Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 đến 1945

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH

THỂ CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG
VĂN HỌC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1930 - 1945
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. VŨ TUẤN ANH

THÁI NGUN - 2014
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những s
.
Tôi xin cam đoan m
.
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Hạnh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

i />

LỜI CẢM ƠN
Với tình cảm chân thành tác giả xin bày tỏ lịng biết ơn và sự kính trọng tới
Lãnh đạo trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy Cô giáo đã
tham gia giảng dạy và cung cấp những kiến thức cơ bản, sâu sắc, tạo điều kiện giúp
đỡ tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu rèn luyện tại nhà trường.
Đặc biệt với tấm lịng thành kính tác giả xin được gửi lời cảm ơn sâu
sắc nhất tới PGS.TS Vũ Tuấn Anh, người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học
và tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn
thành luận văn.
Tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám Hiệu trường Cao
đẳng Công nghiệp Thái Nguyên đã tạo điều kiện về thời gian, vật chất, tinh
thần cho tác giả trong suốt quá trình học tập và hồn thành khóa học. Cảm ơn
bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã tận tình giúp đỡ động viên tác giả hồn thành
khóa học và luận văn này.
Do điều kiện về thời gian và năng lực bản thân còn nhiều hạn chế nên
luận văn này cịn có những khiếm khuyết, tác giả mong nhận được sự góp ý
chân thành của Thầy Cô và đồng nghiệp.
Xin trân trọng cảm ơn!
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Hạnh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>ii


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i

LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... ii
MỤC LỤC ......................................................................................................... iii
MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1
2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2
2.1. Về thể tài chân dung văn học ................................................................... 2
2.2. Về các công trình nghiên cứu về thể tài chân dung văn học .................... 6
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7
3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................... 7
3.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 7
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 7
5. Mục đích nghiên cứu …………………………………………...………….. 7
6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 7
7. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 8
NỘI DUNG CHÍNH............................................................................................ 9
Chƣơng 1. THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN ............................................ 9
1.1. Một số vấn đề lí thuyết về thể tài chân dung văn học ..................................... 9
1.1.1. Giới thuyết khái niệm.............................................................................. 9
1.1.2. Mối quan hệ giữa thể tài chân dung văn học với thể loại kí và phê bình
văn học ................................................................................................................. 11
1.1.3. Các đặc điểm của thể tài chân dung văn học....................................... 16
1.2. Quá trình hình thành và phát triển của thể tài chân dung văn học ............. 22
1.2.1. Cơ sở tiền đề cho sự ra đời của thể tài chân dung văn học ................. 22

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>iii


1.2.2. Quá trình hình thành và phát triển của thể tài chân dung văn học trong

văn học Việt Nam nói chung .......................................................................... 25
1.3. Thể tài chân dung văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 - vị trí và
những đóng góp trong con đường hình thành và phát triển .............................. 27
Chƣơng 2. ĐẶC ĐIỂM THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC GIAI ĐOẠN
1930 - 1945 TỪ BÌNH DIỆN NỘI DUNG ........................................................ 34
2.1. Những đặc điểm cơ bản ................................................................................ 34
2.1.1. Cảm hứng dựng chân dung .................................................................... 34
2.1.2. Đối tượng dựng chân dung: những nhà văn đương thời .......................... 38
2.1.3. Cung cấp tư liệu..................................................................................... 41
2.1.4. Nhận thức và tôn vinh giá trị đích thực của tác phẩm, tác giả .................. 47
2.2. Góc độ tiếp cận đối tượng ............................................................................. 55
2.2.1. Tiếp cận với tư cách người trong cuộc, trong giới ................................... 55
2.2.2. Tiếp cận qua nhiều hình thức ................................................................. 59
2.3. Đặc điểm về cách dựng chân dung trong văn học giai đoạn 1930 - 1945....... 62
2.3.1. Cách tiếp cận gần gũi, thân ái mà trân trọng ................................... 62
2.3.2. Đặt cá nhân trong bối cảnh chung của văn học ....................................... 66
2.3.3. Sự chia sẻ, cảm thông của những người đồng nghiệp, đồng cảnh ...... 71
Chương 3. ĐẶC ĐIỂM CỦA THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC VIỆT NAM
GIAI ĐOẠN 1930 - 1945 - TỪ BÌNH DIỆN NGHỆ THUẬT ............................... 76
3.1. Từ lát cắt hình dung bên ngồi đến tính cách của người văn, đời văn ....... 76
3.1.1. Sử dụng nghệ thuật thay đổi điểm nhìn trần thuật và kĩ thuật nhiếp ảnh .. 76
3.1.2. Sự lựa chọn tinh tế các chi tiết điển hình ............................................ 82
3.1.3. Tạo dựng khơng khí và bối cảnh ......................................................... 86
3.2. Đa thanh về giọng điệu ............................................................................... 88
3.3. Tính hình tượng, sự tinh tế và phong phú trong ngôn ngữ ......................... 90
KẾT LUẬN....................................................................................................... 93
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 99
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>iv

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài
1.1. Nghiên cứu văn học theo thể loại là một nhu cầu, một xu thế cấp
thiết của giới nghiên cứu văn học hiện nay. Các thể loại của văn học Việt Nam
giai đoạn 1930 - 1945 cả về số lượng và chất lượng đã có những đóng góp
quan trọng vào sự hiện đại hóa của văn học dân tộc. Lịch sử văn học giai đoạn
này đã ghi nhận sự hình thành và phát triển của thể chân dung văn học với tư
cách là một thể tài mới trong toàn bộ hệ thống thể loại văn học hiện đại. Giáo
sư Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng “Đây là thời kì, trong giới cầm bút, có sự thức
tỉnh sâu sắc về ý thức cá nhân. Mỗi người viết đều muốn có những tìm tịi riêng
về tư tưởng và nghệ thuật, đều muốn là một tiếng nói riêng. Vì thế, trong đời
sống văn học, có sự xuất hiện hàng loạt cá tính, phong cách độc đáo”. Trên
chặng đường phát triển 15 năm, thể chân dung văn học đã để lại những thành
tựu bước đầu đặc sắc. Với tất cả sự đón nhận và đánh giá rất tích cực của giới
nghiên cứu cũng như của độc giả, đã có đủ căn cứ thuyết phục để cho rằng thể
tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 có thể trở
thành một đối tượng nghiên cứu.
1.2. Văn học phản ánh cuộc sống, các văn nghệ sĩ là nhân vật của cuộc
sống nên họ là đối tượng khách quan cần được văn học phản ánh, bởi đằng
sau những trang viết của họ là tính cách, số phận, tài năng, buồn vui của một
con người và của cả một thời kỳ văn học. Đó chính là mảng hiện thực mà
nhiều nhà văn khai thác để dựng lên chân dung các nhà văn. Khi nghiên cứu
văn học, nghiên cứu tác giả, tác phẩm, dựa vào những tập chân dung người
đọc sẽ được cung cấp rất nhiều tư liệu về tiểu sử, cuộc đời khơng chỉ của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>1


