,tiếpthuđượcnhờviệctrựctiếptiếpxúcvớiđốitượng.Còntrítuệlà
nhữngtrithứcgiántiếpvàchỉnảysinhkhihoàncảnhcóvấnđề.CácphươngphápđượcG.Piagiesử
dụngtrongnghiêncứutrítuệtrẻemchủyếulàphươngpháplâmsàngtâmlí,trắcnghiệmvàquansát
kháchquan.
HọcthuyếtcủaG.Piagievềsựpháttriểntríkhôncủatrẻemcóhainộidunggắnbóhữucơvới
nhau:họcthuyếtvềchứcnăng,cấutrúcvàsựphátsinh,pháttriểncủatrítuệ.Tâmlíhọcphátsinh
(PsychologieGenetique)vàhọcthuyếtvềcácgiaiđoạnpháttriểntrítuệởtrẻem-Tâmlíhọclứatuổi
(PsychologieInfantile).
Dướidạngchungnhất,trítuệđượcG.Piagiehiểulàsựpháttriểntiếptụccủacácyếutốsinhhọc.
Cảhoạtđộngsinhhọcvàhoạtđộngtâmlíkhôngtáchbiệtvớicuộcsốngcủacáthểvàcảhaiđềulàbộ
phậncủahoạtđộngtoànbộ,màđặctrưngcủachúnglàtínhtổchứckinhnghiệmvàsựthíchứng.Đâylà
haichứcnăngcơbảncủatrítuệhaylàhaiyếutốbấtbiến(nhữngđặctínhbấtbiếnđượccoilàcác
chứcnăngsinhhọcnóichung).Tínhtổchứccủatrítuệchophéptrongtừngtínhtíchcựctrítuệcủachủ
thể,cóthểtáchracáigìđótrọnvẹn,táchranhữngphầntửvàmốiliênhệgiữacácphầntửthamgia
cấutrúcnêncáitrọnvẹnđó.Đểmôtảsựthíchứngcủachủthể.G.Piagiesửdụng4kháiniệmgốcsinh
học:Đồnghoá(Assimilation),Điềuứng(Accommodation),CơcấuhaySơđồ(Scheme)vàCânbằng
(Equilibrum).Đồnghoálàchủthểtáilậplạimộtsốđặcđiểmcủakháchthểđượcnhậnthức,đưachúng
vàotrongcácsơđồđãcó.Vềlíthuyết,đồnghoákhônglàmthayđổi(pháttriển)nhậnthức,nóchỉmở
rộng(làmtăngtrưởng)cáiđãbiết.Điềuứnglàquátrìnhthíchnghicủachủthểđốivớinhữngđòihỏi
đadạngcủamôitrường,bằngcáchtáilậpnhữngđặcđiểmcủakháchthểvàocáiđãcóquađóbiếnđổi
cấutrúcđãcó,tạoracấutrúcmới,dẫnđếntrạngtháicânbằng.Cânbằng,theoG.Piagie,làtựcânbằng
của chủ thể, là quá trình cân bằng giữa hai quá trình đồng hoá và điều ứng. Sự mất cân bằng
1.5.TIẾPCẬNPHÁTSINHTRÍTUỆ(TIẾPCẬNKIẾNTẠO)
 
(Deséquilibrum)cũnglàmấtcânbằnggiữahaiquátrìnhnày.Trongđồnghóa,cáckíchthíchđượcchế
biếnchophùhợpvớisựápđặtcủacấutrúc.Còntrongđiềuứng,chủthểbuộcphảithayđổicấutrúcđã

