Lịch sử hình thành và phát triển BHXH của Việt Nam giai đoạn từ năm 1945 đến nay

1
DANH MỤC VIẾT TẮT
BHXH: Bảo hiểm xã hội
BHYT: Bảo hiểm y tế
BHXH TN: Bảo hiểm xã hội tự nguyện
ASXH: An sinh xã hội
NLĐ: Người lao động
NSDLĐ: Người sử dụng lao động
1
LỜI MỞ ĐẦU
Lịch sử văn minh nhân loại là lịch sử của lao động và sáng tạo. Lao
động là điều kiện cơ bản tạo ra của cải vật chất và tinh thần cho xã hội.
Trong thực tế cuộc sống, không phải người lao động nào cũng có đủ điều
kiện về sức khỏe khả năng lao động hoặc những may mắn khác để hoàn
thành nhiệm vụ lao động, công tác hoặc tạo nên cho mình và gia đình một
cuộc sống ấm no hạnh phúc. Ngược lại, không mấy ai tránh khỏi những rủi
ro, bất hạnh như ốm đau, tai nạn, hay già yếu, chết hoặc theo công việc làm
do những ảnh hưởng của tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt
cũng như các tác nhân xã hội khác…
Có thể nói, nhu cầu an toàn của loài người khi nào cũng có và là nhu
cầu vĩnh cửu, bởi lẽ trong cuộc sống con người luôn luôn phải đối mặt với
những rủi ro không lường trước được.. Vì vậy, lúc nào con người cũng tìm
cách để bảo vệ bản thân, gia đình và tài sản của mình trước những rủi ro, bất
hạnh.
Khi điều kiện kinh tế xã hội của các quốc gia thay đổi, các hoạt động
bảo hiểm trở nên đa dạng hơn và chuyên sâu hơn, thành các nhánh với
những đối tượng và mô hình hoạt động khác nhau, trong đó có BHXH.
BHXH ra đời vào những năm giữa thế kỉ XIX, khi nền công nghiệp và kinh
tế hàng hóa bắt đầu phát triển mạnh mẽ ở các nước châu Âu. Và BHXH có
mặt tại Việt Nam từ bao giờ và phát triển như thế nào? Văn bản nào thể hiện
sự đổi mới toàn diện về BHXH của Việt Nam theo cơ chế thị trường định

hướng XHCN? Tất cả sẽ được trả lời trong bài tiểu luận về “Lịch sử hình
thành và phát triển BHXH của Việt Nam giai đoạn từ năm 1945 đến
nay” của em.
Do trình độ và kinh nghiệm thực tế còn hạn chế nên bài viết còn nhiều
thiếu sót, em kính mong sự đóng góp của thầy và các bạn. Em xin chân
thành cảm ơn./.
1
CHƯƠNG I:
LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM
Ở Việt Nam, mầm mống của BHXH được thực hiện dưới dạng tương
thân, tương ái, gắn liền với cộng đồng làng xã, nhằm cưu mang, giúp đỡ
những người gặp phải những rủi ro, bất hạn trong cuộc sống. Các hình thức
hoạt động chủ yếu là lập các quỹ như quỹ phụ điền, quỹ cô nhi điền…để
giúp bà góa, con côi. Ở một số địa phương còn lập ra quỹ điền, quỹ nghĩa
thương…của những người hảo tâm để dùng vào việc nghĩa. Những loại quỹ
này được người dân tự giác tham gia và có sự giám sát của làng, xã nên
được sử dụng đúng mục đích. Ngoài ra, ở các làng nghề đã hình thành các
loại phường hội nghề nghiệp để tương trợ giúp đỡ lẫn nhau không chỉ trong
nghề nghiệp mà cả trong cuộc sống nếu không may gặp rủi ro.
Quá trình hình thành và phát triển BHXH ở Việt Nam có thể chia
thành ba thời kì sau:
• Thời kì từ năm 1945 đến 1960
• Thời kì từ năm 1961 đến 1994
• Thời kì từ năm 1995 đến nay
1.1. Thời kì từ năm 1945 đến năm 1960
Trong hệ thống pháp luật BHXH chế độ hưu trí được quy định đầu
tiên tạo Sắc lệnh số 54/SL ngày 3/11/1945 về hạn định cho các công chức về
hưu trí. Trước hết, Nhà nước quy định áp dụng chế độ hưu trí đối với những
công chức làm việc dưới thời Pháp, sau cách mạng phục vụ cho kháng chiến.