một con người bình thường mà cịn là một nhà văn nổi tiếng, chính qua bức
chân dung ấy người ta có thể thấy được văn học của cả một thời đại.
1.3. Chân dung văn học cho đến nay vẫn là thể tài đang tiếp tục phát
triển. Bên cạnh đó, quan niệm về thể tài này cịn có biên độ co giãn khác nhau
ở từng người viết, do vậy, vấn đề lí luận đưa ra những “tổng kết” mang tính
khái quát về lí thuyết vẫn cịn khá ít ỏi và nhiều ý kiến khác nhau. Đứng trên
phương diện thực tiễn sáng tác, chúng ta nhận thấy dựng thành công chân dung
văn học về một tác giả - vốn là một đơn vị đích thực của văn học thành văn, là
một phạm trù bền vững trong phê bình và nghiên cứu văn học - không hề đơn
giản. “Đấy vừa là kết quả của việc “đọc” sáng tác của người ấy, lại vừa là kết
quả của việc “đọc” trực tiếp vào cuộc đời và sự nghiệp, quan niệm và hoạt
động của bản thân người ấy. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất
cũng bao hàm sự lí giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trị của con
người đó trong một nền văn nghệ” (Vương Trí Nhàn). Việc xếp và “dán nhãn”
thể tài chân dung văn học cho những tác phẩm trong thực tiễn sáng tác hiện
vẫn là vấn đề đòi hỏi sự “nghiêm nhặt” và thận trọng để đảm bảo sự chính xác
trong việc nhận dạng và phân loại. Vì thế, việc lựa chọn nghiên cứu những đặc
điểm của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam trong một giai
đoạn nhất định là cần thiết, giúp chúng ta định hình rõ nét hơn về thể tài này
trên cả phương diện lí thuyết và thực tiễn.
Một cái nhìn tổng quát về lịch sử nghiên cứu cho thấy mặc dù chúng ta đã
có những cơng trình nghiên cứu về thể tài chân dung văn học trong văn học Việt
Nam dưới nhiều góc nhìn khác nhau nhưng chưa có cơng trình chun biệt đi sâu
vào thể tài này ở giai đoạn 1930 - 1945 - một thời kỳ đánh dấu sự hình thành và
phát triển đỉnh cao của thể tài này. Chính vì vậy, luận văn lựa chọn đề tài nghiên
cứu “Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945”
với mong muốn có thể đóng góp thêm những khám phá hữu ích cho việc dựng lại

sự hình thành, phát triển và những đặc điểm riêng của thể tài này.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Về thể tài chân dung văn học
Soá hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>2


Chân dung văn học là một thể tài khá mới mẻ trong văn học dân tộc.
Trước đây trong văn chương Việt chưa thấy xuất hiện thể tài này do rất nhiều lí
do xuất phát từ đặc điểm ý thức xã hội và văn chương. Đến giai đoạn 1930 1945 thể tài chân dung văn học đã xuất hiện, phát triển và có được vị trí mới,
dành được sự quan tâm đặc biệt của cả người sáng tác lẫn người đọc. Viết chân
dung được xem là một thể loại mới, nên trong q trình nghiên cứu, chúng tơi
có phân biệt hai khái niệm thể tài và thể loại . Trong nhiều tài liệu lí luận văn
học thì đây chỉ là hai cách dịch của cùng một thuật ngữ có gốc tiếng Pháp là
genre littéraire.
Cùng thuộc phạm trù thể trong sự phân biệt với phạm trù loại, khái niệm
thể loại thường được dùng để chỉ các hình thức cụ thể của sáng tác như tiểu
thuyết, thơ, truyện ngắn, truyện vừa. Còn khái niệm thể tài thích hợp với việc
chỉ định các sáng tác có những điểm chung về nội dung, đề tài (tất nhiên nội
dung, đề tài đó sẽ quy định một hình thức có tính đặc thù). Ở đây các tác phẩm
thuộc thể tài chân dung văn học gần như đều hướng đến việc dựng chân dung
của một nhà văn gắn liền với việc tìm hiểu một thời đại văn chương.
Trên thế giới, chúng ta thấy có những tác giả nổi tiếng viết chân dung
văn học như M.Gorki viết về L.Tolstoi, Chekhov, Essenin; S.Zweig viết về
Balzac, Dickens, Byron; Ehrenburg, Pautovski viết về nhiều nhà văn và nghệ sĩ
cùng thời... Những tác phẩm của các tác giả này đã trở thành mẫu mực của thể
tài chân dung văn học, trên cả bình diện nội dung và nghệ thuật. Ở Việt Nam
chúng ta cũng đã có nhiều tác giả viết chân dung văn học như Nguyễn Đình
Thi viết về Nam Cao và Trần Đăng; Nguyễn Tuân viết về Nguyễn Huy Tưởng

và Nguyên Hồng; Nguyễn Đức Bính viết về Hồ Xn Hương và Ngơ Tất Tố.
Ngoài ra, Vũ Ngọc Phan, Xuân Diệu, Hoài Thanh, Tơ Hồi,… cũng là những
tên tuổi đánh dấu trong việc xây dựng thể tài chân dung văn học ở nước ta.
Cùng với sự phát triển của thời gian, thể chân dung văn học ngày càng được
chú ý. Trong văn học Việt Nam hiện đại và đương đại đã có thể tìm thấy những
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>3


tác phẩm đặc sắc của thể tài này như “Chân dung văn học” của Hoài Anh,
“Bạn văn” của Nguyễn Quang Lập, “Viết về bè bạn” của Bùi Ngọc Tấn ... Bên
cạnh những tác phẩm trên, chúng ta cịn có thể kể thêm những tác phẩm rất giá
trị tiêu biểu cho thể tài chân dung văn học. Có thể kể: Vương Trí Nhàn với sức
viết dồi dào; nghệ thuật viết chân dung văn học của ông thể hiện qua hàng loạt
tập sách như Những kiếp hoa dại (NXB Hội nhà văn, 1993), Cây bút, đời
người (NXB Trẻ, 2002), Ngoài trời lại có trời (NXB Hội nhà văn, 2003), Có
những nhà văn như thế (NXB Hội nhà văn, 2006), Cánh bướm và đóa hướng
dương (NXB Phụ nữ, 2006).
Nguyễn Khắc Phê với ý thức khắc họa chân dung khá độc đáo trong cuốn
Hiện thực và sáng tạo tác phẩm văn nghệ (NXB Hội nhà văn, 2006), giúp chúng
ta được mở rộng tầm hiểu biết, tơn kính về những con người của xứ Huế mà
cuộc đời và sự nghiệp khá lặng thầm như họa sĩ Lê Văn Miến, nữ sĩ Mai Am,
nữ sĩ Cao Ngọc Anh, Hải Triều; nhà thơ đầy chất Huế Nam Trân, Hải Bằng.
Văn Giá với Đời sống và đời viết (NXB Hội nhà văn, 2005) được viết
bằng một phong cách riêng, thể hiện sự hài hịa, hơ ứng phê bình tác phẩm với
phác thảo chân dung tác giả trong chín bài dựng chân dung các tác giả Nguyễn
Nhược Pháp, Thạch Lam, Ngơ Tất Tố, Nam Cao, Thâm Tâm, Hồi Thanh, Vũ
Bằng, Thanh Châu, Văn Cao. Văn Giá còn viết chung với Nguyễn Đăng Điệp,
Lê Quang Hưng, Nguyễn Phượng, Chu Văn Sơn trong cuốn Chân dung các