cóchophùhợpvớikíchthíchmới.Đồnghoálàtăngtrưởng,điềuứnglàpháttriển.Cấutrúcnhậnthức
lànhữngkinhnghiệmmàchủthểtíchlũyđượctrongmỗigiaiđoạnnhấtđịnh.Sơđồlàmộtcấutrúc
nhậnthứcbaogồmmộtlớpcácthaotácgiốngnhautheomộttrậttựnhấtđịnh.Đólàmộtthểthốngnhất,
bềnvữngcácyếutốcấuthành(cácthaotác)cóquanhệvớinhau.Sơđồlàkháiniệmthenchốttronglí
thuyếtphátsinhtrítuệvàthểhiệnrõnhấttưtưởngcủaG.Piagievềbảnchấttổchức,bảnchấtthaotác
củatrítuệ.ĐốivớiG.Piagie,trítuệcóbảnchấtthaotác(Operations)vàđượctrẻemxâydựnglên
bằngchínhhànhđộng(Action)củamình.Sựpháttriểntrítuệđượchiểulàsựpháttriểnhệthốngthao
tác.Thaotác-đólàhànhđộngbêntrong,nóđượcnảysinhtừcáchànhđộngcóđốitượngbênngoài.
Tuynhiên,khácvớihànhđộng,thaotáclàhànhđộngcótínhrútgọnvàđốitượngcủanókhôngphảilà
nhữngsựvậtcóthực,màlànhữnghìnhảnh,biểutượng,kíhiệu.Thaotáccótínhchấtthuậnnghịch
(révrsible);bảotồn(conservation)vàtínhliênkết(associative).Cácthaotácđượccấutrúcthànhhệ
thốngnhấtđịnh(cấutrúcthaotác).Thaotáctrítuệkhôngcósẵntrongđầuđứatrẻ,cũngkhôngnằm
trongđốitượngkháchquan,mànằmngaytrongmốitácđộngqualạigiữachủthểvớiđốitượng,thông
quahànhđộng.Cónghĩalàđứatrẻtựxâydựngcấutrúctrítuệchomình.Thờikìđầu,trẻemtiếnhành
thaotácvớivậtliệulàcácdạngvậtchấtcụthể,cáchànhđộngthựctiễn-mứcthaotáccụthể.Sauđó,
cácvậtliệucụthểđượcthaybằngkíhiệu,kháiniệm,mệnhđề trítuệđượcpháttriểntớimứcthaotác
hìnhthức-mứctrưởngthành.
HọcthuyếtvềcácgiaiđoạnpháttriểntrítuệbaogồmquanđiểmcủaG.Piagievềgiaiđoạnphát
triểnvànộidungsựpháttriểnquacácgiaiđoạn,cácyếutốchiphốisựpháttriển.
TheoG.Piagie,trítuệcủacánhânpháttriểntừthấpđếncaođượctuântheotrậttựchặtchẽ,hằng
định.Đâykhôngphảilàtrậttựthờigianmàlàtrậttựkếtiếp,mọicánhânpháttriểnbìnhthườngđều
phảituântheotrậttựđó.Đồngthờiquátrìnhpháttriểnnàytheohaiquyluật:tăngtrưởngliêntục,từng
tí,từngtímột(theocơchếđồnghoá)vàpháttriểnnhảyvọt,chuyểnđoạntheonguyênlíthốnghợp.
Chínhsựnhảyvọtchotakháiniệmgiaiđoạn.G.Piagiechorằng,mọilứatuổicóđặctrưngriêngvề
chấtlượngtrítuệvàđượccoilàmộtgiaiđoạn(stades)pháttriển.Mộtgiaiđoạntrítuệ;cónhữngđặc
trưngsau:thứnhất,cácthànhtựutríkhôngiaiđoạnnàylàsựkếtiếpgiaiđoạntrước;thứhai,làsự
thốnghợpcáccấutrúcđãcótừgiaiđoạntrước;thứba,mỗigiaiđoạnlàmộtcấutrúctổngthểcácsơ
đồchứkhôngphảilàsựxếpchồngcácsơđồlênnhau;thứtư,mỗigiaiđoạnđềugồmcáccấutrúcđã
có,đangcóvàcácyếutốchuẩnbịchogiaiđoạntiếpsau.Dựavàocáctiêuchuẩntrên,sắpxếpcácdữ
kiện,G.Piagiechiaquátrìnhpháttriểntrítuệcủatrẻemthànhcácgiaiđoạnlớn:

-Trítuệcảmgiác-vậnđộng,gọitắtlàgiaiđoạngiác-động(Senori-motor),từ0đến1.5tuổi
hay2tuổi
-Trítuệtiềnthaotác,từ1.5tuổihay2tuổiđến7tuổi.
-Giaiđoạnthaotáccụthể,từ7-8tuổiđến11-12tuổi.
-Giaiđoạnthaotáchìnhthức,từsau11-12tuổi.
Quátrìnhpháttriểntrítuệquacácgiaiđoạntrênphụthuộctrướchếtvàosựtrưởngthànhvàchín
muồicácchứcnăngsinhlíthầnkinhcủatrẻem;phụthuộcvàosựluyệntậpvàkinhnghiệmthuđược
thôngquahànhđộngvớiđốitượng;phụthuộcvàotươngtáccủacácyếutốxãhộivàvàotínhchủthể
vàsựphốihợpchungcủahànhđộng.Chínhyếutốchủthểlàmchocácyếutốtrênkhôngtácđộngriêng
rẽ,rờirạc,màchúngđượckếthợpvớinhautrongmộtthểthốngnhấttrongquátrìnhpháttriểncủatrẻ.
Líthuyếtphátsinhtrítuệlàmộttrongnhữnghọcthuyếtcóảnhhưởngvàcóuytínnhấttrongtâm
líhọcthếkỉXX.Cáckhíacạnhcầnquantâmnhấtcủahọcthuyếtnàylàcáchtiếpcậnphátsinh,phát
triểnkhigiảiquyếtcácvấnđềcơbảncủatâmlíhọc;cácphươngphápnghiêncứukháchquan,đặcbiệt
làphươngpháplâmsàng;quanđiểmnhấnmạnhhoạtđộngtrítuệkhôngđơnthuầnlàhoạtđộngnhận
thức,làsựtáilậplạiđặcđiểmcủacácvậtthểbênngoài,màchủyếulàsựthayđổichínhchủthểnhận
thức.Sựthayđổiđóquyđịnhkhảnăngnhậnthứcđốitượngmới;táchracácgiaiđoạnpháttriểncụthể
v.v
Dotínhkhoahọcvàgiátrịthựctiễntolớncủalíthuyếtphátsinhtrítuệ,nênchúngtasẽcòn
nhiềulầnquaytrởlạilíthuyếtnày.Tuynhiên,ởđâycũngcầnchỉramộtsốhạnchếcủanó.Khicốgắng
táchravànhấnmạnhnhữngđặcđiểmcơbảncủatrítuệ.G.Piagieđãsửdụngquánhiềukháiniệmcủa
sinhhọc,toánhọcvàlôgic.Vìvậy,bảnchấtcủatrítuệmớichỉđượctrìnhbàynhưlàmộthệthống
lôgic-sinhhọc,lôgic-tâmlívàcấutrúctoán,còntoànbộnộidungxãhộicủanóbịbỏqua,ởđâycòn
3vấnđềcầnphảitiếptụcgiảiquyết:nguồngốcxãhộicủacácthaotáctrítuệ;nộidungtâmlícủacác
thaotácđó;ảnhhưởngcủacácđiềukiệnvănhoá-xãhộitớiquátrìnhpháttriểntrítuệcủatrẻem.
Tronghọcthuyếtphátsinhtâmlí,yếutốtựhànhđộngcủachủthểđượcđềcao,cònvaitròđịnhhướng
củangườilớnchưađượcđánhgiáđúngmức.Vảlại,yếutốhànhđộngcủachủthểmớiđượcnghiên
cứuchủyếuvềphươngdiệnkếtquả,cònquátrìnhchuyểnnóthànhthaotácbêntrongthànhthaotáctrí
tuệchưađượcnghiêncứu.Nóichung,G.Piagiequanniệmsựpháttriểntrítuệcủatrẻemlàsựphát
triểnnộisinhtheocơchếthíchnghi,thíchứngcáthể.Vìthế,phảiđếnmộtthờikìtrưởngthànhnhất
định,cótiềmlựcnàođó,trẻmớicókhảnăngthíchứngđược.Quátrìnhpháttriểntrítuệcủatrẻlàquá

