về hai từ kinh điển và tiêu chí

Về hai từ kinh điển và tiêu chí
Vũ Cao
Phan
1. "Siêu kinh điển" là cái gì đây, thưa các bạn phóng viên thể
thao. Cách nay không đến dăm năm, lần đầu tiên tôi thấy từ
kinh điển xuất hiện trên tờ "Tin tức" trong một trường hợp
lạ: nhà bình luận M.T. viết: "Đó sẽ là một trận đấu kinh điển"
khi đề cập đến cuộc chạm trán sắp diễn ra giữa hai đội bóng
danh tiếng Barcelona và Real Madrid. Và tôi đã cố theo dõi
kỹ để xem "cái sự kinh điển ấy" nó diễn ra như thế nào.
Không như thế nào cả vì chẳng có gì để có thể gọi là kinh
điển.
Tưởng rằng đó chỉ là trường hợp hy hữu, không ngờ
rằng từ dè dặt ban đầu (thảng hoặc mới thấy xuất hiện),
cuối cùng thì gần đây cụm từ "trận đấu kinh điển" đã được
hầu hết các báo thể thao sử dụng để nói về cuộc đụng độ
giữa các đội bóng lớn, ngay cả khi đó chỉ là những trận đấu
rời rạc hoặc ẩu đả loạn xì ngầu. "Báo nghe" và "báo xem"
vào cuộc chậm hơn (chắc là còn nghe ngóng) nhưng một khi
họ đã khoái sử dụng rồi thì kinh điển được "xổng chuồng"
thoải mái trong các chương trình phát về bóng đá, thậm chí
gần đây còn luôn nghe thấy tiếng gào trên màn hình: "Các
bạn hãy mau chóng dự đoán về trận đấu siêu kinh điển này
để nhận được ".
Kinh thật đấy! Vậy kinh điển nghĩa là gì?
Kinh điển là một từ Hán -Việt. Giải nghĩa về từ này
hầu như tất cả các từ điển xuất bản lâu nay tại Việt Nam
(và cả Trung Quốc) đều thống nhất: 1- Tác phẩm có giá trị
mẫu mực, tiêu biểu; có ảnh hưởng lớn cho một học thuyết,
một chủ nghĩa, một tôn giáo. 2- Tác gia của các tác phẩm ấy
(nhà kinh điển). 3- Có tính quy chuẩn, bài bản, cổ điển. Chấm

hết. Vậy thì tại sao lại có cách hiểu, cách sử dụng như trên?
Theo thiển ý của tôi (mà chắc đúng), nguyên do là ban đầu
một vài bình luận viên bóng đá - như bạn M.T nói trên - đã
dịch từ classic (tiếng Anh - hoặc classique, classico của các
ngôn ngữ Ấn- Âu khác) sang tiếng Việt theo nghĩa “kinh
điển” (chỉ không hiểu sao trước kia họ đã không dịch như
vậy), rồi dần dà nó được "ăn theo". Thực ra, classic
(classique, classico ) trong các ngôn ngữ ấy còn có nghĩa là
lớn, là hay, là có chất lượng cao (từ kinh điển trong tiếng
Việt không có nghĩa này). Do đó, "a classic game of football"
phải được dịch là "một trận bóng hay"hoặc" một trận đấu
lớn" thì mới đúng nghĩa. Gọi là "trận đấu kinh điển" nghe có
vẻ sang, có vẻ "chữ nghĩa" nhưng thực là đã làm hỏng tiếng
Việt.
Điều đáng nói nữa là người ta còn thả bút đi xa hơn, đến
mức chẳng thể hiểu họ cho phép từ kinh điển còn mang
nghĩa gì nữa. Xin dẫn ra ba trường hợp gần, từ ba tờ báo
khác nhau: "Như vậy, Barca đã kết thúc tháng kinh điển (?)
với những kết quả đáng thất vọng" ("Khăn trắng cho
Rijkard", H.NH, trang 21, "Thể thao & Văn hoá" số 31, 13/ 3/
2007); "Đội tuyển Pháp đã trả nợ Italia bằng chiến thắng 3-
1 nhưng họ vẫn cứ tiếc nuối nếu Zidan không nhận thẻ đỏ
rời sân sau cú húc đầu kinh điển (?)" (chắc tác giả này cho
rằng kinh điển gần nghĩa với kinh khủng?) ("Les Bleus- bất
ngờ xứng đáng" -H.N, trang 20, báo "Bóng đá" số 301,
29/12/2006); "Bình Định sau chiến thắng kinh điển trước
Bình Dương đang rất phấn khích" ("Cuộc chiến của những
người hàng xóm" -T.V, trang 7, "Tin tức" số 2130, 25/
3/2006). Thật hết biết!
2."Tiêu chí" ơi, sao em "hoành tráng" vậy? So với từ