nhân vật Việt Nam hiện đại (2 tập, NXB Giáo dục, 2005), chủ yếu dựng chân
dung các nhà thơ, nhà văn có tác phẩm trong nhà trường phổ thơng, những
người có ảnh hưởng lớn đến tri thức văn học sử Việt Nam hiện đại. Ở cuốn
sách này, chúng ta nhận thấy một cách viết chân dung khoa học, hệ thống, có
sự kết hợp giữa văn phong nghị luận và văn phong sáng tác, vừa cho người đọc
những tri thức cơ bản, vừa tạo thêm nhiều phát hiện mới mẻ, sâu sắc và giàu
cảm xúc thẩm mĩ.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>4


Khác với cách viết hệ thống của Chân dung các nhân vật Việt Nam hiện
đại, cuốn Văn khoa chân dung kí (NXB Hội nhà văn, 2006) của Hữu Đạt lại
viết dưới dạng chương hồi, không câu nệ thứ tự về thế hệ trước sau mà theo
cảm hứng văn chương của người viết. Cuốn sách dựng lại chân dung các giáo
sư Khoa Ngữ văn vẻ vang một thời của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, nay
là Trường ĐHKHXH&NV (ĐHQG Hà Nội). Chính vì thế, sự hấp dẫn của cuốn
sách chính là ở các sự kiện mang tính lịch sử được phản ánh qua thời gian dưới
các góc nhìn đa chiều đối với mỗi tính cách và mỗi con người. Hịa vào chiều
sâu liên tưởng khám phá đó, có thể kể thêm Dấu tích văn nhân (NXB Đà
Nẵng, 2001) của PGS. TS. Nguyễn Phong Nam như một cách cảm nhận chân
dung các văn nhân qua những dấu tích mà họ tạc vào những trang tác phẩm.
Trong mười tám bài viết, tác giả Nguyễn Phong Nam đã dựng chân dung các
nhà văn, nhà thơ bằng chính những tác phẩm của họ.
Gần đây nhất, những người quan tâm đến thể chân dung văn học đón
nhận cuốn Chân dung văn học Việt Nam (NXB Hội nhà văn, 2010) của
Nguyên An. Đọc cuốn sách này, ta cảm nhận được sự tâm huyết của tác giả
khi ông bỏ rất nhiều công sức nghiên cứu để trả lời cho được câu hỏi thế nào

là chân dung văn học và đưa ra một nhận định của riêng mình về thể loại
này. Nguyên An đã phác họa chân dung gần hai mươi nhà văn, nhà thơ: Tơ
Hồi, Huy Cận, Vũ Cao, Nguyễn Duy, Thúy Toàn, Hữu Mai, Phùng Quán…
Cuốn Nhà văn độc hành độc bộ của Vũ Từ Trang được NXB Phụ nữ ấn
hành (quý II năm 2013), viết về những nhà văn, nhà thơ lớp đàn anh đã
thành danh đáng quí trọng như Yến Lan, Quang Dũng, Nguyễn Bản, Lê Bầu,
Nguyễn Xuân Khánh, Phan Xuân Hạt, Thái Giang, Thanh Tùng, Hoài Anh;
những nhà văn bạn bè cùng trang lứa như Tô Ngọc Hiến, Lưu Quang Vũ,
Nghiêm Đa Văn, Hồng Việt Hằng; những người viết có số phận khơng mấy
an lành như Nguyễn Tuân, Phương Thúy, Nguyễn Ngọc Ly, Lương Vĩnh…
và cả về những người bình thường nhưng vì đam mê văn chương mà dấn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>5


thân như Nguyễn Hữu Cung - một người sửa mo-rát của một nhà xuất bản;
như Nguyễn Thị Hoài Thanh. Giống như phần đông những người viết chân
dung, Vũ Từ Trang cũng đã giới thiệu giúp bạn đọc hiểu thêm về nhân vật,
những con đường khác nhau đến với văn chương cùng những thành tựu dù ít
dù nhiều nơi họ.
Có thể nói rằng, phần lớn những tập sách này đã dựng lên chân dung
nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng trong nước cũng như trên thế giới trong cuộc
sống đời thường và đời sống nghệ thuật. Đặc sắc nổi bật của các tập sách này
chính là dựng chân dung khá đầy đặn về các nhà văn, nhà thơ nổi tiếng được
nhiều người biết đến. Qua các tác phẩm chân dung văn học đương đại ngay từ
khi xuất hiện người ta đã thấy được cách dựng chân dung nhà văn qua nhiều
cách tiếp cận, có sự kết hợp linh hoạt, đa dạng các sắc thái giọng điệu và sự
phong phú về từ ngữ. Nhờ đó các chân dung chân thực hơn và như đang bước
ra khỏi thế giới tác phẩm để đến với độc giả.

2.2. Về các cơng trình nghiên cứu về thể tài chân dung văn học
Điểm lại những cơng trình nghiên cứu về thể tài chân dung văn học,
chúng tôi thấy rằng đến nay đã có một số luận văn, khóa luận chú ý đến thể
tài này như: Luận văn Thạc sĩ Mảng chân dung văn học trong sáng tác của
Tơ Hồi (Nguyễn Văn Quang - 1996, Đại học Vinh); các khóa luận tốt
nghiệp Đại học như Nghệ thuật dựng chân dung văn học của Vương Trí
Nhàn (Nguyễn Thị Xuân Giang - 2003, Đại học Vinh), Đóng góp của
Nguyễn Tuân đối với lí luận về tiểu thuyết và thể tài chân dung văn học (Bùi
Hà Phương - 2007, Đại học Vinh) ...
Nhìn chung các cơng trình nghiên cứu trên đều xoay quanh một số vấn
đề cơ bản như khái niệm thể tài chân dung văn học, đặc điểm, khía cạnh nổi bật
của thể tài chân dung văn học cũng như phong cách của người viết chân dung.
Những cơng trình nghiên cứu đó đã có những đóng góp đáng ghi nhận.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>6