trìnhtựnóhìnhthànhchonóvàxãhộihoácáimànóđãcóvàđượcbộclộrangoài(xãhộicanthiệp
vàocáibiểuhiệnrangoàiđóvànhuộmmàunó).NguyêntắccủaG.Piagielàđứatrẻtựpháttriểntrí
tuệcủamìnhvàxãhộithâmnhậpvàođểlàmchonóphùhợpvớixãhội.Vìvậy,nếukhôngnhậnthức
đúngvaitròcủayếutốnộisinhsẽdễdẫnđếntuyệtđốihoáyếutốtrưởngthànhsinhhọccủacánhân,
màkhôngthấyđượcvaitròchủđạocủayếutốxãhội.Chẳnghạn:cácgiaiđoạnpháttriểnthaotáctrí
tuệtheocáchchấtcủaPiagiequácốđịnh,gắnliềnvớituổisinhhọc.Trongkhiđó,côngtrìnhnghiên
cứucủaP.Ia.Galperinvàcộngsựđãchứngminhđượctrongđiềukiệndạyhọcpháttriển,cóthểhình
thànhcácthaotáctrítuệchotrẻemsớmhơnsovớituổitheonghiêncứucủaPiagie Vìvậy,chủđộng
tổchứcquátrìnhpháttriểntừngoàivàođứatrẻvàxáclậpcơchếhìnhthànhchúnglàtưtưởngchủđạo
củahướngtiếpcậnhoạtđộngtrongtâmlíhọcvàđólàmộttronghướngkhắcphụccóhiệuquảnhững
hạnchếnêutrêncủahướngtiếpcậnphátsinhtrítuệ.


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Hướngtiếpcậnhoạtđộnglàcuộccáchmạngthựcsựtrongtâmlíhọcnóichung,trongnghiêncứu
sựhìnhthànhvàpháttriểntrítuệcánhânnóiriêng.Tácgiảcủahướngtiếpcậnnàylàcácnhàtâmlí
họcNgaXôviết,màđạibiểulànhàBáchọcvĩđạiL.X.Vưgotxkivàcácnhàtâmlíhọckiệtxuấtkhác:
A.N.Lêonchiev,X.L.Rubinstêin.P.Ia.Galpenn Mặcdùlíthuyếthoạtđộngđượchìnhthànhtừnhững
năm1930vàđạtđỉnhcaovềlíluậnvàonhữngnăm1975nhưngchođếnnhữngnămcuốithếkỉXX,
chúngtavẫnchưađánhgiáhếttầmvựckhoahọc,tínhcáchmạngcủanóvàcủacácthànhtựulíluậnmà
cácnhàtâmlíhọckiêntrìtheohướngnàytrongsuốtgầnthếkỉđãthuhoạchđược.
Hướngtiếpcậnhoạtđộngcócùngmụctiêuvớicáccáchtiếpcậnhànhvi,hìnhtháivàphátsinh,
làxâydựngnềntâmlíhọckháchquan.Tuynhiên,nếucáchtiếpcậnhànhvichỉnghiêncứuhànhvivà
loạibỏýthứccủachủthể,tứclàđãbỏquaphầnquantrọngnhấtcủađờisốngtâmlíconngười,thì
cáchtiếpcậnhoạtđộng,ngượclại,đưaýthứctrởthànhđốitượngnghiêncứucủamình.Dĩnhiên,việc
nghiêncứunàykhôngthểtheocáchcủatâmlíhọcnộiquan,màphảitheophươngphápkháchquan.Đó
thựcsựlàvấnđềnangiải.Hướngtiếpcậnhoạtđộngđãkhắcphụctìnhtrạngnày,bằngcáchkhaithác

