Bổ trợ kiến thức ôn thi Ngữ văn lớp 9 vào 10

phong cách Hồ Chí Minh
(Lê Anh Trà)
I - Gợi ý
1. Xuất xứ:
Phong cách Hồ Chí Minh
là một phần bài viết "Phong cách Hồ Chí Minh, cái
vĩ đại gắn với cái giản dị" của tác giả Lê Anh Trà, trích trong cuốn sách "Hồ Chí
Minh và văn hoá Việt Nam", Viện Văn hoá xuất bản, Hà Nội, 1990.
2. Tác phẩm:
Mặc dù am tờng và ảnh hởng nền văn hoá nhiều nớc, nhiều vùng trên thế
giới nhng phong cách của Hồ Chí Minh vô cùng giản dị, điều đó đợc thể hiện
ngay trong đời sống sinh hoạt của Ngời: nơi ở chỉ là một ngôi nhà sàn nhỏ bé với
những đồ đạc mộc mạc, trang phục đơn sơ, ăn uống đạm bạc.
3. Tóm tắt:
Viết về phong cách Hồ Chí Minh, tác giả đa ra luận điểm then chốt: Phong
cách Hồ Chí Minh là sự kết hợp hài hoà giữa tính dân tộc và tính nhân loại,
truyền thống và hiện đại, giữa vĩ đại và giản dị.
Để làm sáng tỏ luận điểm này, tác giả đã vận dụng một hệ thống lập luận
chặt chẽ, với những dẫn chứng xác thực, giàu sức thuyết phục về quá trình hoạt
động cách mạng, khả năng sử dụng ngôn ngữ và sự giản dị, thanh cao trong cuộc
sống sinh hoạt hằng ngày của Bác.
II - Giá trị tác phẩm
Trong bài thơ
Ngời đi tìm hình của nớc
, Chế Lan Viên viết:
Có nhớ chăng hỡi gió rét thành Ba Lê
Một viên gạch hồng, Bác chống lại cả một mùa băng giá
Đó là những câu thơ viết về Bác trong thời gian đầu của cuộc hành trình cứu
nớc gian khổ. Câu thơ vừa mang nghĩa tả thực vừa có ý khái quát sâu xa. Sự đối
lập giữa
một viên gạch hồng

giản dị với cả
một mùa đông băng giá
đã phần nào
nói lên sức mạnh và phong thái của vị lãnh tụ cách mạng vĩ đại. Sau này, khi đã
trở về Tổ quốc, sống giữa đồng bào, đồng chí, dờng nh chúng ta vẫn gặp đã con
ngời đã từng bôn ba khắp thế giới ấy:
Nhớ Ngời những sáng tinh sơng
Ung dung yên ngựa trên đờng suối reo
Nhớ chân Ngời bớc lên đèo
Ngời đi, rừng núi trông theo bóng Ngời.
(
Việt Bắc
- Tố Hữu)
Còn nhiều, rất nhiều những bài thơ, bài văn viết về cuộc đời hoạt động cũng
1
nh tình cảm của Bác đối với đất nớc, nhân dân. Điểm chung nổi bật trong những
tác phẩm ấy là phong thái ung dung, thanh thản của một ngời luôn biết cách làm
chủ cuộc đời, là phong cách sống rất riêng: phong cách Hồ Chí Minh.
Với một hệ thống lập luận chặt chẽ và những dẫn chứng vừa cụ thể vừa giàu
sức thuyết phục, bài nghị luận xã hội của Lê Anh Trà đã chỉ ra sự thống nhất, kết
hợp hài hoà của các yếu tố: dân tộc và nhân loại, truyền thống và hiện đại để làm
nên sự thống nhất giữa sự vĩ đại và giản dị trong phong cách của Ngời.
Cách gợi mở, dẫn dắt vấn đề của tác giả rất tự nhiên và hiệu quả. Để lí giải sự
thống nhất giữa dân tộc và nhân loại, tác giả đã dẫn ra cuộc đời hoạt động đầy
truân chuyên, tiếp xúc với văn hoá nhiều nớc, nhiều vùng trên thế giới Kết
luận đợc đa ra sau đó hoàn toàn hợp lô gích: "Có thể nói ít có vị lãnh tụ nào lại
am hiểu nhiều về các dân tộc và nhân dân thế giới, văn hoá thế giới sâu sắc nh
Chủ tịch Hồ Chí Minh Ngời cũng chịu ảnh hởng tất cả các nền văn hoá, đã tiếp
thu cái đẹp và cái hay ". Đó là những căn cứ xác đáng để lí giải về tính nhân
loại, tính hiện đại một vế của sự hoà hợp, thống nhất trong phong cách Hồ Chí