Tuy nhiên, như trên đã giới thiệu, cho đến nay chưa có một cơng trình
nào nghiên cứu tập trung về thể chân dung văn học thời kỳ 1930 - 1945 với tư
cách là một đối tượng nghiên cứu. Vì vậy chúng tơi đã tìm đến thể tài chân
dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 với mong muốn
đóng góp vào việc nhận diện đặc trưng thể tài chân dung văn học cũng như
những nét đặc sắc của thể tài này trong giai đoạn 1930 - 1945.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn chúng tôi là: Các đặc điểm của thể
tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 trên hai
bình diện nội dung và nghệ thuật.
3.2. Phạm vi nghiên cứu

Trong giới hạn của đề tài này, chúng tôi lựa chọn phạm vi nghiên cứu là
các bài chân dung văn học được in trong các tập sách, trên báo chí của giai
đoạn 1930 - 1945.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng những phương pháp nghiên cứu cơ bản sau đây:
- Phương pháp thống kê: thống kê một số các dữ liệu cần thiết trong quá
trình nghiên cứu.
- Phương pháp phân tích: chúng tơi sử dụng phương pháp này để có thể
đi sâu nhận diện những giá trị của sáng tác.
- Phương pháp cấu trúc hệ thống.
- Phương pháp so sánh - đối chiếu.
5. Mục đích nghiên cứu
Phát hiện, nhận diện để chỉ ra sự hình thành và phát triển của thể tài chân
dung văn học trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 trên các phương
Soá hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>7


diện nội dung cũng như nghệ thuật: cảm hứng dựng chân dung, sự lựa chọn đối
tượng, các phương diện hình thức như sự phối xen các giọng điệu, tạo dựng
không khí, bối cảnh.
6. Đóng góp của luận văn
Trên cơ sở nghiên cứu, khẳng định những nét đặc sắc và ý nghĩa nhiều
mặt của thể tài chân dung văn học trong toàn cảnh của văn học Việt Nam giai
đoạn 1930 - 1945.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn
được cấu trúc làm 3 chương:
Chƣơng 1. Thể tài chân dung văn học giai đoạn 1930 - 1945 - Quá

trình hình thành và phát triển
Chƣơng 2. Đặc điểm thể tài chân dung văn học giai đoạn 1930 - 1945 từ bình diện nội dung
Chƣơng 3. Đặc điểm của thể tài chân dung văn học Việt Nam giai
đoạn 1930 - 1945 - từ bình diện nghệ thuật

Số hóa bởi Trung tâm Học lieäu –ĐHTN

/>8


NỘI DUNG CHÍNH
Chƣơng 1.
THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC GIAI ĐOẠN 1930 - 1945
- QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
1.1. Một số vấn đề lí thuyết về thể tài chân dung văn học
1.1.1. Giới thuyết khái niệm
Chân dung văn học là một thể tài ra đời tương đối muộn. Sự xuất hiện và
phát triển của chân dung văn học đánh dấu một ý nghĩa quan trọng trong đời
sống văn học nói chung và trong lịch sử phát triển của phê bình văn học nói
riêng, thu hút cả giới nhà văn - những người sáng tác.
Đây là một thể tài chỉ ra đời trên một cơ sở ý thức xã hội nhất định, khi
lịch sử chuyển sang thời kì hiện đại - thời kì mà việc viết văn, sáng tạo nghệ
thuật trở thành một loại hình lao động nghề nghiệp, nghề văn được coi trọng và
trở thành một loại hình lao động nghệ thuật được chun mơn hóa. Từ đây văn
nghệ sỹ trở thành một tầng lớp có vị trí nhất định trong xã hội và trở thành đối
tượng miêu tả của văn học nghệ thuật, và theo sự phát triển theo thời gian, về
sau, đối tượng của chân dung văn học càng được mở rộng biên độ, còn hướng
đến việc phác thảo lại những con người tiêu biểu trong các lĩnh vực khác của
xã hội và cả những sự kiện, thời kì văn học.
Chân dung văn học là thể loại văn học đặc thù có nhiệm vụ tương tự như

thể loại chân dung trong hội họa và điêu khắc, miêu tả diện mạo của một con
người cụ thể, có thật, sao cho truyền được thần thái sống động của người đó, phát
hiện đặc điểm riêng cá nhân, độc đáo, không lặp lại của một nhân cách với thế
giới tinh thần của nó. Khác với hồi tưởng, ghi chép về một con người cụ thể, với
tư cách là một thể loại văn học, chân dung văn học miêu tả con người cụ thể với
một quan niệm xác định về nhân cách và tài năng văn chương.
Đứng từ góc độ thể loại, chân dung văn học được xem là một hình thức
đứng giữa ba thể loại: ký - truyện - phê bình văn học. Sở dĩ như thế là bởi chân
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>9


dung văn học được xây dựng trên những chất liệu lấy từ chính cuộc đời thực
của các đối tượng nhưng lại khơng hồn tồn trùng khít, đồng nhất với con
người tiểu sử, bởi nó có xu hướng được „tiểu thuyết hóa”, có phần pha trộn với
truyện kể, suy tưởng và bình luận.
Chúng ta cịn nhận thấy thể chân dung văn học được tồn tại ở dưới nhiều
dạng thức biến thể: có tác phẩm thiên về phê bình sáng tác, có tác phẩm như
một hồ sơ lí lịch, tiểu sử nhân vật; có bức chân dung là những kỉ niệm một
thời, ấn tượng sống động về những lần gặp gỡ; có chân dung như một nhật ký
cá nhân; có những chân dung là tổng hịa của những cái nói trên. Vì vậy,
nghiên cứu chân dung văn học yêu cầu cần có sự phân biệt với thể loại tiểu
luận nghiên cứu hay các bài báo, bài viết tưởng niệm có tính chất thời sự.
Chính điều này đặt ra địi hỏi người dựng chân dung không dừng lại ở việc
cung cấp tư liệu, mà còn phải tạo nên những thần thái độc đáo riêng cho bài
viết của mình. Đối với chân dung mà tác giả là những nhà văn đầy tài năng như
Nguyễn Tn, Tơ Hồi, … thì giá trị khơng chỉ dừng lại ở đó, mà cịn ở vẻ đẹp
nghệ thuật. Nghĩa là trên cơ sở tư liệu sống, người viết phải xây dựng được
những chân dung nghệ thuật giàu chất thẩm mĩ, đạt được phẩm chất nghệ thuật

cao và gây ấn tượng sâu sắc đối với độc giả. Những bài viết chân dung văn học
không chỉ đơn thuần là những bài giới thiệu tiểu sử hay những tiểu luận khoa
học viết về sự nghiệp của một tác giả nào đó mà quan trọng hơn phải bắt được
cái thần của văn nghiệp của người được tạo chân dung, phác họa nên được cái
hồn cốt của chân dung ấy. Chúng ta có thể bắt gặp những giá trị nhận thức giàu
chất thẩm mĩ này ở những tác phẩm chân dung văn học của Nguyễn Tn, Tơ
Hồi, Thạch Lam, Vũ Bằng, Ma Văn Kháng, Xuân Diệu ...
Như vậy, xét về mặt thể loại, chân dung văn học được xem là một thể tài
khá co giãn, khơng có đường biên ranh giới rạch rịi, dễ lẫn vào các thể loại
khác. Chính sự giao thoa giữa các thể loại khác nhau này đã tạo nên sự độc đáo
riêng của chân dung văn học.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>10