triệtđểthànhtựucủatriếthọcduyvậtbiệnchứngvàlịchsử,lấytriếthọcnàylàmnềntảngphương
phápluậnchoviệcnghiêncứutâmlíconngười.Luậnđiểmcơbảnởđâylàconngườilàmrachínhbản
thânmìnhbằnglaođộngvàhoạtđộngxãhội.Toànbộđờisốngtâmlí,ýthứccủaconngườilàsựphản
ánhthựctiễnđờisốngvậtchấtcủanó.Tâmlí,ýthứcđượchìnhthànhvàđượcbiểuhiệnquahoạtđộng
màtrướchếtlàlaođộngsảnxuấtvàhoạtđộngxãhội.Vìvậy,muốnnghiêncứutâmlí,ýthứccủacon
ngườimộtcáchkháchquan,tấtyếuphảibắtđầutừnghiêncứutoànbộđờisống(cấutrúc,lịchsửphát
sinh,hìnhthànhvàpháttriển)củahoạtđộngthựctiễncủanó.Côngviệcchủyếucủanhàtâmlíhọclà
phântíchcácdạnghoạtđộngtrongđờisốngthựctiễn,xãhộicủachúng;pháthiệncácquyluậthình
thànhvàchuyểnhoátừdạnghoạtđộngvậtchấtbênngoàithànhdạnghoạtđộngtâmlíbêntrongvà
ngượclại,từtrongrangoài.Chỉcóthểtrêncơsởhiểubiếtđầyđủvàsâusắccácquyluậthìnhthành
vàchuyểnhoáđó;hiểubiếtcácyếutốliênquanvàchiphốicácquátrìnhnày,thìkhiđónhàtâmlíhọc
mớicóhyvọnghiểubiếtkiểmsoátvàchủđộngđịnhhướng,điềukhiển,điềuchỉnhviệchìnhthànhtâm
lí,ýthứcconngười.Nhưvậy,chìakhoáđểnghiêncứutrítuệtheohướngtiếpcậnhoạtđộnglàtìmhiểu
sựhìnhthànhhoạtđộngtrítuệtừhoạtđộngthựctiễn,vậtchấtbênngoài.Tuynhiên,việcnghiêncứu
nàykhônggiốngcácnhàhìnhtháihọcquansát,môtảhànhvitrítuệcủaconvậthaycủatrẻemtheo
kiểu"ởđâyvàbâygiờ".Cácnhàtâmlíhọchoạtđộngnghiêncứutrítuệtrongtoànbộđờisốnghiện
thựccủanó.Từnghiêncứuchứcnăngcấutrúccủanóđếnnguồngốcnộidungxãhội,lịchsửphátsinh,
hìnhthànhvàpháttriển.Ởmứcđộnhấtđịnh,cáchtiếpcậnhoạtđộnggầngiốngtiếpcậnphátsinhtrí
tuệcủaG.Piagie.Cảhaicáchtiếpcậnđềuquantâmvàđềcaothaotác,hànhđộngtrítuệcủacánhân,
đềutìmhiểuvàxáclậpquátrìnhphátsinh,pháttriểntrítuệcủatrẻem.Điểmkhácnhaucơbảngiữa
1.6.TIẾPCẬNHOẠTĐỘNG
 
haicáchtiếpcậnnàylàởchỗ,tiếpcậnphátsinhchủyếudựatheocácnguyêntắcsinhhọcvàlôgichọc
đểxáclậpquyluậtphátsinhvềmặtlôgic-tâmlícủatrítuệ.Vìvậy,mặtcảmxúcvànộidungxãhội
củanóbịbỏqua.Mốiquanhệgiữachủthểvớimôitrườngxãhộiđượcquyvềquanhệvậtlí.Trong
khiđómặtvănhoá-xãhộicủacácquanhệnàymớithựcsựảnhhưởngtớichiềuhướngvàphương
thứcphátsinh,pháttriểntrítuệcủatrẻemtrongcácnềnvănhoákhácnhauvàchúnglànộidungchính
củahọcthuyếtlịchsửvănhoávềsựpháttriểntâmlíngườidoL.X.Vưgotxkisánglập.
Theocáchtiếpcậnhoạtđộng,việcnghiêncứutâmlí,trítuệphảidựatrêncácnguyêntắcphương
phápluậntriếthọcduyvậtlịchsửvàbiệnchứng:nguyêntắcgiántiếpvànguyêntắclịchsử-phátsinh.

Từcácnguyêntắcphươngphápluậnnày,cácnhàtâmlíhọchoạtđộngđãsửdụngnhiềuphươngpháp
kháchquanđểphântích,môtả,hìnhthànhtrítuệchotrẻem.Kếtquảlàhàngloạtvấnđềnangiảitrong
tâmlíhọcvềtrítuệđãđượcgiảiquyết,đặcbiệtlàviệcchủđộngtổchức,địnhhướng,điềukhiển,điều
chỉnhtrẻemhoạtđộngđểquađóhìnhthànhvàpháttriểntrítuệcủamình.Cóthểnêuvắntắtmộtsố
thànhtựumàlíthuyếthoạtđộngđãđạtđược
+Vềtrítuệvàcấutrúccủatrítuệ:TheoquanđiểmcủaL.X.Vưgôtxki,cầntáchrahaimứctrí
tuệ:trítuệbậcthấpvàtrítuệbậccao.Trítuệbậcthấpcóphầngiốngvớitrítuệđộngvật:màtavẫn
thấytrongcácthựcnghiệmcủaV.Kolơ,UStecnơtrênkhỉvàtrítuệbậccaochỉcóởconngười.Trítuệ
bậcthấpđượcđặctrưngbởimốiquanhệtrựctiếpkíchthích-phảnứng(nhưđãthấytrongcácsơđồS-
Rcủahướngtiếpcậnhànhvi);còntrítuệbậccaođượcđặctrưngbởisựthamgiacủangônngữvàcủa
mốiquanhệgiántiếpgiữachủthểvớiđốitượngthôngquacôngcụtâmlí(kíhiệutâmlí)
+Nguồngốckháchquancủatrítuệngườikhôngnằmtrongcơchếsinhhọcmàởtrongthựctiễn
đờisốngvănhoá-xãhội.Trítuệngườicónộidungxãhội-lịchsử.Môitrườngxãhộikhôngphảilà
điềukiệncủasựpháttriểntrítuệ;màlànguồngốccủasựpháttriển.Sựpháttriểntrítuệcủatrẻem
baogiờcũngchịusựchếướccủaxãhội.Phươngthứchoạtđộngtrítuệcủacánhânlàphươngthứctrí
tuệcủaxãhội.
+Trítuệbậcthấpđượchìnhthànhtheocơchếtiếnhoá,cơchếthíchnghi,từdướiđilên,theo
conđườngtậpnhiễm.Trítuệcấpcaocóbảnchấthoạtđộngvàđượchìnhthànhtheocơchếlĩnhhội
cáckinhnghiệmxãhội-lịchsử.Đólàquátrìnhcấutrúclạicácchứcnăngtrítuệbậcthấp,đãcó,bằng
cáchchủthểsửdụngcáccôngcụtâmlí,đưavàocáccấutrúcđó,cảitổlạichúng,hìnhthànhcấutrúc
mới.Sựpháttriểntrítuệtrẻemlàquátrìnhlĩnhhộikinhnghiệmcủaloàingười;làquátrìnhhìnhthành
cácchứcnăngcủanãovàlàquátrìnhhìnhthànhhànhđộngtrítuệcủacácem.Quátrìnhhìnhthànhnày
diễnratheoquyluậtphổbiếnchomọichứcnăngtâmlícấpcao.Quyluậtđóđượcphátbiểunhưsau:
Bấtkìchứcnăngtâmlícấpcaonàocủatrẻemtrongquátrìnhpháttriểncũngđềuđượcthểhiệnhai
lần:lầnđầulàhoạtđộngtậpthể,hoạtđộngxãhội,tứclàchứcnăngtâmlíbênngoài.Lầnthứhailà
hoạtđộngcánhân,làphươngphápbêntrongcủatưduytrẻem,làchứcnăngtâmlíbêntrong.Quátrình
chuyểnhoáhoạtđộngvậtchấtbênngòaithànhhoạtđộngtâmlí,trítuệbêntrongđượcdiễnraquamột
sốkhâu,mộtsốbước.Cácbướcchuyểnhoánàyvàviệcđịnhhướngchúngđượcnghiêncứu,môtảkhá
kĩtrongcôngtrìnhnghiêncứucủaP.Ia.Galperin.
+Trítuệcủatrẻemđượchìnhthànhbằngchínhhoạtđộngcủanó.Mỗigiaiđoạnpháttriểncủa