Minh.
Ngay sau đó, tác giả lập luận: "Nhng điều kì lạ là tất cả những ảnh hởng quốc
tế đó đã nhào nặn với cái gốc văn hoá dân tộc không gì lay chuyển đợc ở Ngời,
để trở thành một nhân cách rất Việt Nam, một lối sống rất bình dị, rất Việt Nam,
rất phơng Đông, nhng cũng đồng thời rất mới, rất hiện đại ".
Đây có thể coi là lập luận quan trọng nhất trong bài nhằm làm sáng tỏ luận
điểm chính nói trên. Trong thực tế, các yếu tố "dân tộc" và "nhân loại", "truyền
thống" và "hiện đại" luôn có xu hớng loại trừ nhau. Yếu tố này trội lên sẽ lấn át yếu
tố kia. Sự kết hợp hài hoà của các yếu tố mang nhiều nét đối lập ấy trong một
phong cách quả là điều kì diệu, chỉ có thể thực hiện đợc bởi một yếu tố vợt lên trên
tất cả: đó là bản lĩnh, ý chí của một ngời chiến sĩ cộng sản, là tình cảm cách mạng đ-
ợc nung nấu bởi lòng yêu nớc, thơng dân vô bờ bến và tinh thần sẵn sàng quên
mình vì sự nghiệp chung. Hồ Chí Minh là ngời hội tụ đầy đủ những phẩm chất đó.
Để củng cố cho lập luận của mình, tác giả đa ra hàng loạt dẫn chứng. Những
chi tiết hết sức cụ thể, phổ biến: đó là ngôi nhà sàn, là chiếc áo trấn thủ, đôi dép
lốp đã từng đi vào thơ ca nh một huyền thoại, là cuộc sống sinh hoạt hằng ngày,
là tình cảm thắm thiết đối với đồng bào, nhất là với các em thiếu nhi cũng đã
trở thành huyền thoại trong lòng nhân dân Việt Nam. Với những dẫn chứng
sống động ấy, thủ pháp liệt kê đợc sử dụng ở đây không những không gây nhàm
chán, đơn điệu mà còn có tác dụng thuyết phục hơn hẳn những lời thuyết lí dài
dòng.
Trong phần cuối bài, tác giả đã khiến cho bài viết thêm sâu sắc bằng cách kết
nối giữa quá khứ với hiện tại. Từ nếp sống "giản dị và thanh đạm" của Bác, tác
giả liên hệ đến Nguyễn Trãi, đến Nguyễn Bỉnh Khiêm các vị "hiền triết" của
non sông đất Việt:
Thu ăn măng trúc, đông ăn giá
2
Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao
Đây cũng là một yếu tố trong hệ thống lập luận của tác giả. Dẫu các yếu tố so
sánh không thật tơng đồng (Bác là một chiến sĩ cách mạng, là Chủ tịch nớc trong

khi Nguyễn Trãi và Nguyễn Bỉnh Khiêm đợc nói đến trong thời gian ở ẩn, xa
lánh cuộc sống sôi động bên ngoài) nhng vẫn đợc vận dụng hợp lí nhờ cách lập
luận có chiều sâu: "Nếp sống giản dị và thanh đạm của Bác Hồ, cũng nh các vị
danh nho xa, hoàn toàn không phải là một cách tự thần thánh hoá, tự làm cho
khác đời, hơn đời, mà đây là lối sống thanh cao, một cách di dỡng tinh thần, một
quan niệm thẩm mĩ về cuộc sống, có khả năng đem lại hạnh phúc thanh cao cho
tâm hồn và thể xác".
Bài văn nghị luận này giúp chúng ta hiểu sâu thêm về phong cách của Bác Hồ
vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, danh nhân văn hoá của thế giới.
đấu tranh cho một thế giới hoà bình
(G. G. Mác-két)
I - Gợi ý
1. Tác giả:
Nhà văn Cô-lôm-bi-a G.G. Mác-két (Gabriel Garcia Marquez) sinh năm 1928.
Năm 1936, tốt nghiệp tú tài, ông vào học ngành Luật tại trờng đại học Tổng hợp
Bô-gô-ta và viết những truyện ngắn đầu tay.
Ga-bri-en Gác-xi-a Mác-két là tác giả của nhiều tiểu thuyết theo khuynh hớng
hiện thực huyền ảo nổi tiếng. Ông từng đợc nhận giải thởng Nô-ben văn học
năm 1982.
G. G. Mác-két có một sự nghiệp sáng tác đồ sộ, nhng nổi tiếng nhất là cuốn
Trăm năm cô đơn
(1967) - tiểu thuyết đợc tặng Giải Chianchianô của I-ta-li-a, đợc
Pháp công nhận là cuốn sách nớc ngoài hay nhất trong năm, đợc giới phê bình
văn học ở Mĩ xếp là một trong 12 cuốn sách hay nhất trong những năm sáu mơi
của thế kỉ XX.
Toàn bộ sáng tác của G. G. Mác-két xoay quanh trục chủ đề chính: sự cô đơn
- mặt trái của tình đoàn kết, lòng thơng yêu giữa con ngời.
2. Tác phẩm:
Văn bản
Đấu tranh cho một thế giới hoà bình

trình bày những ý kiến của tác
giả xung quanh hiểm hoạ hạt nhân, đồng thời kêu gọi thế giới nỗ lực hành động
để ngăn chặn, đẩy lùi nguy cơ về một thảm hoạ có thể huỷ diệt toàn bộ sự sống
trên trái đất.
3. Tóm tắt:
Đây là một bài văn nghị luận xã hội. Tác giả nêu ra hai luận điểm cơ bản có
liên quan mật thiết với nhau:
Nguy cơ chiến tranh hạt nhân đe doạ cuộc sống trên trái đất.
3
Nhiệm vụ cấp bách của nhân loại là phải ngăn chặn nguy cơ đó, đồng thời
đấu tranh cho một thế giới hoà bình.
Để làm sáng tỏ hai luận điểm trên, tác giả đã đa ra một hệ thống lập luận chặt
chẽ, đặc biệt là những dẫn chứng rất cụ thể, xác thực, giàu sức thuyết phục.
II - Giá trị tác phẩm
Chúng ta đang sống trong một thế giới mà trình độ khoa học kỹ thuật đang
phát triển với một tốc độ đáng kinh ngạc: những thành tựu của ngày hôm nay,
rất có thể chỉ ngày mai đã thành lạc hậu. Đã từng có những ý kiến bi quan cho
rằng: trong khi của cải xã hội tăng theo cấp số cộng thì dân số trái đất lại tăng
theo cấp số nhân, con ngời sẽ ngày càng đói khổ. Tuy nhiên, nhờ có sự phát triển
nh vũ bão của khoa học kĩ thuật, của cải xã hội ngày càng dồi dào hơn, số ngời
đói nghèo ngày càng giảm đi
Đó là những yếu tố tích cực trong sự phát triển của khoa học mà phần lớn
chúng ta đều nhận thấy. Tuy nhiên, mặt trái của sự phát triển đó thì hầu nh rất ít
ngời có thể nhận thức đợc. Bài viết của nhà văn Gác-xi-a Mác-két đã gióng lên
một hồi chuông cảnh tỉnh nhân loại trớc nguy cơ đang hiện hữu của một cuộc
chiến tranh hạt nhân thảm khốc có khả năng huỷ diệt toàn bộ sự sống trên hành
tinh xanh mà phơng tiện của cuộc chiến tranh ấy mỉa mai thay lại là hệ quả
của sự phát triển khoa học nh vũ bão kia.
Vấn đề đợc khơi gợi hết sức ấn tợng: "Chúng ta đang ở đâu? Hôm nay ngày 8
- 8 - 1986, hơn 50.000 đầu đạn hạt nhân đã đợc bố trí khắp hành tinh. Nói nôm na