Xét về mặt giá trị, chân dung văn học được đánh giá dựa trên những thang
độ xây dựng từ các tiêu chí, đó là: sự đóng góp của tác giả trong việc cung cấp
những tư liệu quí báu, đặc sắc về chân dung đó; tính sinh động, hấp dẫn của việc
xây dựng nên những hình tượng nghệ thuật và sau nữa là những giá trị thẩm mĩ,
nhận thức, giáo dục tác động sâu sắc đến người đọc ở mức độ nào.
Tóm lại, định nghĩa về chân dung văn học, chúng ta chấp nhận quan
niệm xem chân dung văn học là những sáng tác dựng lại chân dung của một
con người gắn liền với tác phẩm của họ, rộng hơn, gắn liền với một thời kì văn
học. Giá trị của chân dung văn học sẽ nằm cốt lõi ở sự thay đổi của người đọc
sau khi đọc xong văn bản, mà đúng như những nhà nghiên cứu nước ngoài đã
từng đánh giá rất cao vị trí của thể tài này. Đó là, một tác phẩm chân dung văn
học có thể “thay đổi cả cách nhìn về thế giới của cả một thế giới”, đúng như
câu hỏi mà Barbara Doyen đã đặt ra trong bài viết Hồi ký là gì? Điều gì tạo nên
sự khác biệt giữa hồi ký với tự truyện hoặc tiểu sử?(What is a memoir? What

makes a memoir defferent from an autobiography or biography?).
1.1.2. Mối quan hệ giữa thể tài chân dung văn học với thể loại kí và phê bình
văn học
- Chân dung văn học là một thể văn sáng tác thuộc loại kí văn học.
Định nghĩa về chân dung văn học, Từ điển thuật ngữ văn học (Lê Bá
Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên) cho rằng: “Thể loại văn
học đặc thù có nhiệm vụ tương tự như thể loại chân dung trong hội họa và
điêu khắc, miêu tả diện mạo của một con người cụ thể, có thật, sao cho
truyền được thần thái sống động của người đó, phát hiện đặc điểm riêng cá
nhân, độc đáo, không lặp lại của một nhân cách với thế giới tinh thần của
nó. Chân dung văn học miêu tả con người cụ thể với một quan niệm xác
định về nhân cách. Phương pháp của chân dung văn học là phương pháp
của thể kí. Nó khơng thiên về cốt truyện. Nhà văn phát huy sở trường về
quan sát, chọn lựa chi tiết, cử chỉ ngôn luận, kể cả tác phẩm, tư thế hồi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>11


tưởng để dựng lại bộ mặt tinh thần của con người sao cho truyền được thần
thái sống động của con người, thường là nhà văn, nghệ sĩ hoặc các nhà hoạt
động nổi tiếng” [11, tr.52].
Tơ Hồi một nhà văn tiêu biểu của thể tài này cũng nhận định như
sau: “Chân dung văn học là việc dựng lại những bóng dáng thần thái văn
nhân, những câu nói cái cười, bước đi dáng đứng của họ mà mình từng thấy
từng biết” [14, tr.72].
Như vậy, bao quát lại, chân dung văn học là một thể loại văn học đặc thù
thuộc thể ký văn học nhằm miêu tả con người một cách cụ thể, có thật, tiêu
biểu, thơng qua việc dựng lên một cách sinh động diện mạo, phẩm chất, tinh
thần của đối tượng. Người viết dựng lên diện mạo chân dung văn học về những

người có quan hệ trực tiếp thân mật của họ trong giới, trong nghề hoặc trong
những mối quan hệ quen biết.
Nhìn chung, người viết chân dung văn học phải phát huy cao độ năng
lực quan sát, vốn hiểu biết của mình về những tình cảm, cảm xúc mạnh mẽ về
đối tượng sử dụng nghệ thuật trong sáng tạo hình tượng nhân vật theo yêu cầu
thể ký văn học để đạt đến độ đặc sắc trong chân dung được tạo hình. Nếu
khơng có năng lực quan sát, khơng có kinh nghiệm sống với vốn hiểu biết
phong phú, khơng có những tình cảm, xúc cảm chân chính, mạnh mẽ và cao
đẹp thì khơng thể tạo dựng được thể chân dung văn học.
Với tác phẩm chân dung văn học, hình tượng nghệ thuật ln được soi
sáng bởi một cái nhìn chủ quan của tác giả. Có lúc tác giả cịn bộc lộ quan
điểm, tình cảm của mình. Nếu đem so sánh giữa chân dung văn học do các nhà
phê bình viết với chân dung văn học do các nhà văn viết thì ta thấy ít nhiều có
sự khác nhau. Đọc những chân dung do các nhà phê bình viết, ta thấy họ
thường có xu hướng thiên về phê bình và đánh giá, nhưng đối với những nhà
văn dựng chân dung, họ thường xem đây như là một hoạt động sáng tạo.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>12


- Chân dung văn học là một dạng đặc biệt của hoạt động phê bình văn học.
Ngồi ra, cũng phải thấy thêm rằng, chân dung văn học là một dạng đặc
biệt của hoạt động phê bình văn học. Căn cứ vào đặc trưng trên về đối tượng,
về thể loại và căn cứ vào thực tiễn sáng tác từ những năm 1930 của thế kỉ XX
trở lại đây, chúng ta thấy các nhà văn viết chân dung thường dựa vào hai cách
tiếp cận để dựng chân dung.
Thứ nhất là từ những chi tiết lấy từ đời sống của nhà văn, người dựng
chân dung làm hiện lên thế giới tinh thần và hình tượng con người nhà văn. Có
thể thấy rõ điều này trong những trang viết tiêu biểu như của Nguyễn Tuân viết