trẻcónhiềuhoạtđộng.Trongđó,cóhoạtđộngchủđạo,làhoạtđộngcóvaitròchủyếuđốivớisựphát
triểntrítuệvàcủacáchoạtđộngkháctronggiaiđoạnđó.Sựpháttriểntrítuệcủatrẻemphụthuộc
trướchếtvàohoạtđộngnàogiữvaitròchủđạotrongtừnggiaiđoạn.Vìvậy,hìnhthànhvàpháttriểntrí
tuệcủatrẻemgắnliềnvớiviệchìnhthànhhoạtđộngchủđạotrongmỗigiaiđoạnpháttriểncủanó.
+Trẻemkhôngthểtựmìnhhoạtđộng"theokiểuRôbinxơn".Hoạtđộngcủatrẻemvớithếgiới
đồvậtbaogiờcũngphảitrựctiếphoặcgiántiếpthôngquangườilớn,lấyngườilớnlàmtrunggian.
Nóicáchkhác,trítuệbậccaocủatrẻemlàsảnphẩmcủahoạtđộngvàhợptáccủanóvớingườilớn.
Vìvậy,dạyhọchợptácgiữangườidạyvàngườihọc(dạyhọctươngtác)làphươngthứcmanglạihiệu
quảnhất.Dạyhọcphảilàmộtquátrìnhtươngtácgiữatrẻemvàngườilớn,ngườidạyvàngườihọclà
haichủthểcủamộthoạtđộngchung.
+Dạyhọc,theođúngchứcnăngcủanólàdạyhọcpháttriển.Muốnvậy,nókhôngđượcđisausự
pháttriển,phụhoạchosựpháttriển.Dạyhọcphảiđitrướcsựpháttriển,kéotheosựpháttriển.Tứclà
dạyhọckhônghướngvàotrìnhđộpháttriểnhiệnthờimàphảitácđộngvàovùngpháttriểngầnnhất
trongtrítuệcủahọcsinh.
Trênđâylàmộtsốthànhtựucủahướngtiếpcậnhoạtđộng.Thếmạnhcủahướngtiếpcậnnày
khôngphảilàởchỗcácsựkiệntâmlícụthểcủatrítuệđượcpháthiệnvàmôtả,màlàcácnguyênlí
phươngphápluậnnghiêncứudonóvạchratrênmọibìnhdiệnliênquantớiviệcnghiêncứuvàtổchức
hìnhthànhtrítuệcánhân.Điềunày,mộtmặtđảmbảochosựđúngđắncủahướngtiếpcậnđốitượngvà
củaviệcđịnhhướngchiếnlượcsựpháttriểntrítuệcủatrẻem;mặtkhácchophépkhaithácvàứng
dụngcácsựkiệntâmlícụthểđượcpháthiệnbởicáchướngtiếpcậnkhác,theonguyêntắcphương
phápluậncủamình.Vìvậy,phạmvinghiêncứuvàứngdụngvấnđềtrítuệcủatâmlíhọchoạtđộngrất
lớn.Chúngtasẽdừnglạiphântíchsâuhơnhướngtiếpcậnnàytrongcácphầnsau.Tuynhiên,cũngcần
lưuýngayhướngtiếpcậnhoạtđộngcóphầnnhấnmạnhtớikhíacạnhlĩnhhội:vớitưcáchlàsựtáitạo
nhữngkinhnghiệmcủaxãhội,chuyểnbiếnchúngthànhcủariêngcánhân.Vìvậy,nếukhôngxácđịnh
đúnggiớihạncủaviệctáitạo,củasựlặplại,sẽdễdẫnđếncoinhẹyếutốsángtạotronghọatđộngtrí
tuệcủatrẻem,điềumàhướngtiếpcậnGhestan,tiếpcậnphátsinhcủaG.Piagievàtiếpcậntheolí
thuyếtthôngtin-nhậnthứcđềcao.