ra, điều đó có nghĩa là mỗi ngời không trừ trẻ con, đang ngồi trên một thùng 4
tấn thuốc nổ: tất cả chỗ đó nổ tung lên sẽ làm biến hết thảy, không phải một lần
mà là mời hai lần, mọi dấu vết của sự sống trên trái Đất".
Sức tác động của đoạn văn này chủ yếu bởi những con số thống kê cụ thể:
50.000 đầu đạn hạt nhân; 4 tấn thuốc nổ; không phải một lần mà là mời hai lần
Thông điệp về nguy cơ huỷ diệt sự sống đợc truyền tải với một khả năng tác
động mạnh mẽ vào t duy bạn đọc. Không chỉ có thế, trong những câu văn tiếp
theo, tác giả còn mở rộng phạm vi ra toàn hệ Mặt Trời, dẫn cả điển tích trong
thần thoại Hi Lạp nhằm làm tăng sức thuyết phục.
Trong phần tiếp theo, tác giả đa ra hàng loạt so sánh nhằm thể hiện sự bất
hợp lí trong xu hớng phát triển của khoa học hiện đại: tỉ lệ phục vụ cho việc
nâng cao đời sống nhân loại quá thấp trong khi tỉ lệ phục vụ cho chiến tranh lại
quá cao. Vẫn là những con số thống kê đầy sức nặng:
100 tỉ đô la cho trẻ em nghèo khổ tơng đơng với 100 máy bay ném bom
chiến lợc B.1B hoặc dới 7.000 tên lửa vợt đại châu;
Giá 10 chiếc tàu sân bay mang vũ khí hạt nhân đủ để thực hiện chơng trình
phòng bệnh trong cùng 14 năm, bảo vệ cho hơn 1 tỉ ngời khỏi bệnh sốt rét;
Hai chiếc tàu ngầm mang vũ khí hạt nhân là đủ tiền xoá nạn mù chữ cho
toàn thế giới
4
Đó là những con số vợt lên trên cả những giá trị thống kê bởi nó còn có giá trị tố
cáo bởi điều nghịch lí là trong khi các chơng trình phục vụ chiến tranh đều đã hoặc
chắc chắn trở thành hiện thực thì các chơng trình cứu trợ trẻ em nghèo hay xoá nạn
mù chữ chỉ là sự tính toán giả thiết và không biết đến bao giờ mới trở thành hiện
thực. Trong khía cạnh này thì rõ ràng là khoa học đang phát triển ngợc lại những
giá trị nhân văn mà từ bao đời nay con ngời vẫn hằng xây dựng.
Vẫn bằng phép suy luận lô gích và những con số thống kê nóng bỏng, tác giả
đẩy mâu thuẫn lên đến đỉnh điểm: sự phát triển vũ khí hạt nhân không chỉ đi ng-
ợc lại lí trí của con ngời mà còn đi ngợc lại lí trí tự nhiên. Sự đối lập khủng khiếp
giữa 380 triệu năm, 180 triệu năm, bốn kỷ địa chất (hàng chục triệu năm) với

khoảng thời gian đủ để "bấm nút một cái" đã phơi bày toàn bộ tính chất phi lí
cũng nh sự nguy hiểm của chơng trình vũ khí hạt nhân mà các nớc giàu có đang
theo đuổi. Bằng cách ấy, rất có thể con ngời đang phủ nhận, thậm chí xoá bỏ toàn
bộ quá trình tiến hoá của tự nhiên và xã hội từ hàng trăm triệu năm qua. Đó
không chỉ là sự phê phán mà còn là sự kết tội.
Đó là toàn bộ luận điểm thứ nhất, chiếm đến hơn ba phần t dung lợng của bài
viết này. ở luận điểm thứ hai, thủ pháp tơng phản đã đợc vận dụng triệt để.
Ngay sau lời kết tội trên đây, tác giả kêu gọi:
"Chúng ta đến đây để cố gắng chống lại việc đó, đem lại tiếng nói của chúng
ta tham gia vào bản đồng ca của những ngời đòi hỏi một thế giới không có vũ
khí và một cuộc sống hoà bình, công bằng. Nhng dù cho tai hoạ xảy ra thì sự có
mặt của chúng ta ở đây cũng không phải là vô ích".
Đó không hẳn là một lời kêu gọi thống thiết và mạnh mẽ, tuy nhiên không vì
thế mà nó kém sức thuyết phục. Chính d âm của luận điểm thứ nhất đã tạo nên
hiệu quả cho luận điểm thứ hai này. Những lời kêu gọi của tác giả gần nh những
lời tâm sự nhng thấm thía tận đáy lòng. Cha hết, tác giả còn tởng tợng ra tấn
thảm kịch hạt nhân và đề nghị mở "một ngân hàng lu trữ trí nhớ". Lời đề nghị t-
ởng nh rất không thực ấy lại trở nên rất thực trong hoàn cảnh cuộc chiến tranh
hạt nhân có thể xảy ra bất cứ lúc nào.
Trong luận điểm thứ hai này, tác giả hầu nh không sử dụng một dẫn chứng
hay một con số thống kê nào. Nhng cách dẫn dắt vấn đề, lời tâm sự tha thiết
mang âm điệu xót xa của tác giả đã tác động mạnh đến lơng tri nhân loại tiến bộ.
Tác giả không chỉ ra thế lực nào đã vận dụng những phát minh khoa học vào
mục đích xấu xa bởi đó dờng nh không phải là mục đích chính của bài viết này
nhng ông đã giúp nhân loại nhận thức đợc nguy cơ chiến tranh hạt nhân là hoàn
toàn có thực và ngăn chặn nguy cơ đó, đồng thời đấu tranh cho một thế giới hoà
bình sẽ là nhiệm vụ quan trọng nhất của nhân loại trong thế kỉ XXI.
tuyên bố thế giới về sự sống còn,
quyền đợc bảo vệ và phát triển của trẻ em
I - Gợi ý