Điều thứ nhất của Sắc lệnh số 54/Sl quy định rõ: kể từ ngày 01/10/1945,
những công chức thuộc tất cả các ngành trong nước Việt Nam, tại chức hay
đang nghỉ việc bất cứ ở trường hợp nào, đều phải về hưu mỗi khi có đủ một
trong các điều kiện sau đây: hoặc đã làm việc được 30 năm; hoặc đã đến 55
tuổi.
Hiến pháp năm 1946, tại Điều 17 quy định về quyền cơ bản của công
dân có nêu nguyên tắc: “Công dân già cả hoặc tàn tật không được làm việc
1
thì được giúp đỡ, trẻ con đươc chăm sóc về mặt giáo dưỡng”. Theo đó,
Chính phủ đã ban hành Sắc lệnh số 105/SL ngày 14/6/1946 quy định về việc
cấp hưu bổng và đóng bảo hiểm; lúc này đã quy định người tham gia BHXH
phải đóng 6% đến 10% tiền lương và công quỹ phụ nộp bằng 7% đến 10%
quỹ lương.
- Sắc lệnh số 170/SL ngày 27/8/1946 ngày 27/8/1946 trong đó điều
chỉnh mức tăng lương hưu lên 15% và điều chỉnh tăng mức trợ cấp
tuất hàng tháng lên 10% cho các quả phụ và cô nhi dưới 18 tuổi.
- Sắc lệnh số 29/SL ngày 12/3/1947 trong đó có quy định về phụ cấp
gia đình, phụ cấp thâm niên và thủ tục trả phụ cấp; chế độ nghỉ đẻ và
cho con bú của phụ nữ; chế độ nghỉ ốm đau cho công nhân và trách
nhiệm của chủ; chế độ tai nan lao động; hình thức xử phạt đối với chủ
có hành vi vi phạm các quy định trên.
- Sắc lệnh số 188/SL ngày 29/5/1948 trong đó có quy định về phụ cấp
gia đình, phụ caaos khu vực khí hậu xấu, phụ cấp khu vực tiền tuyến;
chế độ tai sản cho công chức nữ.
- Sắc lệnh số 76/SL ngày 20/5/1950 về quy chế công chức Việt Nam,
trong đó quy định công chức có quyền hưu bổng, được chăm sóc về
sức khỏe và trợ cấp khi bị tai nạn.
- Sắc lệnh số 77/SL ngày 22/5/1950 về quy chế công nhân giúp việc
chính phủ, trong đó có quy định chế độ phụ cấp đình, phụ cấp khu
vực, phụ cấp ngành nghê công việc nguy hiểm; chế độ ốm đau, thai

sản; chế độ tai nạn lao động có nêu: “…trong lúc chờ được thành lập
một quỹ BHXH, công nhân bị tai nạn lao động được hội đồng giám
định y khoa chứng nhận là bị thương tật thì căn cứ vào mức độ thương
tật tạm thời được hưởng một khoản trợ cấp bằng 3 đến 12 tháng lương
và phụ cấp gia đinh. Công nhân bị tai nạn lao động hay vì ốm đau mà
chết thì đơn vị sử dụng lao động chịu chi phí mai táng…” và chế độ
hưu trí.
Theo các Sắc lệnh này thì cán bộ, công chức, công nhân làm việc cho
Chính phủ được hưởng chế độ hưu trí. Chế độ hưu trí trong giai đoạn này đã
xác định điều kiện được hưởng là đủ 55 tuổi đời hoặc có 30 năm làm việc,
có giảm 5 năm tuổi đời hoặc 5 năm làm việc đối với các công chức các
ngạch thuộc hạng lưu động.
1
1.2. Thời kì từ năm 1961 đến năm 1994
1.2.1. Giai đoạn từ năm 1961 đến năm 1985
Sau khi hoàn thành kế hoạch 3 năm cải tạo và phát triển kinh tế, văn
hóa xã hội; từ năm 1961, miền Bắc bước vào kế hoạch 5 năm lần thứ nhất.
Thời gian này, cán bộ công nhân viên chức nhà nước (hành chính sự nghiệp,
tổ chức đoàn thể, các xí nghiệp quốc doanh) chiếm tỷ trọng đáng kể trong
lao động xã hội và đã thực hiện chế độ tiền lương (xóa bỏ chế độ cung cấp).
Đồng thời với việc thực hiện chế độ tiền lương, ngày 27 tháng 12 năm 1961
Chính phủ ban hành Nghị định số 218/CP kèm theo Điều lệ tạm thời về
BHXH áp dụng đối với công nhân, viên chức nhà nước (có hiệu lực từ đầu
năm 1962) và Nghị định số 161/CP ngày 30 tháng 10 năm 1964 kèm theo
Điều lệ tạm thời chế độ đãi ngộ quân nhân, thanh niên xung phong, dân
quân, du kích tự vệ.
Các văn bản Nghị định này là sự cụ thể hóa quy định Hiến Pháp năm
1959, trong đó tại Điều 32 đã ghi nhận: “Người lao động có quyền được
giúp đỡ vật chất khi già yếu, bệnh tậ hoặc mất sức lao động. Nhà nước mở
rộng dần các tổ chức BHXH, cứu tế và y tế để bảo đảm cho người lao động