CreatedbyAMWord

2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương1:MỘTSỐHƯỚNGTIẾPCẬNTRÍTUỆTRONGTÂMLÍHỌC
Sựthâmnhậpmạnhmẽcủalíthuyếtthôngtinvàkỹthuậtmáytínhđãdẫnđếnhướngtiếpcậnmới
vềvấnđềtrítuệtrongtâmlíhọc.Đồngthờihìnhthànhhệthốnglíthuyếtmới:líthuyếttrítuệnhântạo.
Vềniênđại,líthuyếtnàyrađờinhữngnăm195O,ngườiđiđầutronglĩnhvựcnàylànhàtoánhọc,triết
họcngườiAnhAlanTuring(1912-1954),sauđólàJ.Neumann(nhàtoánhọcvĩđại,nhàkinhtếhọc,
sinhhọcthầnkinh,tâmlíhọcMỹ,gốcHunggari,1903-l957,giảithưởngNobenkinhtế),tiếpđếnlà
A.Niuel.T.Saimnn.M.Minski,J.Macati.Cácđềtàitheocáchtiếpcậnthôngtinrấtđadạng.Tuynhiên
cóthểquythànhhaihướnglớn:hướngthứnhất,phântíchvàmôtảhoạtđộngtrítuệ,hoạtđộngnhận
thứccủaconngườitheocơchếtiếpnhậnvàxửlíthôngtin.Hướngthứhai,phântíchvàmôphỏngcác
cơchếhoạtđộngcủatríóc,trítuệ,tưduyvàcủaquátrìnhnhậnthứcnóichungcủaconngườiđểtrên
cơsởđóhìnhthànhvàpháttriểnmộtlĩnhvựckhoahọcmới:khoahọcvềtrítuệnhântạo.
TheohướngtiếpcậnthứnhấtcócácnhàtâmlíhọchànhvimớinhưTôlmenvớitràolưutâmlí
họcnhậnthức.Trongsốcácđềtàitheohướngtiếpcậnnàyphảikểđếncáccôngtrìnhnghiêncứucủa
Tolmen(1970):Tulving(1972)vàcủaR.Fischer(1992).TheoFischer:nãolàbộmáyxửlíthôngtin
vàhoạtđộngtrítuệgồm3thànhtố.Thànhtốtiếpnhậnthôngtin(đầuvào),tiếpnhậncácngữliệumới.
Thànhtốnàybaogồmhoạtđộngthểchấtvàgiácquan.Thànhtốthểhiện(đầura),tứclàcáimàcánhân
làmranhưsựphảnánhcủatrínhớ,cácýtưởnggiảiquyếtvấnđề.Thànhtốđiềukhiển(siêuthànhtố),
cácquátrìnhđiềukhiểntrínhớ,lậpkếhoạch,raquyếtđịnh,v.v CũngtheoFischer,conngườicónhiều
dạngtrítuệ:trítuệngônngữ,lôgic-toán,hìnhtượng/khônggian,âmnhạc,vậnđộng,trítuệxãhội(giao
tiếp).Mỗiloạitrítuệtrênđềucóthểxemnhưlàbộmáytiếpnhậnvàxửlíthôngtin.
Hướngtiếpcậnthứhaithuhútnhiềunhànghiêncứutronglĩnhvựctinhọc,toánhọcvàđiều
khiểnhọc.NhữngngườitiênphongtrênlĩnhvựcnàylàAlanTuring,J.Neumann,sauđólàA.Niuel,
T.Saimon,M.Minski,J.Macati.Cácđềtàiđượcquantâmpháttriểnhiệnnaytheohướngnàylànghiên
cứulíthuyếtgiảicácbàitoánsuyluận,líthuyếtmayrủi,nghiêncứungônngữtrítuệnhântạo,líthuyết
nhậndạng,ngườimáy,môhìnhthầnkinh,v.v
TrênđâylàmộtsốhướngtiếpcậnlớnvấnđềtrítuệtrongtâmlíhọctừđầuthếkỉXX.Mỗi
hướngtiếpcậnxuấthiệntrongbốicảnhlịchsử-xãhộixácđịnh.Dohoàncảnhkháchquan,nêncác
nhànghiêncứucủamỗihướngtiếpcậnthườngcóquanđiểmcựcđoan.Vìvậycónhữngmặttíchcựcvà

hạnchếriêng.Trướcđây,thườngnảysinhnhiềutranhluận,phêphán,thậmchíbàixíchnhaugiữacác
trườngpháitâmlíhọc.Ngàynay,xuhướngchunglàkếthừamặttíchcựcvàbổsungnhữngđiểmcòn
khiếmkhuyếtcủamỗitrườngphái.Tuynhiên,cầnthiếtphảitránhkhuynhhướngchiếttrung,máymóc
khiphântích,khaithácvàvậndụngcáclíthuyếtnày.Tưtưởngchủđạoởđâylàtrêncơsởlậptrường
triếthọcduyvậtbiệnchứngvàlịchsử,vậndụngtriệtđểcácnguyêntắcphươngphápluậncủatâmlí
1.7.TIẾPCẬNLÍTHUYẾTTHÔNGTIN-TÂMLÍHỌCNHẬNTHỨC
 
họchoạtđộngđểphântích,đánhgiávàkếthừacácthànhtựulíluậnđúckếttừcáchướngtiếpcậnnêu
trên.