5
1. Xuất xứ:
Văn bản
Tuyên bố thế giới về sự sống còn, quyền đợc bảo vệ và phát trỉen
của trẻ em
đợc trích từ Tuyên bố của Hội nghị cấp cao thế giới về trẻ em họp tại
Liên hợp quốc ngày 30-9-1990, in trong cuốn "Việt Nam và các văn kiện quốc tế
về quyền trẻ em", NXB Chính trị quốc gia - Uỷ ban Bảo vệ và chăm sóc trẻ em
Việt Nam, 1997.
2. Tóm tắt:
Tuy chỉ là một trích đoạn nhng bài viết này có thể coi là một văn bản khá
hoàn chỉnh về hiện thực và tơng lai của trẻ em cũng nh những nhiệm vụ cấp thiết
mà cộng đồng quốc tế phải thực hiện nhằm đảm bảo cho trẻ em có đợc một tơng
lai tơi sáng.
Ngoài hai ý mở đầu, bài viết đợc chia thành ba phần rất rõ ràng:
Phần một (sự thách thức): thực trạng cuộc sống khốn khổ của rất nhiều trẻ em
trên thế giới những thách thức đặt ra với các nhà lãnh đạo chính trị.
Phần hai (cơ hội): những điều kiện thuận lợi đối với việc bảo vệ và phát triển
cuộc sống, đảm bảo tơng lai cho trẻ em.
Phần ba (nhiệm vụ): những nhiệm vụ cụ thể, cấp thiết cần thực hiện nhằm
bảo vệ và cải thiện đời sống, vì tơng lai của trẻ em.
II- Giá trị tác phẩm
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng dạy:
Trẻ em nh búp trên cành
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan.
Trẻ em là tơng lai đất nớc. Suy rộng ra, sự vận động và phát triển của thế giới
trong tơng lai phụ thuộc rất nhiều vào cuộc sống và sự phát triển của trẻ em hôm
nay. Càng ngày, vấn đề đó càng đợc nhận thức rõ ràng hơn trên phơng diện quốc
tế. Năm 1990, Hội nghị cấp cao thế giới về trẻ em đã đợc tổ chức. Tại đó, các nhà
lãnh đạo các nớc đã đa ra bản

Tuyên bố về sự sống còn, bảo vệ và phát triển của
trẻ em.
Bài viết này đã trích dẫn những ý cơ bản nhất của bản
Tuyên bố
đó.
Ngay trong phần mở đầu, bản
Tuyên bố
đã khẳng định những đặc điểm cũng
nh những quyền lợi cơ bản của trẻ em. Từ đó, các tác giả bắt vào mạch chính với
những ý kiến hết sức cơ bản và lô gích.
Trong phần thứ nhất, tác giả nêu ra hàng loạt vấn đề có về thực trạng cũng
nh sự vi phạm nghiêm trọng quyền của trẻ em. Đó là sự bóc lột, đày đoạ một
cách tàn nhẫn, là cuộc sống khốn khổ của trẻ em ở các nớc nghèo. Trong hoàn
cảnh ấy, những con số thống kê rất có sức nặng ("Mỗi ngày, có hàng triệu trẻ em
phải chịu đựng những thảm hoạ của đói nghèo và khủng hoảng kinh tế, của nạn
đói, tình trạng vô gia c, dịch bệnh ; Mỗi ngày có tới 40000 trẻ em chết do suy
dinh dỡng và bệnh tật, "). Những con số
biết nói
ấy thực sự là lời cảnh báo đối
với nhân loại.
6
Với nội dung nh vậy nhng các tác giả lại đặt tên cho phần này là
Sự thách
thức
. Mới đọc, có cảm tởng giữa đề mục và nội dung không thật thống nhất. Tuy
nhiên, đó lại là yếu tố liên kết giữa các phần trong văn bản này. Tác giả đã sử
dụng phơng pháp "đòn bẩy": hiện thực càng đợc chỉ rõ bao nhiêu thì những vấn
đề đặt ra sau đó lại càng đợc quan tâm bấy nhiêu.
Trong phần tiếp theo, các tác giả trình bày những điều kiện thích hợp (hay
những cơ hội) cho những hoạt động vì quyền của trẻ em. Đó là những phơng tiện

và kiến thức, là sự hợp tác, nhất trí của cộng đồng thế giới cùng sự tăng trởng
kinh tế, sự biến đổi của xã hội trong đó các tác giả nhấn mạnh đến nhân tố con
ngời. Bằng những hoạt động tích cực, con ngời hoàn toàn có thể làm chủ đợc t-
ơng lai của mình khi quan tâm thoả đáng đến các thế hệ tơng lai.
Trong phần
Nhiệm vụ
, các tác giả nêu ra tám nhiệm vụ hết sức cơ bản và cấp
thiết. Có thể tóm tắt lại nh sau:
1. Tăng cờng sức khoẻ và chế độ dinh dỡng của trẻ em.
2. Quan tâm săn sóc nhiều hơn đến trẻ em bị tàn tật, trẻ em có hoàn cảnh sống
đặc biệt khó khăn.
3. Đảm bảo quyền bình đẳng nam - nữ (đối xử bình đẳng với các em gái).
4. Bảo đảm cho trẻ em đợc học hết bậc giáo dục cơ sở.
5. Cần nhấn mạnh trách nhiệm kế hoạch hoá gia đình.
6. Cần giúp trẻ em nhận thức đợc giá trị của bản thân.
7. Bảo đảm sự tăng trởng, phát triển đều đặn nền kinh tế.
8. Cần có sự hợp tác quốc tế để thực hiện các nhiệm vụ cấp bách trên đây.
Với những ý hết sức ngắn gọn, đợc trình bày rõ ràng, dễ hiểu, bản
Tuyên
bố
này không chỉ có ý nghĩa đối với mỗi ngời, mỗi thành viên trong cộng đồng
quốc tế mà còn có tác dụng kêu gọi, tập hợp mọi ngời, mọi quốc gia cùng hành
động vì cuộc sống và sự phát triển của trẻ em, vì tơng lai của chính loài ngời.
7
chuyện ngời con gái nam xơng
(Trích
Truyền kì mạn lục
- Nguyễn Dữ)
I- Gợi ý
1. Tác giả:

Nguyễn Dữ (cha rõ năm sinh, năm mất), ngời huyện Trờng Tân, nay là huyện
Thanh Miện, tỉnh Hải Dơng. Nguyễn Dữ sống ở thế kỉ XVI, là thời kì triều đình
nhà Lê đã bắt đầu khủng hoảng, các tập đoàn phong kiến Lê, Mạc, Trịnh tranh
giành quyền bính, gây ra những cuộc nội chiến kéo dài. Ông học rộng, tài cao,
nhng chỉ làm quan có một năm rồi xin nghỉ.
2. Tác phẩm:
Tác phẩm nổi tiếng nhất của Nguyễn Dữ là
Truyền kì mạn lục
, gồm 20 truyện
viết bằng tản văn, xen lẫn biền văn và thơ ca, cuối mỗi truyện thờng có lời bình
của tác giả, hoặc của một ngời cùng quan điểm với tác giả.
Chuyện ngời con gái Nam Xơng
thể hiện niềm cảm thơng của tác giả đối với
số phận oan nghiệt, đồng thời ca ngợi vẻ đẹp truyền thống của của ngời phụ nữ
Việt Nam dới chế độ phong kiến.
Về mặt nội dung,
Truyền kì mạn lục
chứa đựng nội dung phản ánh hiện
thực và giá trị nhân đạo sâu sắc. Tác phẩm cũng đồng thời cho thấy những phức
tạp trong t tởng nhà văn.
Nguyễn Dữ phản ánh hiện thực xã hội thời đại mình qua thể truyền kì nên
tác giả thờng lấy xa để nói nay, lấy cái kì để nói cái thực. Đọc
Truyền kì mạn lục
nếu biết bóc tách ra cái vỏ kì ảo sẽ thấy cái cốt lõi hiện thực, phủi đi lớp sơng
khói thời gian xa cũ, sẽ thấy bộ mặt xã hội đơng thời. Đời sống xã hội dới ngòi
bút truyền kì của nhà văn hiện lên khá toàn diện cuộc sống ngời dân từ bộ máy
nhà nớc với quan tham lại nhũng đến những quan hệ với nền đạo đức đồi phong
bại tục.
Nếu khi phê phán, tố cáo hiện thực xã hội, Nguyễn Dữ chủ yếu đứng trên lập
trờng đạo đức thì khi phản ánh số phận con ngời, ông lại xuất phát tự lập trờng

nhân văn. Chính vì vậy,
Truyền kì mạn lục
chứa đựng một nội dung nhân đạo
sâu sắc. Về phơng diện này, Nguyễn Dữ là một trong những nhà văn mở đầu cho
chủ nghĩa nhân văn trong văn học trung đại Việt Nam.
Truyền kì mạn lục
phản
ánh số phận con ngời chủ yếu qua số phận của ngời phụ nữ, đồng thời hớng tới
những giải pháp xã hội, nhng vẫn bế tắc trên đờng đi tìm hạnh phúc cho con ng-
ời". (
Từ điển văn học
- NXB Thế giới, 2005).
3. Thể loại:
Truyện truyền kì
là những truyện kì lạ đợc lu truyền.
Truyền kì mạn lục
của
Nguyễn Dữ là sự ghi chép tản mạn về những truyện ấy. Tác phẩm đợc viết bằng
chữ Hán, khai thác các truyện cổ dân gian, các truyền thuyết lịch sử, dã sử của
Việt Nam. Nhân vật chính trong
Truyền kì mạn lục
phần lớn là những ngời phụ
8
nữ đức hạnh nhng lại bị các thế lực phong kiến, lễ giáo khắc nghiệt xô đẩy vào
những cảnh ngộ éo le, oan khuất. Bên cạnh đó còn có kiểu nhân vật là những ng-
ời trí thức có tâm huyết nhng bất mãn với thời cuộc, không chịu trói mình vào
vòng danh lợi chật hẹp.
4. Tóm tắt:
Câu chuyện kể về Vũ Thị Thiết - ngời con gái quê ở Nam Xơng, tính tình nết
na thuỳ mị. Lấy chồng là Trơng Sinh cha đợc bao lâu thì chàng phải đi lính, nàng