về Tú Xương, Ngô Tất Tố; Xuân Diệu viết về Hồ Xuân Hương; Nguyễn Đức
Bính viết về Hồ Xuân Hương và Ngơ Tất Tố; Hồi Thanh - Hồi Chân viết về
bốn mươi sáu gương mặt xuất sắc của phong trào Thơ mới.
Thứ hai là đi từ những chi tiết của đời sống nhà văn mà làm sáng tỏ thế
giới tinh thần của họ trong tác phẩm để thấy “văn với người là một” (Nguyễn
Đăng Mạnh). Thông thường người dựng chân dung phải có khả năng thẩm văn
và tổng hợp được từ văn cái thần thái chung của nghệ thuật, hiểu được cả tư
tưởng phong cách mà nhà văn - người được tác giả dựng chân dung. Tiêu biểu
có những trang viết như của Nguyễn Tuân viết về Tản Đà, Nguyên Hồng;
Nguyễn Đăng Mạnh viết về Nguyên Hồng, Nguyễn Tuân, Nguyễn Minh Châu;
Vũ Bằng viết về Nguyễn Tuân, Tản Đà; Nam Cao viết về Nguyên Hồng …
Do đó, có thể nói, thể loại chân dung văn học là một dạng đặc biệt của
phê bình văn học. Tính chất phê bình văn học được xây dựng theo cách tiếp
cận thứ nhất tất nhiên khơng cần bàn nhiều. Tính chất phê bình văn học của
chân dung văn học được tiếp cận theo cách thứ hai không thể hiện thật rõ,
nhưng nhất thiết phải có để tránh lối kể chuyện dễ dãi.
Các tác phẩm thuộc thể loại chân dung có thể thiên về phê bình chân
dung, có thể là như một cuốn tiểu sử nhân vật, hay có thể lại như một cuộc dạo
chơi thơ thẩn trong tâm trí theo dịng hồi tưởng để tìm lại những gặp gỡ cũ. Dù
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>13


ở bất kì dạng nào, chúng ta cũng cảm nhận được sự cung cấp về mặt tư liệu
thật đáng quý. Tuy nhiên, giá trị của chân dung văn học không dừng lại ở việc
cung cấp tư liệu mà cái hay, cái độc đáo cốt nằm ở chỗ dựng chân dung sống
động của nhà văn, giúp chúng ta từ con người mà hiểu được văn, đúng như
Nguyễn Đăng Mạnh từng nói: “Cái gốc gác, cốt lõi của nó, hay có thể gọi là
cái “thần” của văn” [21]. Đồng thời, cũng là hiểu được tư tưởng của nhà văn

ấy. Chẳng hạn như chân dung của Tản Đà hiện lên trong những hồi tưởng của
Nguyễn Tuân:
“Người ngày xưa… lôi - thôi lắm.
Tôi hãy bắt đầu bằng cái lôi - thôi của Nguyễn - Khắc - Hiếu đi tắm ở bể
Sầm Sơn. Thứ đến là cái lôi - thôi của Tản Đà khi cuốc cả nền nhà người ta lên
để làm vườn trồng rau thơm. Rồi thứ nữa là đem ra giới thiệu một ông Tản Đà
múa kiếm!
Gánh văn lên bán Chợ Giời; gửi thư lên thiên đình cầu hơn; xuống bể
Sầm Sơn bơi đứng và ăn hải sản sống; lên rừng tịch cốc; uống rượu sâm banh
với nem chua trên toa xe lửa tốc hành; đi thăm mả vua Tây Sơn với cái lối khấn
ngang tàng: “Bắc kỳ Sơn tây nhân Nguyễn Khắc Hiếu kinh quá thử địa”, làm
náo động cả quan nha một vùng địa phương Bình Định, qi gở ơi là quái gở
vậy thay. Chưa cho là đủ ngôn, chưa chịu chấm dấu hết, cái “quái - tượng” ấy lại
còn cầm đốc một thanh kiếm múa may quay cuồng nữa. Có đáng sợ khơng?
Thật là “đời chưa chán tớ, tớ cịn chơi”. Có như thế, vong linh thi nhân
ạ!” [37, tr.689-690]. Từ chân dung ấy, chúng ta càng cảm thấu, lí giải rõ hơn
khí chất ngang tàng, cái “ngơng” của một “khối tình” Tản Đà. Đồng thời, qua
lối phác thảo chân dung với chất giọng tài tử, thể hiện rõ một mối tương giao
đặc biệt giữa người được dựng chân dung và người dựng chân dung, chúng ta
càng hiểu hơn cái “ngông nghênh” trong những áng văn của nhà văn tài hoa
Nguyễn Tuân. Rồi đến lượt chân dung người văn đầy uyên bác Nguyễn Tuân
này lại được thể hiện thật cụ thể trong những hồi tưởng của Tơ Hồi trong hồi
ký Cát bụi chân ai.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>14


Đó là một Nguyễn Tuân khác người từ cách ăn mặc: “đi bên này Hồ
Gươm thấy Nguyễn Tuân ngồi trong nhà hàng Hoàng Gia, cái quán rượu kiểu

Pháp che cánh sáo ra kín vỉa hè. Nhà văn chơi chua khác đời. Khăn lượt vố, áo
gấm trần, tay chống dọc chiếc quạt ba thước thay ba toong, chân bít tất dận
giày mõm nhái Gia Định” [37, tr.383]… Cho đến ẩm thực: “Ít ai biết Nguyễn
Tuân chỉ ăn một thứ phở, phở chín, phở thịt bị chín… Thịt bị chín, nạm hay
mỡ, bánh vừa phải không nẫu vồng lên, không thái sẵn và thái máy như Sài
Gòn mà Nguyễn Tuân gọi đùa là vằn thắn phở. Xúc bánh xong, thái thịt bày
lên rắc hành hoa và hạt tiêu - không ớt, mặc dù thích cay” [37, tr.403]. Đến sở
thích cầu kì, tỉ mỉ cho mỗi chuyến đi cũng khác: “sửa soạn đi còn kĩ lưỡng hơn
đi” [37, tr.394], “mải mê quên ngày tháng, nhưng tính đếm sửa soạn thì phải
nhớ từng ly. Cái phóng khống của ơng ấy khơng lẫn với bng tuồng, cẩu
thả” [37, tr.395].
Cái thú ăn chơi, sinh hoạt khác đời, khác người, vừa tinh tế, vừa rất
“ngông” ấy đi cả vào văn chương của ông: “Đem cái “duyên” đẹp đẽ mọi bề
qng cho Nguyễn Tn có thể chưa kín nghĩa, mà cũng không hẳn đúng. Về
nhà văn và cả về đời. Có người mê Nguyễn Tuân như điếu đổ, từng chữ. Có
người chỉ lướt một đoạn đã khơng chịu được cái giọng khụng khiệng, khệnh
khạng. Triết lí và câu văn Nguyễn Tn khơng giống vị hồi sơn trong thang
thuốc bắc, ghé bổ một tý vô thưởng vô phạt. Cái chơi của Nguyễn Tuân cũng
thế. Với người này, không thể thiếu Nguyễn Tn. Người kia thì khơng chịu
đựng nổi” [37, tr.384-385].
Từ những hồi tưởng của Tơ Hồi, ta có thể cắt nghĩa sâu sắc hơn thứ chủ
nghĩa xê dịch và duy mỹ trong văn chương Nguyễn Tuân.
Như thế, qua những chân dung văn học, ta không chỉ thấy được những chân
dung của những nhà văn, nhà thơ cùng thời, mà ta cịn thấy được bức chân dung
của chính tác giả và cũng từ đó, hiểu được hơn chính về con người và văn chương
của người được dựng chân dung và cả người dựng chân dung; hiểu được hơn cả
một thời đại lịch sử, văn hóa, văn học đằng sau những thế hệ con người ấy.
Số hóa bởi Trung tâm Học lieäu –ĐHTN