CreatedbyAMWord
2
CHM
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆ

Chươngnàychủyếuđềcậpvấnđềcấutrúccủatrítuệtrongtâmlíhọc.Bởilẽcácquanđiểmvề
cấutrúcđãảnhhưởngmạnhmẽtớiviệcphântíchtrítuệvàhìnhthànhcácphươngphápchẩnđoánnó.
Thôngquakếtquảchẩnđoán,dựatrênquanđiểmnàođóvềtrítuệ,sẽdẫnđếncáchnhìntíchcựchoặc
tiêucựcvềquátrìnhpháttriểncủanóvàcácyếutốchiphốiquátrìnhnày.
Trongtâmlíhọctrítuệhiệnnaycóquánhiềumôhìnhcấutrúcvềtrítuệ.Tuynhiên,cóthểquy
thànhcácnhóm,tuỳtheohệquychiếu.Nếudựatheophươngpháptiếpcận,cóthểtáchracácmôhình
cấutrúctheophươngphápphântíchnhântốvàcácmôhìnhtheophươngphápphântíchđơnvị.Nếu
dựatheosốlượngcácphầntửtrongcấutrúc,thìngaytronghướngtiếpcậnphântíchyếutốcũngbao
gồmhainhóm:cấutrúchaithànhphầnvàcấutrúcđanhântố.Cònhướngtiếpcậnphântíchđơnvịtạo
ramôhìnhcấutrúctrítuệtheolíthuyếthoạtđộngvàtheolýthuyếtnhiềudạngtrítuệ.Phầndướiđâysẽ
phântíchmộtsốmôhìnhtiêubiểutheohaihướngtiếpcậntrên.Trướckhivàonộidungchínhcủa
chương,cầnthốngnhấtvềthuậtngữvàkháiniệmtrítuệlàmcơsởchoviệcphântíchsaunày.

2.1.VẤNĐỀKHÁINIỆMTRÍTUỆ

2.2.MỘTSỐMÔHÌNHCẤUTRÚCTRÍTUỆHAITHÀNHPHẦN
2.3.CÁCMÔHÌNHCẤUTRÚCTRÍTUỆĐANHÂNTỐ
2.4.MỘTSỐMÔHÌNHCẤUTRÚCTRÍTUỆTHEOPHƯƠNGPHÁPPHÂNTÍCHĐƠNVỊ
CreatedbyAMWord
2
CHM
Chương2:CẤUTRÚCCỦATRÍTUỆ
 
TÂMLÝHỌCTRÍTUỆàChương2:CẤUTRÚCCỦATRÍTUỆ
2.1.1.Thuậtngữ
Ítcólĩnhvựcnàotrongkhoahọcvàtrongsinhhoạtlạicónhiềutêngọinhưlĩnhvựctrítuệ:trí
tuệ,tríkhôn,trílực,tríthôngminh,tríóc,talàm,trínghĩ(1).Dĩnhiên,mỗithuậtngữcósắctháiriêng
vàđượcdùngtrongcácvăncảnhnhấtđịnh.Tuyvậy,đểthuậnlợichoviệctraođổinộidungkhoahọc
củanó,cầncósựthốngnhấtvềthuậtngữ.Mặcdù,sựthốngnhấtnàychỉcótínhtươngđối.
TrongtiếngLatinh,trítuệcónghĩalàhiểubiết,thôngtuệ.CònTừđiểnTiếngViệtgiảithích:Trí
khôn:Khảnăngsuynghĩvàhiểubiết.Trítuệ:Khảnăngnhậnthứclítínhđạtđếnmộttrìnhđộnhấtđịnh
(Trítuệminhmẫn).Trínăng:Nănglựchiểubiết(Pháttriểntrínăngcủaconngười).Trílực:Nănglực
trítuệ(Tậptrungtrílựcvàocôngviệc).Tríóc:óccủaconngười,coilàbiểutrưngcủakhảnăngnhận
thức,tưduy(Mởmangtríóc).Tríthôngminh:có2nghĩa,
1.Cótrílựctốt,hiểunhanh,tiếpthunhanh(Mộtcậubéthôngminh);
2.Nhanhtrívàkhônkhéo,tàitìnhtrongcáchứngđápđốiphó(Câutrảlờithôngminh).Theo
NguyễnKhắcViện(1991),cósựkhácnhaugiữatríkhônvàtrítuệ.Tríkhônlàkhảnănghànhđộng
thíchnghivớinhữngbiếnđộngcủahoàncảnh,thiênvềhànhđộng.Trítuệcũnglàkhảnăngthíchnghi
nhưngthiênvềtưduytrừutượng.MộtsốnhànghiêncứukhácởViệtNam:PhạmHoàngGia(1979),
NguyễnKếHào(1985) coitríthôngminhlàmộtphẩmchấtcaocủatrítuệ,màcốtlõilàtínhchủ
động,linhhoạtvàsángtạocủatưduyđểgiảiquyếttốiưuvấnđềnàođótrongnhữngtìnhhuốngmới,
phứctạp.Nhưvậy,quacáccáchgiảithíchtrêncóthểquycácthuậtngữtríkhôn,trítuệvàtríthông
minhvàokháiniệmtrítuệvàchúngthểhiệncácmứcđộkhácnhaucủakháiniệmnày.Còncácthuật
ngữ:trínăng,trílựcthuộcbìnhdiệnnănglựchoạtđộngtrítuệcủacánhân.Tronggiớihạnlĩnhvực
chúngtađangbàn,thuậtngữđượcdùngphổbiếnlàtrítuệ(tươngứngvớithuậtngữIntelligencetrong