ở nhà phụng dỡng mẹ già và nuôi con nhỏ. Để dỗ con, nàng thờng chỉ bóng
mình trên tờng và bảo đó là cha nó. Khi Trơng Sinh về thì con đã biết nói. Đứa bé
ngây thơ kể với Trơng Sinh về ngời đêm đêm vẫn đến nhà. Trơng Sinh sẵn có
tính ghen, mắng nhiếc và đuổi vợ đi. Phẫn uất, Vũ Thị Thiết chạy ra bến Hoàng
Giang tự vẫn. Khi hiểu ra nỗi oan của vợ thì đã muộn, Trơng Sinh lập đàn giải
oan cho nàng.
Cũng có thể tạm chia truyện thành hai phần, lấy mốc là việc Vũ Nơng nhảy
xuống sông tự tử:
- Đoạn 1 (từ đầu đến "và xin chịu khắp mọi ngời phỉ nhổ"): bị chồng nghi oan.
Vũ Nơng tự vẫn.
- Đoạn 2 (còn lại): nỗi oan đợc giải, Vũ Nơng đợc cứu sống nhng vẫn không
trở về đoàn tụ cùng gia đình.
II- Giá trị tác phẩm
Có lẽ ngời Việt Nam chúng ta ai cũng hiểu và biết cách sử dụng cụm từ "oan
Thị Kính" một nỗi oan khuất mà ngời bị oan không có cách gì để thanh minh.
Thị Kính chỉ đợc giải oan nhờ Đức Phật hay nói đúng hơn là nhờ tấm lòng bao
dung độ lợng, luôn hiểu thấu và sẵn sàng bênh vực cho những con ngời bé nhỏ,
thua thiệt, oan ức trong xã hội của những nghệ sĩ dân gian.
Ngời phụ nữ trong
Chuyện ngời con gái Nam Xơng
không có đợc cái may
mắn nh Thị Kính mặc dù nỗi oan của nàng cũng không kém gì, thậm chí kết cục
còn bi thảm hơn. Thị Kính đợc lên toà sen trong khi ngời phụ nữ này phải tìm
đến cái chết để chứng tỏ sự trong sạch của mình. Mặc dù vậy, nhân vật này vẫn
không đợc nhiều ngời biết đến, có lẽ bởi phơng thức kể. Ai cũng biết đến Thị
Kính vì câu chuyện về nàng đợc thể hiện qua một vở chèo một loại hình nghệ
thuật dân gian quen thuộc, đợc nhân dân a thích từ xa xa, trong khi
Ngời con gái
Nam Xơng
là một tác phẩm văn học viết thời trung đại (trong điều kiện xã hội

phong kiến, nhân dân lao động hầu hết đều không biết chữ). Ngày nay đọc lại
tác phẩm này, chúng ta có thể hiểu thêm rất nhiều điều về thân phận những ngời
phụ nữ trong xã hội phong kiến qua nghệ thuật dựng truyện, dẫn dắt mạch
truyện cũng nh nghệ thuật xây dựng nhân vật, cách thức kết hợp các phơng thức
tự sự, trữ tình và kịch của tác giả.
Trong phần đầu của truyện, trớc khi biến cố lớn xảy ra, tác giả đã dành khá
nhiều lời để ca ngợi vẻ đẹp của ngời phụ nữ, từ nhan sắc cho đến đức hạnh. Hầu
9
nh không có sự kiện nào thật đặc biệt ngoài những chi tiết (tiễn chồng đi lính, đối
xử với mẹ chồng ) chứng tỏ nàng là một ngời con gái đẹp ngời đẹp nết, một ng-
ời vợ hiền, một ngời con dâu hiếu thảo. Chỉ có một chi tiết ở đoạn mở đầu: "Song
Trơng có tính đa nghi, đối với vợ phòng ngừa quá sức". Bạn đọc có thể dễ bỏ qua
chi tiết này vì với phẩm hạnh của nàng, dẫu Trơng Sinh có đa nghi đến đâu cũng
khó có thể xảy ra chuyện gì đợc.
Nhng đó lại là một chi tiết rất quan trọng, thể hiện tài kể chuyện của tác giả.
Chi tiết nhỏ đợc cài rất khéo đó chính là sợi dây nối giữa phần trớc và phần sau,
xâu chuỗi các yếu tố trong truyện, đồng thời giúp bạn đọc hiểu đợc nội dung t t-
ởng của tác phẩm.
Mạch truyện đợc dẫn rất tự nhiên. Sau khi giặc tan, Trơng Sinh trở về nhà, bế
đứa con nhỏ ra thăm mộ mẹ. Thằng bé quấy khóc, khi Sinh dỗ dành thì nó nói:
"Ô hay! Thế ra ông cũng là cha tôi ? Ông lại biết nói, chứ không nh cha tôi
trớc kia chỉ nín thin thít".
Thật chẳng khác gì một tiếng sét bất chợt. Lời con trẻ vô tình đã thổi bùng lên
ngọn lửa ghen tuông trong lòng ngời đàn ông đa nghi (tác giả đã nói đến từ đầu).
Nếu coi đây là một vở kịch thì lời nói của đứa con chính là nút thắt, mở ra mâu
thuẫn đồng thời ngay lập tức đẩy mâu thuẫn lên cao. Sau khi gạn hỏi con, nghe
thằng bé nói có một ngời đàn ông "đêm nào cũng đến, mẹ Đản đi cũng đi, mẹ
Đản ngồi cũng ngồi ", mối nghi ngờ của Sinh đối với vợ đã đến mức không thể
nào gỡ ra đợc.
Một lần nữa, chi tiết về tính hay ghen của Sinh phát huy tác dụng triệt để. Nó