kinh điển, từ tiêu chí còn có một số phận đáng báo động
hơn. Nó cũng được dùng nhiều nhất bởi các phóng viên thể
thao (với nghĩa sai lạc). Nhà báo khá nổi tiếng trong các bài
bình luận bóng đá N.N liên tục dùng sai từ này. Bây giờ thì
từ tiêu chí trở thành đa nghĩa trên mọi lĩnh vực: kinh tế, văn
hoá-xã hội, chính trị thậm chí ngay cả các "danh nhân" và
một số vị lãnh đạo cũng thường dùng, và dùng sai (xem các
phát biểu được phát trong chương trình thời sự của VTV1
buổi 19h, các ngày 29 tháng 10 năm 2005, ngày 8 tháng 2
năm 2007 và ngày 24 tháng 3 năm 2007. Ở những phát biểu
này, các vị còn dùng sai cả từ nội hàm nữa). Tôi thống kê
một cách ngẫu nhiên thì thấy từ tiêu chí ít nhất cũng có
dăm bảy chục trường hợp báo chí dùng sai. Dẫn ra đây một
vài ví dụ để xem từ này đã được hiểu với những nghĩa như
thế nào:
a. Không rõ hoặc vô nghĩa (khoảng 10%): "Điện Biên
Phủ là một tiêu chí quan trọng (?) đối với thế giới thứ ba"
(tiêu đề một bài ở trang 6, "Tin tức" số 1519, 26/3/2004);
"Tiêu chí cao nhất để đánh giá trình độ khoa học và kỹ thuật
của một nước là giải Nobel" ("Một góc nhìn phản biện" (GS.
TSKH N.X.H, trang 4, báo Lao động số 250, 10/9/2006); "
Tiêu chí để chọn dựa trên 4 tiêu chuẩn mà bắt buộc một
sinh viên phải đạt được (Nguyễn Kiều Liên: người Việt
Nam duy nhất " (Đ.T, trang Hà Nội, báo Lao động số 352,
18/12/2003); "Đâu là tiêu chí chuẩn các tiêu chí chủ
trương(?) không vượt quá điện trường 41V/m " ( "Cơn ác
mộng trạm ăng ten tiếp phát" (H.H, "Khoa học và Công
nghệ" số 41, 9/10/ 2003); "Chúng tôi thống nhất một tiêu
chí rằng chuyện khi đó, ai làm người ấy phải chịu trách
nhiệm" ("Khi nào phải dạy, lúc nào cần dỗ"- T.H, trang 5,

báo Lao động số 120, 3/ 5/ 2006); "Vậy tiêu chí hội viên (?)
của đằng ấy thế nào? Khi mà càng đọc sách càng trở nên
đơn độc" ("Cuộc trò chuyện giữa nhà văn và bạn đọc"-
L.T.L.H, trang 42, "Thể thao & Văn hoá" số 34, 29 / 4/ 2005);
"Tiêu chí của cuộc thi này sẽ hoàn toàn mới lạ về hình thức,
hướng đến việc tuyển chọn, tìm kiếm sự vượt trội về trí tuệ,
phẩm chất, nhân cách, hiểu biết bên cạnh nét đẹp hình thể" (
"Sắp có hoa hậu tài năng Việt" - T.P, trang 37 , "Thể thao &
Văn hoá" số 27, 3/ 3/ 2007).
b. Với nghĩa mục tiêu, mục đích (30%): "Ba điểm là
mục tiêu của Real nhưng cũng là tiêu chí hướng đến của
Betis" ("Real tiếp tục kém?" P.Q trang 11, "Thể thao" số 255,
29/ 10/ 2005); "ở Liverpool chúng tôi có nhiều tiền đạo
giỏi Tiêu chí của chúng tôi là sử dụng tất cả cho mọi đấu
trường" ( "Baros sẽ đầu quân cho Everton? " - H.N, "Sài Gòn
giải phóng, Thể thao", trang 7 số 181, 3/ 8/ 2005); "Những
nghiên cứu làm người ta bật cười nhưng sau đó buộc phải
suy nghĩ đã luôn là tiêu chí của các giải Ig Nobel" ("Cười và
suy nghĩ" trang 15, "Tuổi trẻ" số 1233, 8/ 10/ 2005); "Bộ
Giáo dục chủ trương triển khai hình thức GDTX theo hai tiêu
chí: học lấy văn bằng và học để nâng cao dân trí" ("Học từ
xa ", N.D.A, trang 3, "Tin tức" số 296, 3/ 1/ 2000). (Các vị
lãnh đạo mà tôi đề cập đến ở trên cùng dùng tiêu chí với
nghĩa này).
c. Với nghĩa yêu cầu, điều kiện (20%): "Ông Thắng
biến nó thành đội bóng sạch với tiêu chí không sạch thì thà
dẹp đi còn hơn" ("Nếu bầu Đức dẹp bóng đá"- N.N, trang 5,
"Lao động" số 13, 14/ 1 / 2006 - Nói thêm là tác giả N.N. này
còn rất thường dùng tiêu chí với nghĩa là "tiêu chuẩn"); "ăn
mặc gọn gàng, phù hợp với hoàn cảnh là tiêu chí cao nhất