tiếngAnhvàPháp).Đôikhicácthuậtngữtríkhôn,tríthôngminhhoặctrílựccũngđượcdùng,nhưng
trongvăncảnhxácđịnh.
2.1.2.Kháiniệmtrítuệ
Giốngnhiềulĩnhvựckháctrongtâmlíhọc,cóbaonhiêunhànghiêncứutrítuệthìcóbấynhiêu
địnhnghĩavềnó.Vìvậykhócóthểápđặtmộtđịnhnghĩachungchomọingười.Tuynhiên,cóthểkhái
quátmộtcáchtươngđốicácquanniệmđãcóvềtrítuệthành3nhómchính:a)coitrítuệlàkhảnăng
hoạtđộnglaođộngvàhọctậpcủacánhân;b)đồngnhấttrítuệvớinănglựctưduytrừutượngcủacá
nhân;c)trítuệlànănglựcthíchứngtíchcựccủacánhân.
Quanniệm thứ nhấtđã có từ lâuvà kháphổbiến.Chẳnghạn,theo nhà tâm lí họcNga B.G.
Ananhev,trítuệlàđặcđiểmtâmlíphứctạpcủaconngườimàkếtquảcủacôngviệchọctậpvàlao
2.1.VẤNĐỀKHÁINIỆMTRÍTUỆ
 
độngphụthuộcvàonó.Thựcra,mốiquanhệgiữahọctập(đặcbiệtlàkếtquảhọctập)vớikhảnăngtrí
tuệcủacánhânđãđượccácnhàsưphạmquantâmtừlâu.Nhiềucôngtrìnhnghiêncứuchothấygiữa
haiyếutốnàycóquanhệnhânquảvớinhau.Tuynhiên,đâykhôngphảilàquanhệtươngứng1-1.Ngay
từnhữngnăm1905,nhàtâmlíhọcPhápA.Binet(1857-1911)đãnghiêncứu(bằngtesttrílực)vàxác
địnhđượcnhữnghọcsinhhọckémdokhảnăngtrítuệvànhữngemdolườihoặcdonguyênnhânkhác.
Nhómquanniệmthứhai,vềthựcchất,đãquyhẹpkháiniệmtrítuệvàocácthànhphầncốtlõi
củanólàtưduyvàgầnnhưđồngnhấtchúngvớinhau.Trênthựctế,nhómquanniệmnàykháphổbiến:
A.Binet(1905),L.Terman(1937),G.X.Côtxchuc(1971),V.A.Cruchetxki(19761,R.Sternberg(1986).
D.N.Perkins(1987)
Nhómquanniệmthứba,coitrítuệlàkhảnăngthíchứngcủacánhânđượcphổbiếnhơncảvà
thuhútnhiềunhànghiêncứulớn:U.Sterner,G.Piagie,Đ.Wechsler,R.Zazzo Cóthểdẫnramộtsố
trong nhóm quanniệmnày: TheoG.Piagie (1969), bất kì trí tuệnàocũng đềulàmột sựthíchứng.
Đ.Wechslerchorằng(1939):trítuệlàkhảnăngtổngthểđểhoạtđộngmộtcáchcósuynghĩ,tưduyhợp
lí,chếngựđượcmôitrườngxungquanh.Trítuệlàkhảnăngxửlíthôngtinđểgiảiquyếtvấnđềvà
nhanhchóngthíchnghivớitìnhhuốngmới(F.Raynal,A.Rieunier-1997).Trítuệlàkhảnănghiểucác
mốiquanhệsẵncógiữacácyếutốcủatìnhhuốngvàthíchnghiđểthựchiệncholợiíchbảnthân(N.
Sillamy-1997).Ngoàicácnhómquanniệmtrên,cònnhiềucáchhiểukhácvềtrítuệ,dohướngtiếpcận
riêngcủamỗinhànghiêncứu.CácnhàtâmlíhọcGhestanquantâmnhiềuđếnthànhphầnsángtạotrong

cácthaotáctrítuệcủacánhân.Cácnhàtrắcnghiệmhọcquantâmnhiềutớihiệuquảthựchiệncácbài
tậpdonhànghiêncứuđưara.Vìvậy,họđịnhnghĩađơngiản,trítuệlàcáimàtrắcnghiệmđođược.Dĩ
nhiên,dotínhchấtthựcdụngcủanó,loạiđịnhnghĩanàykhôngthểlàđịnhhướnglíluậntrongnghiên
cứuthựctiễn.
Thựcra,cácquanniệmvềtrítuệkhôngloạitrừnhau.Trongthựctiễnkhôngcóquanniệmnào
chỉchúýđếnduynhấtmộtkhíacạnhnănglựctưduyhaykhảnăngthíchứng,màthườngđểcậptớihầu
hếtcácnộidungđãnêu.Sựkhácbiệtgiữacácquanniệmchỉlàởchỗkhíacạnhnàođượcnhấnmạnh
vànghiêncứusâuhơn.Tuynhiên,đểcócáchhiểubaoquátvấnđềtrítuệ:cầntínhđếnnhữngđặctrưng
củanó.
1)Trítuệlàyếutốtâmlícótínhđộclậptươngđốivớicácyếutốtâmlíkháccủacánhân.
2)Trítuệcóchứcnăngđápứngmốiquanhệtácđộngqualạigiữachủthểvớimôitrườngsống,
tạorasựthíchứngtíchcựccủacánhân.
3).Trítuệđượchìnhthànhvàbiểuhiệntronghoạtđộngcủachủthể.
4).Sựpháttriểncủatrítuệchịuảnhhưởngcủayếutốsinhhọccủacơthểvàchịusựchếướccủa
cácyếutốvănhoá-xãhội.


CreatedbyAMWord
2
CHM