được hưởng quyền đó”. Theo đó, các văn bản pháp luật này đã quy định rõ
đối tượng, phạm vi điều chỉnh; quy định các chế độ BHXH (gồm 6 chế độ:
ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, mất sức lao động,
hưu trí và tửu tuất); quy định về quyền và nghĩa vụ các bên có liên quan
trong BHXH. Mức trợ cấp BHXH hàng tháng được căn cứ vào thời gian
công tác nói chung và thời gian công tác cho cách mạng, vào tuổi đời, vào
điều kiện làm việc, vào tình trạng suy giảm khả năng lao động. Đối với
người được tặng thưởng huân, huy chương kháng chiến nếu có đủ 15 năm
công tác liên tục mà bị mất sức lao động từ 61% trở lên thì được hưởng hưu
trí không phụ thuộc tuổi đời.
Cái mới ở giai đoạn này là đã có thêm chế độ BHXH đối với khu vực
ngoài quốc doanh. Trong khu vực tiểu thủ công nghiệp, liên hiệp xã, Trung
ương ban hành Điều kệ tạm thời về các chế độ BHXH đối với các xã viên
hợp tác xã và các tổ hợp sản xuất tiểu thủ công nghiệp theo Quyết định số
292/BCĐ-LĐ ngày 15 tháng 12 năm 1982. Về cơ bản Điều lệ này được thiết
1
kế theo các chế độ BHXH trong khu vực nhà nước. Điểm đặc trưng cơ bản
là nguồn thu dựa trên cơ sở tiền đóng góp của người lao động. Do sản xuất
tiểu thủ công nghiệp không ổn định, người lao động đóng góp không thường
xuyên, quỹ BHXH chưa được sự bảo hộ Nhà nước, vì vậy Điều lệ này chỉ
được thực hiện trong một khoảng thời gian ngắn.
Tóm lại, Điều lệ tạm thời về BHXH trong giai đoạn này được coi là
văn bản gốc của pháp luật BHXH, đã góp phần vào việc giải quyết các chế
độ chính sách xã hội, trong giai đoạn lịch sử nước ta vừa xây dựng Chủ
nghĩa xã hội ở miền Bắc, vừa tiến hành đấu tranh giải phóng miền Nam và
góp phần ổn định tình hình xã hội thời kỳ say tháng 4 năm 1975 cả hai miền
cùng xây dựng chủa nghĩa xã hội.
1.2.2. Giai đoạn từ năm 1985 đến năm 1994
Năm 1985, khi Nhà nước thực hiện cải cách tiền lương lần thứ 2, Hội
đồng Bộ trưởng đã ban hành Nghị định số 236/HĐBT ngày 18 tháng 9 năm