/>15

1.1.3. Các đặc điểm của thể tài chân dung văn học
Như trên chúng tơi đã đề cập, từ góc độ thể loại, lí luận văn học đã
xác định chân dung văn học là một thể loại đặc thù, thuộc về thể loại kí văn
học. Đây là thể loại lấy từ ngun mẫu đời sống. Ký chính là một loại văn
xi tự sự trần thuật của những người viết người thật, việc thật với những
đặc điểm riêng biệt gắn liền với tính chất hư cấu và vai trị của người trần
thuật. Nói cách khác, điểm khác biệt của ký so với các thể loại văn học khác
là ở chỗ: ký viết về những cái có thực trong đời sống, có ý nghĩa thời sự
hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp. Giống như người viết báo, người viết ký phải
đặc biệt tôn trọng, phải truyền đạt trung thực, chính xác những sự kiện của
đời thực, việc thực, cảm xúc thực.
Như vậy, xét về mặt truyền đạt sự kiện, rõ ràng ký ln địi hỏi sự
trung thực,chính xác. Tuy nhiên, ký vẫn là một thể trong văn chương ở chỗ
nó có những tính chất như: tính giọng điệu, tính đa nghĩa của văn bản. Thể
loại này vừa có yếu tố của truyện vừa có sự tham gia trực tiếp của tư duy
nghiên cứu. Sự hợp nhất giữa tư duy nghệ thuật và tư duy nghiên cứu là
đặc trưng của tư duy viết ký.
Trong ký, yếu tố chính luận là yếu tố có vai trị cốt yếu còn cốt truyện
chỉ là căn cứ cho sự phát triển, làm bàn đạp thực tại cho tư tưởng chính luận.
Vì vậy nên ngồi hiệu quả gây khối cảm mỹ học, thể loại ký còn gây cho
người đọc những khối thú thuần trí tuệ bằng việc cung cấp cho họ những tri
thức mà họ quan tâm, có khi chỉ là những kiến thức thỏa mãn óc tị mị
thơng thường của con người “ở thể ký tác giả có quyền bộc lộ trực tiếp nỗi
niềm của mình” [8, tr.122].
Trên đây là những đặc trưng cơ bản của thể loại ký nói chung. Bên cạnh
những điểm chung như thế, chân dung văn học cũng cịn mang thêm trong
mình những đặc điểm tiêu biểu riêng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>16


Đặc điểm tiêu biểu riêng trước hết của chân dung văn học đó là nó là
một loại kí (viết về “người thật việc thật” hay về những điều “mình từng thấy
từng biết”), mà ở đó nhân vật trung tâm là các nhà văn đồng nghiệp. Hay nói
cách khác, dựng chân dung văn học tức là lấy nhà văn làm đối tượng để nhận
thức và mô tả. Tiêu biểu như cùng với ngịi bút của nhà văn Tơ Hồi, chúng ta
có chân dung của những tên tuổi lớn của nền văn học hiện đại Việt Nam như
Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, Xuân Diệu, Nguyễn Bính, Hồng Trung Thơng,
Nguyễn Huy Tưởng ... Đó là những bạn văn mà ơng đã gắn bó thân thiết trong
phần lớn quãng đời văn nghiệp của mình. Trong hồi kí của Tơ Hồi, những con
người, những số phận văn chương ấy - được khắc họa đầy sắc cạnh, đầy dấu ấn
song cũng vô cùng gần gũi, chân thực.
Trong Mười chín chân dung nhà văn cùng thời của Vũ Bằng , tên gọi của tác
phẩm cũng đã cho thấy hình tượng trung tâm chính là các nhà văn đồng nghiệp
cùng thời, đó là những Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyễn Tn, Vũ Đình
Long, Tam Ích, Ngơ Tất Tố, Tơ Hoài, Tản Đà, Nguyễn Văn Vĩnh, Hoàng Ngọc
Phách, Tú Mỡ, Văn Cao…
Bên cạnh hình tượng trung tâm là các nhà văn đồng nghiệp cùng thời,
thể chân dung văn học còn có thể khai thác chân dung của các cây bút “tiền
bối” hoặc những người nghệ sĩ mà người dựng chân dung tìm thấy những nét
giao cảm nào đó. Đó là Nguyễn Trãi, Cao Bá Quát, Ưng Bình Thúc Giạ Thị,
Trịnh Công Sơn, Văn Cao, Đinh Cường, Bùi Giáng, Phùng Quán... Đó là
những “người của thời xưa”, hay “người của thời nay” được Hoàng Phủ Ngọc
Tường viết về họ với “một niềm kính yêu thiêng liêng như viết về những người
của cõi bất tử - “người của mn thời” (Lý Hồi Thu).
Có thể nói, qua đó, các tác giả giúp người đọc không chỉ tiếp nhận được
một lượng thông tin tư liệu q giá mà cịn được chia sẻ với nhiều số phận nhân

vật. Đó là những con người có vị thế quan trọng trong nền văn học nước nhà,
lại vừa là những nhà văn có đời sống nội tâm phong phú và trong những thân
phận có nhiều éo le, cay đắng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>17


Như vậy, bên cạnh việc mang trong mình đặc trưng cơ bản đầu tiên về đối
tượng phản ánh phải là các nhà văn có danh tiếng, chân dung văn học cịn có những
đặc trưng chung và riêng khác trong phương thức thể hiện hình tượng trung tâm.
Xét trên bình diện phương thức thể hiện hình tượng nghệ thuật trung tâm, ta
thấy thể tài chân dung văn học thực chất cũng là một dạng đặc biệt của sáng tác
văn học. Nó cho phép người viết được quyền lựa chọn, giữ lại hay tước bỏ, nhấn
mạnh hoặc làm mờ một số đường nét, chi tiết, nhất là cho phép thể hiện ở một mức
độ nào đó cái tơi của người viết trong mối quan hệ với đối tượng được viết, nhằm
tạo ra được một chân dung trong con mắt riêng của mình.
Chẳng hạn như khi dựng chân dung hơn bốn mươi gương mặt tiêu biểu
cho Phong trào Thơ mới trong Thi nhân Việt Nam, trong tâm thế “chào đón
một thời đại mới của thi ca”, Hoài Thanh - Hoài Chân đã lựa chọn một số chi
tiết cốt yếu có thần nhất để từ đó phác thảo nên cái “hồn” nổi bật của mỗi thi
nhân. Hay chân dung Xuân Diệu hiện lên trong những khắc họa của Thế Lữ lại
mang hình ảnh của một thi nhân với dáng vẻ tài hoa, lộng lẫy: “Nhà thi sĩ ấy là
một chàng trai trẻ hiền hậu và say mê, tóc như mây vương trên đài trán thơ
ngây, mặt như bao luyến mọi người và miệng cười như rộng mở như một tấm
lòng sẵn sàng nhân ái.” Điều đó có nghĩa ít nhiều yếu tố hư cấu và tưởng tượng
vẫn có mặt trong thể tài này. Tuy nhiên, dù tưởng tượng đó phóng khống đến
đâu, cũng phải dựa trên sự thật, tuyệt nhiên không được phép dựng chân dung
văn học về một nhà văn nào đó mà “hư cấu” và “tưởng tượng” ra những chi tiết
khơng có thật trong tiểu sử của nhà văn đó.