lí giải diễn biến câu chuyện, đồng thời giải đáp những thắc mắc của bạn đọc một
cách hợp lí. Tại sao Sinh không chịu nghe lời ngời vợ thanh minh? Tại sao Sinh
không nói cho vợ biết lí do mình tức giận nh thế? (Nếu Sinh nói ra thì ngay lập
tức câu chuyện sẽ sáng tỏ). Đó chính là hệ quả của tính đa nghi. Vì đa nghi nên
Sinh không thể tỉnh táo suy xét mọi việc. Cũng vì đa nghi nên lời nói (dù rất mơ
hồ) của một đứa bé cũng trở thành một bằng chứng "không thể chối cãi" rằng vợ
chàng đã ngoại tình khi chồng đi vắng. Sự vô lí đã trở nên hợp lí bởi sự kết hợp
giữa hoàn cảnh và tính cách nhân vật.
Không biết vì sao Sinh lại nghi oan nên ngời vợ không thể thanh minh. Để
chứng tỏ sự trong sạch của mình, nàng chỉ có mỗi cách duy nhất là tự vẫn. Vợ
Sinh chết mà mâu thuẫn kịch vẫn không đợc tháo gỡ, mối nghi ngờ trong lòng
Sinh vẫn còn nguyên đó.
Theo dõi mạch truyện từ đầu, bạn đọc tuy không một chút nghi ngờ phẩm
hạnh của ngời phụ nữ nhng cũng không lí giải nổi chuyện gì đã xảy ra và vì sao
đứa bé lại nói nh vậy. Đây cũng là một yếu tố chứng tỏ nghệ thuật kể chuyện của
tác giả. Thủ pháp "đầu cuối tơng ứng" đợc vận dụng. Đứa trẻ ngây thơ là nguyên
nhân dẫn đến bi kịch thì cũng chính nó trở thành nhân tố tháo gỡ mâu thuẫn
một cách tình cờ. Sau khi vợ mất, một đêm kia, đứa trẻ lại nói:
10
Cha Đản lại đến kia kìa!
Chàng hỏi đâu. Nó chỉ bóng chàng ở trên vách:
Đây này!
Mâu thuẫn đợc tháo gỡ cũng bất ngờ nh khi nó phát sinh. Đứa trẻ có biết đâu
rằng, nó đã gây ra một sự hiểu lầm khủng khiếp để rồi khi ngời chồng hiểu ra,
hối hận thì đã quá muộn. Ngay cả bạn đọc cũng phải sững sờ: sự thật giản đơn
đến thế mà cũng đủ đẩy một con ngời vào cảnh tuyệt vọng.
Ai là ngời có lỗi? Đứa trẻ đơng nhiên là không vì nó vẫn còn quá nhỏ, chỉ biết
thắc mắc vì những lời nói đùa của mẹ. Vợ Sinh cũng không có lỗi vì nàng biết
đâu rằng những lời nói đùa với con để vợi nỗi nhớ chồng lại gây ra hậu quả đến
thế! Có trách chăng là trách Trơng Sinh vì sự ghen tuông đến mất cả lí trí. Chi tiết

này gợi lên nhiều suy nghĩ: giá nh không phải ở trong xã hội phong kiến trọng
nam khinh nữ, giá nh ngời vợ có thể tự bảo vệ cho lẽ phải của mình thì nàng đã
không phải chọn cái chết thảm thơng nh vậy. Tính đa nghi của Sinh đã không
gây nên hậu quả xấu nếu nh nó không đợc nuôi dỡng trong một môi trờng mà
ngời phụ nữ luôn luôn phải nhận phần thua thiệt về mình. ý nghĩa này của tác
phẩm hầu nh không đợc tác giả trình bày trực tiếp nhng qua hệ thống các biến
cố, sự kiện đợc sắp xếp hợp lí, đa bạn đọc từ bất ngờ này đến bất ngờ khác, tác
giả đã thể hiện một cách tinh tế sự cảm thông sâu sắc của mình đối với những số
phận bất hạnh, đặc biệt là của ngời phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Nếu câu chuyện dừng lại ở đây thì có thể cho rằng nó đã đợc sáng tạo theo
một lỗi viết khá mới mẻ và hiện đại. Nhng Nguyễn Dữ lại là ngời nổi tiếng với
những câu chuyện truyền kỳ. Hoang đờng, kì ảo là những yếu tố không thể thiếu
trong những sáng tác thuộc loại này. Mặt khác, tuy là một tác giả của văn học
viết trung đại nhng hẳn Nguyễn Dữ cũng chịu ảnh hởng ít nhiều từ t tởng "ở
hiền gặp lành" của nhân dân lao động. Bản thân ông cũng luôn đứng về phía
nhân dân, đặc biệt là những ngời phụ nữ có hoàn cảnh éo le, số phận oan nghiệt
trong xã hội cũ. Bởi vậy, tác giả đã tạo cho câu chuyện một lối kết thúc có hậu.
Tuy không đợc hoá Phật để rồi sống ở miền cực lạc nh Thị Kính nhng ngời phụ
nữ trong truyện cũng đợc thần rùa cứu thoát, tránh khỏi một cái chết thảm th-
ơng.
Phần cuối truyện còn đợc cài thêm nhiều yếu tố kì ảo khác nữa. Ví dụ nh chi
tiết chàng Phan Lang trở thành ân nhân của rùa, sau lại đợc rùa đền ơn. Trên đ-
ờng chạy giặc, bị đắm thuyền, dạt lên đảo và đợc chính con rùa năm xa cứu
thoát. Đó có thể coi là sự "đền ơn trả nghĩa" những hành động rất phù hợp với
lí tởng thẩm mĩ của nhân dân. Việc ngời phụ nữ trở về gặp chồng nhng không
đồng ý trở lại chốn nhân gian có lẽ cũng nhằm khẳng định t tởng nhân nghĩa ấy.
Mặc dù đã đợc cứu thoát, đợc giải oan nhng vì lời thề với vợ vua biển Nam Hải,
nàng quyết không vì hạnh phúc riêng mà bỏ qua tất cả. Những chi tiết đó càng
chứng tỏ vẻ đẹp trong tính cách của ngời phụ nữ, đồng thời cũng cho thấy thái
độ ngỡng mộ, ngợi ca của tác giả đối với ngời phụ nữ trong câu chuyện này nói

11
riªng vµ ngêi phô n÷ ViÖt Nam nãi chung.
12
chuyện cũ trong phủ chúa trịnh
(Trích
Vũ trung tuỳ bút
- Phạm Đình Hổ)
I- Gợi ý
1. Tác giả:
Tác giả của
Vũ trung tuỳ bút
là Phạm Đình Hổ (1768-1839), quê huyện Cẩm
Bình, tỉnh Hải Dơng. Ông sinh trong một gia đình khoa bảng, từng dạy học ở
nhiều nơi.
Những tác phẩm mà Phạm Đình Hổ để lại gồm nhiều loại, nhiều lĩnh vực, từ
biên soạn cho đến khảo cứu (triết học, lịch sử, địa lí ), sáng tác văn học. Riêng
sáng tác văn học có:
Vũ trung tuỳ bút, Tang thơng ngẫu lục
(viết chung với
Nguyễn án),
Đông dã học ngôn thi tập, Tùng cúc liên mai tứ hữu
, tất cả đều đợc
viết bằng chữ Hán.
2. Tác phẩm:
Tuy chỉ là một tác phẩm tuỳ bút với ý nghĩa là những ghi chép tản mạn nhng
Vũ trung tuỳ bút
lại có giá trị văn học lớn. Một mặt, tác phẩm phơi bày hiện thực
xã hội đen tối lúc bấy giờ đồng thời với nỗi thống khổ của nhân dân, mặt khác,
tác phẩm thể hiện tài năng của tác giả. Dù tác giả không chủ ý xoáy sâu vào một
vấn đề nào nhng qua những từ ngữ gợi tả, qua những lời bình luận tởng nh rất