1985 về việc bổ sung, sửa đổi một số chế độ chính sách về thương binh và
xã hội. Nội dung của Nghị định này bao gồm: chế độ lương hưu, chế độ trợ
cấp thương tật, chế độ trợ cấp đối với bệnh binh và quân nhân phục viên, chế
độ trợ cấp đối với người có công giúp đỡ cách mạng, chi phí chôn cất và chế
độ trợ cấp vì mất người nuôi dưỡng, chế độ trợ cấp xã hội và trợ cấp cứu tế
cho công dân có nhiều khó khăn trong đời sống.
Về việc hệ thống quản lý BHXH giai đoạn này vẫn được chia thành
hai nhánh riêng biệt: các chế độ ốm đau, tai nạn lao động – bệnh nghề
nghiệp và trợ cấp thai sản Chính phủ giao cho Tổng liên đoàn Lao động Việt
Nam vừa có chức năng xây dựng các văn bản pháp luật vừa có chức năng tổ
chức thực hiện chính sách. Các chế độ hưu trí, mất sức lao động và tử tuất
do Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đảm nhiệm. Bộ Lao động –
Thương binh và Xã hội vừa xây dựng văn bản pháp luật, vừa tổ chức thực
hiện các chế độ BHXH dài hạn này.
Từ năm 1986, Việt Nam thực hiện cải cách kinh tế và chuyển đổi nền
kinh tế từ cơ chế kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế thị trường, có quản lý
của Nhà nước và đổi mới về cơ chế kinh tế đòi hỏi phải có sự thay đổi tương
ứng về chính sách xã hội. Trong giai đoạn này, các văn kiện quan trọng của
1
Đảng và Nhà nước đều đề cập tới chính sách BHXH. Hiến pháp năm 1992
cũng đã ghi nhận và nêu rõ: “Nhà nước thực hiện chế độ BHXH đối với
công chức nhà nước và người làm công ăn lương, khuyến khích phát triển
các hình thức BHXH khác đối với người lao động”. Đây chính là cơ sở pháp
lí quan trọng tạo điều kiện và tiền đề cho sự đổi mới hệ thống chính sách
BHXH ở Việt Nam. Theo đó, Chính phủ ban hành Nghị định số 43/CP ngày
22/6/1993 quy định tạm thời chế độ BHXH thay thế Nghị định số 218/Cp
nêu trên.
1.3. Thời kỳ từ năm 1995 đến nay
Căn cứ vào việc thể chế hóa các chủ trương, quan điểm của Đảng và
Nhà nước được ghi nhận trong các văn kiện của các thời kỳ Đại hội Đảng,

các quy định của Bộ luật Lao động liên quan tới BHXH, thời kỳ này BHXH
có thể được chia thành 3 giai đoạn sau:
1.3.1. Giai đoạn từ năm 1995 đến 2000.
Các văn bản pháp luật BHXH giai đoạn này đã thể chế hóa các chủ
trương, đường lối của Đảng và Nhà nước theo hướng mọi người lao động và
các đơn vị thuộ mọi thành phần kinh tế đều có quyền và trách nhiệm tham
gia BHXH; thực hiện từng bước tách quỹ BHXH đối với công nhân viên
chức nhà nước ra khỏi ngân sách. Một số quy định này thể chế hóa các vấn
đề cơ bản sau:
- Đối tượng áp dụng là người lao động làm việc trong các cơ quan,
doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp ngoài quốc doanh có từ 10
lao động trở lên.
- Quy định rõ người lao động muốn được hưởng thì phải đóng BHXH,
người sử dụng lao động cũng phải có trách nhiệm đóng BHXH cho
người lao động mà mình thuê mướn hoặc sử dụng. Nhà nước có trách
nhiệm đóng BHXH cho người lao động làm việc trong khu vực do
ngân sách trả lương. Quy định này đã ràng buộc trách nhiệm của các
bên tham gia BHXH, đồng thời quy định rõ nghĩa vụ và quyền lời của
người hưởng thụ.
1
- Quy định trong chính sách BHXH có 5 chế độ là ốm đau, thai sản, tai
nạn lao động – bệnh nghê nghiệp, hưu trí và tử tuất.
- Quỹ BHXH là một quỹ tài chính nằm ngoài ngân sách nhà nước. Quỹ
được hình thành chủ yếu từ các nguồn do người lao động và người sử
dụng lao động đóng góp.
- Quy định rõ các chức năng quản lý nhà nước về BHXH và chức năng
hoạt động sự nghiệp BHXH. Sự phân định rõ các chức năng này là
một bước tiến mới trong BHXH nhằm hạn chế sự chồng chéo, tăng
cường hiệu lực và nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan có
liên quan trong BHXH.