Một tác phẩm chân dung văn học giá trị phải là một sáng tạo nghệ thuật
thực sự, phải khêu gợi trí tưởng tượng thật sự, nhưng phải sáng tạo trên cơ sở
có thực, những chi tiết có thực (trong văn, trong đời). Đó là những nung nấu
dựa trên những dữ kiện đời sống có thật, mà đúng như Tơ Hồi từng thổ lộ:
“Sáng tác chân dung văn học không phải là những ghi chép đơn thuần, bởi vì
khi viết theo lối ghi chép người thật việc thật, sự sáng tạo cũng không cho phép
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>18


ta đơn giản. Bao nhiêu công phu và tâm sức bấy lâu quanh những thông cảm và
sự hiểu biết rộng của chúng ta về những “mẫu người thật ấy, những kiểu việc
thật ấy” sẽ đem lại giá trị cao cho sức nghĩ lúc thể hiện ghi chép của anh” [14,
tr.70]. Trong khn khổ và giới hạn của thể kí, sự sáng tạo này thể hiện chủ
yếu ở chỗ nắm bắt và chọn lựa chi tiết có ý nghĩa tiêu biểu và xuất thần của đối
tượng. Sự sáng tạo ở đây tương đối gần với sự sáng tạo của nhiếp ảnh hay hội
họa trong việc dựng chân dung.
Nói tóm lại, cũng giống như bất kì tác phẩm thuộc loại văn sáng tác nào,
chân dung văn học được coi là thành công phải là những tác phẩm xây dựng
được những hình tượng chân xác và sống động như thể loại kí, vừa tơ đậm được
một cách sắc sảo các nét cá tính của nhà văn được dựng chân dung, lại vừa hàm
chứa những nét chung của giới văn nhân nghệ sĩ. Nhờ thể chân dung văn học mà
các nhà văn có dịp hiểu biết nhau kĩ càng hơn, những người nghiên cứu và giảng
dạy có một nguồn tư liệu tin cậy để làm tốt hơn cho quá trình giảng dạy, nghiên
cứu. Và cũng qua những chân dung văn học, người đọc rộng rãi có thể có thêm
nhiều nhận thức và cảm xúc phong phú hơn về các tác phẩm văn học.
Mặt khác, khi dựng chân dung người khác, người viết bao giờ cũng
bộc lộ thái độ và những đánh giá riêng của mình dưới dạng luận đề. Nghĩa
là chân dung văn học là một thể văn bộc lộ đậm nét tính chất chủ quan của

người viết. Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn
Khắc Phi chỉ ra rằng: “Nhà văn phát huy sở trường quan sát, lựa chọn chi
tiết, cử chỉ, ngôn luận, kể cả tác phẩm, tư thế, hồi tưởng để dựng lại bộ mặt
tinh thần của một con người, thường là nhà văn, nghệ sĩ, các nhà hoạt động
xã hội nổi tiếng” [11, tr.152]. Chính vì vậy, mà những nhà văn viết chân
dung văn học thường quan tâm đến những cây bút có tài năng và có cá tính,
tức là quan tâm tới những nhà văn nổi tiếng - không mấy ai lại viết chân
dung của những nhà văn thiếu cá tính và ít tài năng. Độc giả cũng vậy, họ
thường quan tâm tới những chân dung văn học nổi tiếng, có cá tính, có tài
năng mà họ hâm mộ. Nhưng viết về chân dung thì bản thân người viết phải
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN
/>19


là những người có cá tính, có phong cách. Nếu khơng có, thì khơng viết
được những chân dung đặc sắc. Điều ấy khiến cho tác phẩm chân dung văn
học luôn mang đậm tính chủ quan.
Các bức chân dung văn học, do thế luôn thể hiện cái tôi của người cầm
bút. Đọc những chân dung văn học xuất sắc nhất, ta thường thấy rất rõ tình cảm
nồng nhiệt của người viết đối với đối tượng của mình.
Tính chủ quan của chân dung văn học còn thể hiện rõ hơn nữa ở cách
khai thác và phát hiện riêng về đối tượng được khắc họa chân dung.
Nhà văn Nguyễn Tuân đã từng quan niệm trong sáng tạo nghệ thuật: “Mỗi
người có một vision (nhãn quan) riêng. Nó đẻ ra phong cách. Do thế mà
anh thích tả gió, tả nắng, anh thì thích tả mây, tả mưa. Anh thì có sở trường
này, sở trường nọ”. Như vậy, mỗi nhà văn đều có cái riêng của mình.
Những chân dung văn học do mỗi nhà văn tạo ra cũng đều mang một dấu
ấn độc đáo riêng, phong cách nghệ thuật riêng của tác giả ấy. Chẳng hạn
như, nếu những sáng tác chân dung văn học của Hoài Thanh - Hoài Chân
thu hút người đọc bởi một giọng văn tha thiết, duyên dáng, trong một cảm

hứng ngợi ca và dường như được giữ một khoảng cách thẩm mĩ, một
ngưỡng vọng với những đối tượng được dựng chân dung thì Vũ Ngọc Phan
lại tạo nên hiệu ứng thu hút nhờ chính sự sắc sảo trong ngịi bút và cảm
hứng nghiêng về phê bình văn học. Hay như Tơ Hồi, khi viết chân dung,
ơng lại ln là cây bút hiện thực bám chặt vào “chất văn xuôi” của đời
sống bằng một giọng điệu trần thuật dí dỏm, khơi hài pha chút bông đùa,
đôi chút mỉa mai, tinh quái nhưng cũng rất nghiêm trang và thâm thúy.
Người ta có thể nhận ra khá nhiều sắc thái trong chân dung văn học: hóm
hỉnh mà sâu sắc, lại cũng đầy nỗi niềm như Vũ Bằng; chân thành và giản dị
như Bùi Ngọc Tấn; tài hoa và mượt mà như Hoàng Phủ Ngọc Tường… Hay có
khi đầy mới lạ với những cuộc đối thoại dài hơi, bạo dạn, sôi nổi với những
chân dung văn học nước nhà được dựng lên theo kiểu dựng chân dung Tây
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –ĐHTN

/>20