về thời trang" (bài "Quyến rũ tuổi 40" -T.M, trang 3, "Tin
tức" số 1511, 17/ 3/ 2004); "Tiêu chí tổ chức chú trọng
phần hội hơn là nghị" ("Hội nghị những người viết văn trẻ"-
H.D, trang 15, "Thanh niên" số 126, 6/ 5/ 2006); "Gỗ vẫn
chiếm tỷ lệ áp đo với tiêu chí không dùng đinh mà áp dụng
kỹ thuật ghép mộng" ("Không lặng Pattaya" -N.T, trang 2,
Hành tinh xanh, "Tin tức" số 1978, 22/ 9/ 2005).
d. Với nghĩa tiêu chuẩn (35%): "Tỷ lệ hộ nghèo chỉ còn
1,4% theo tiêu chí cũ và theo tiêu chí mới là 4,48%" ("Đà
Lạt với cơ hội mới"- V.P, trang 4, "Sài Gòn giải phóng", 21/
9/ 2005); "Theo đó, thông điệp an toàn là tiêu chí số 1 được
VNA gửi tới khách hàng" ("Sẽ đình bay những máy bay " -
T.H, trang 3, "Tin tức" số 2397, 6/ 2/2007); "Chúng tôi cho
rằng nếu Hội đồng sợ nhiều NSND, NSUT quá thì nên siết
chặt các tiêu chí lại" ("Ngạc nhiên và không ít thất vọng"
-T.A, trang 5, "Lao động" số 193, 15/ 7/ 2006); "Nhìn chung
cả ba tiêu chí về nước sạch của nhà máy chưa đạt yêu cầu"
("Thành phố Thái Bình báo động "- P.H.Đ, trang 3, "Tin tức"
số 2034, 26/ 11/ 2005); "Diễn đàn cũng thông qua điều
chỉnh các tiêu chí đối với chủ tịch ARF để nâng cao tính hiệu
quả của chức vụ này" (" Bế mạc diễn đàn " - T.H, trang 4,
"Hà Nội mới Tin chiều" số 265, 30/ 7/ 2005).
(Trên đây chúng tôi mới chỉ trích dẫn một phần nhỏ,
và hầu như chưa dẫn ra sự chẳng hề kém cạnh ở khu vực
"báo xem", "báo nghe" - ngay cả đối với các phóng viên khá
quen biết trong chương trình Thời sự ).
Xin nói ngay, điều đáng tiếc là ở tất cả các trích dẫn
trên, tác giả đều dùng không đúng nghĩa của từ tiêu chí.
Tiêu chí luôn được định nghĩa là: "Tính chất, dấu hiệu đặc
trưng để nhận biết, xem xét, hoặc phân loại một vật, sự vật".

Đây là cách dùng đúng: "Chỉ số này được đánh giá qua năm
tiêu chí: Thu nhập, chất lượng sống, tăng trưởng kinh tế đất
nước, việc làm và thành quả của thị trường chứng khoán"
("1", trang1, "Tuổi trẻ" số 150, 8/ 5/2005). Rất tiếc cách
dùng đúng này chỉ chiếm 5% trong các thống kê của chúng
tôi. “Tiêu chí” chẳng có liên quan gì đến các từ "mục tiêu",
"mục đích" cả nhưng có họ hàng gần với từ "tiêu chuẩn" nên
nếu không chú ý dễ nhầm lẫn trong sử dụng. Chúng tôi xin
nêu một thí dụ để thấy sự khác biệt: Một cơ quan tuyển nữ
nhân viên dựa trên năm tiêu chí: hình thức bên ngoài, chiều
cao, cân nặng, tuổi, trình độ học vấn. Từ năm tiêu chí ấy,
tiêu chuẩn mà họ muốn đạt được là: xinh xắn nhẹ nhàng,
cao từ 1m60 đến 1m65, nặng dưới 50 kg, tuổi từ 22 đến 25,
đã tốt nghiệp đại học.
Có tình trạng thật đáng lo ngại hiện nay là việc dùng sai
nghĩa từ Hán - Việt rất phổ biến. Ngoài hai từ kinh điển và
tiêu chí đã nêu, còn một loạt các từ khác: nội hàm, hội
chứng, cứu cánh, hành pháp, ma trận, bn thể, biện minh,
động thái, phồn thực, phản biện v.v cũng chịu số phận
tương tự. Chúng tôi hy vọng sẽ trở lại vấn đề này một cách
khái quát hơn, trong một dịp gần./.

V.C.P
* Bài đã đăng trên báo Văn nghệ.
Văn bản này do tác giả trực tiếp gửi cho
ngonnguhoc.org