Chức năng hoạt động sự nghiệp BHXH được giao cho cơ quan BHXH
Việt Nam. BHXH Việt Nam có nhiệm vụ quản lý quỹ BHXH, thực hiện các
nghiệp vụ về thu – chi BHXH và đầu từ để phát triển quỹ.
1.3.2. Giai đoạn từ năm 2001 đến 2005.
Chính phủ đã cụ thể hóa bằng các quan điểm, nguyên tắc, nội dung cải
cách các chế độ chính sách BHXH trong đề án Cải cách chính sách tiền
lương, BHXH và trợ cấp ưu đãi người có công, trong đó tập trung vào các
vấn đề trọng tâm:
- Tiếp tục hoàn thiện các chính sách, chế độ BHXH quy định tại Luật
sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ Luật Lao động;
- Giải quyết bất hợp lý về lương hưu đối với người nghỉ hưu giữa các
thời kỳ khác nhau, trước mắt giải quyết bất hợp lý về lương hưu đối
với người nghỉ hưu trước tháng 9/1985 và trước tháng 4/1993, đồng
thời thực hiện điều chỉnh lương hưu bảo đảm mối tương quan hợp lý
về lương hưu giữa người nghỉ hưu trước và sau khi thực hiện chế độ
tiền lương mới.
- Xây dựng Luật BHXH trình Quốc hội.
Trên cơ sở đó, Chính phủ đã trình Quốc hội sửa đổi một số điều về
BHXH trong Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Lao động thông
qua vào kỳ họp thứ 11 kháo X tháng 4/2002 và có hiệu lực thi hành từ ngày
1
01/01/2003. Theo đó, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 01/2003/NĐ-CP
ngày 09/01/2003 về việc sửa đổi bổ sung một số điều của Điều lệ BHXH
ban hành kèm theo Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 và Nghị định số
89/2003/NĐ-CP ngày 05/08/2003 về việc sửa đổi một số điều của Điều lệ
BHXH đối với sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan, binh sĩ quân
đội nhân dân và công an nhân dân ban hành kèm theo Nghị định số 45/CP
ngày 15/07/1995 của Chính phủ; Nghị định số 121/2003/NĐ-CP ngày
21/10/2003 về chế độ chính sách đối với cán bộ, công chức xã, phường, thị
trấn; các Nghị định về điều chỉnh lương hưu, trợ cấp BHXH (Nghị định số

03/2003/NĐ-CP ngày 15/01/2003, Nghị định số 32/2004/NĐ-CP ngày
19/01/2004, Nghị định số 208/2004/NĐ-CP ngày 14/12/2004 và Nghị định
số 117/2005/NĐ-CP ngày 15/09/2005 của Chính phủ.
1.4. Giai đoạn từ năm 2006 đến nay
Giai đoạn từ năm 2006 đến nay, lĩnh vực BHXH tiếp tục là một trong
các lĩnh vực quan trọng, có ý nghĩa chiến lược, bảo đảm định hướng xã hội
chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường ở nước ta trong việc thực hiện tiến bộ
và công bằng xã hội, với định hướng phát triển là tiếp tục cải cách hệ thống
BHXH.
Nhiệm vụ trọng tâm được tập trung vào các nội dung sau:
- Triển khai Nghị quyetes số 35/2004/QH11 ngày 25/11/2004 về
chương trình xây dựng Luật, Pháp lệnh năm 2005 của Quốc hội, phối
hợp chặt chẽ với các Bộ, ngành có liên quan xây dựng Luật BHXH
trình chính phủ, trình Quốc hội và ngày 29/06/2006 Luật BHXH đã
được Quốc hội khóa XI kỳ họp thứ 9 thông qua.
- Xây dựng hệ thống các văn bản hướng dẫn thực hiện các quy định của
Luật BHXH. Đó là, Nghị định hướng dẫn một số điều của Luật
BHXH về BHXH bắt buộc đối với cán bộ, công chức; BHXH bắt
buộc đối với lực lượng vũ trang; BHXH tự nguyện; bảo hiểm thất
nghiệp; xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực BHXH; Nghị định
quy định vể tổ chức BHXH.
- Tăng cường công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực BHXH, cụ thể:
1
o Xúc tiến mạnh mẽ công tác phổ biến, tuyên truyền sâu rộng đến
người lao động, người sử dụng lao động về pháp luật BHXH
nhằm nâng cao nhận thức quyền lợi và trách nhiệm thực hiện
đóng BHXH, góp phần làm lành mạnh quan hệ lao động, tăng
thu hút đầu tư và tạo nhiều việc làm.
o Kiện toàn hệ thống thanh tra, trước hết là hệ thống thanh tra lao
động. Coi trọng công tác thanh tra, kiểm tra tại cơ sở với sự

phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan lao động, liên đoàn lao động và
BHXH tỉnh, thành phố về việc thực hiện chính sách BHXH;
đồng thời, kiên quyết xử lý hành vi vi phạm pháp luật về
BHXH.
o Thực hiện cải cách thủ tục hành chính, giảm thiểu các thủ tục
giấy tờ tạo điều kiện thuận lợi cho đối tượng tham gia và thụ
hưởng; nâng cao hơn nữa trình độ chuyên môn nghiệp vụ và
tinh thần tận tâm, tận tụy phục vụ đối với đội ngũ cán bộ làm
công tác BHXH, bảo đảm quyền lợi chính đáng cho người lao
động.
o Thực hiện việc điều chỉnh lương hưu và trợ cấp BHXH cho
người nghỉ hưu theo quy định của Luật BHXH nhằm cải thiện
tốt hơn đời sống người về hưu trong tiến trình hội nhập và phát
triển kinh tế.