bâng quơ, hiện thực cuộc sống cứ hiển hiện chân thực, sống động trớc mắt độc
giả.
Trong bài văn này, phần đầu tác giả miêu tả cung cách ăn chơi xa hoa của
đám quan quân trong phủ chúa Trịnh, phần sau tác giả đề cập đến nỗi khổ sở
của dân chúng trớc sự nhũng nhiễu của đám quan quân. Phần cuối, tác giả điểm
qua một vài ý về gia đình mình. Mọi chi tiết đều có tác dụng phơi bày sự mục
rỗng của chính quyền phong kiến Lê Trịnh ở vào thời kì sắp suy tàn.
3. Thể loại:
Nói tuỳ bút là thể văn ghi chép sự việc một cách cụ thể, sinh động nhng tuỳ
hứng không có nghĩa là bài văn đợc sắp xếp lộn xộn, không theo trật tự nào.
Thực ra, điều đó chỉ có nghĩa rằng văn tuỳ bút không phụ thuộc vào một khuôn
mẫu cố định nào đó (ví dụ nh thơ Đờng luật). Tuỳ theo từng hoàn cảnh cụ thể,
tác giả lựa chọn, sắp xếp các chi tiết, sự kiện theo những trật tự nhất định nhằm
làm nổi bật vấn đề.
4. Tóm tắt:
Đoạn trích
Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh
miêu tả cuộc sống xa hoa ăn chơi
xa xỉ, không màng đến quốc gia đại sự, áp bức, bóc lột nhân dân, của vua chúa,
quan lại phong kiến thời Thịnh Vơng Trịnh Sâm.
II- Giá trị tác phẩm
Khoảng cuối thế kỉ XVIII, tuy ngoài biên giới không có giặc ngoại xâm nhng
13
trong nớc lại vô cùng rối ren. Các thế lực phong kiến chia bè kéo cánh thao túng
quyền hành, vừa sát hại lẫn nhau vừa ra sức bóc lột của cải khiến đời sống nhân
dân vô cùng cực khổ. Ngoài Bắc, vua Lê chỉ là bù nhìn, quyền hành thực tế nằm
cả trong tay chúa Trịnh. Trịnh Sâm là ngời nổi tiếng hoang dâm vô độ. Cậy thế
lấn át vua, ông ta thả sức cho xây hàng loạt cung điện, đền đài nhằm phục vụ
cho nhu cầu ăn chơi hoang phí. Trong bài văn này, tuy tác giả không bộc lộ trực
tiếp cảm xúc, thái độ của mình nhng qua hàng loạt chi tiết, qua những cảnh,

những việc tởng nh đợc trình bày hết sức ngẫu hứng của tác giả, bạn đọc có thể
hiểu đợc phần nào cuộc sống xa hoa, lãng phí của đám quan quân phong kiến
thời bấy giờ, đồng thời cũng có thể cảm nhận đợc ít nhiều sự phẫn nộ của tác giả
trong hoàn cảnh ấy.
Một điểm rất đáng lu ý khi đọc bài văn này chính là giọng điệu của tác giả
một giọng điệu hầu nh khách quan, không thể hiện một chút cảm xúc, thái độ
nào. Khi cần gọi tên đám quan quân trong phủ chúa, từ chúa Trịnh Sâm, các
quan đại thần cho đến bọn hoạn quan trong cung giám, tác giả luôn tỏ thái độ
cung kính. Thủ pháp quen thuộc thờng đợc sử dụng là liệt kê, hết chúa đến
quan, từ quan lớn đến quan bé, từ sự việc này sang sự việc khác. Nếu không tinh
ý, thật khó có thể xác định đợc mục đích của tác giả khi viết đoạn này là gì.
Tuy nhiên, qua hàng loạt sự kiện tởng chừng đợc liệt kê một cách tuỳ hứng,
có thể phát hiện ra những chi tiết giúp chúng ta hiểu đợc nội dung t tởng của bài.
Phần đầu viết về các cuộc dạo chơi của chúa Trịnh. Tác giả không tả cụ thể,
cũng không đa ra một lời bình luận nào, nhng các chi tiết, các sự kiện cứ nh tự
biết nói. Chúng phô bày một cuộc sống phù phiếm, xa hoa với những cuộc dạo
chơi liên miên, rồi thì đình đài xây dựng hết cái này đến cái khác. Theo những
cuộc du ngoạn của chúa là đầy đủ các quan đại thần, binh lính, ngời phục dịch
Nh thế đủ thấy những sinh hoạt đó tốn kém đến mức nào.
Cớp bóc của cải là việc làm quen thuộc của quan quân thời bấy giờ. Nhân
dân ta từng có câu:
Con ơi nhớ lấy câu này
Cớp đêm là giặc, cớp ngày là quan.
Tác giả viết rất rõ: "Buổi ấy, bao nhiêu những loài trân cầm dị thú, cổ mộc
quái thạch chậu hoa cây cảnh ở chốn nhân gian, Chúa đều sức thu lấy, không
thiếu một thứ gì". Thật là sự cớp bóc trắng trợn của một vị chúa. Bất cứ thứ gì
chúa muốn, kể cả cây đa to đến hàng mấy trăm ngời khiêng cũng đợc đa về
phủ Thật trớ trêu khi ngời đứng đầu triều đình lại không hề biết tiếc sức ngời
sức của, không biết chăm lo cho nớc, cho dân, chỉ biết cớp bóc, vơ vét để thoả
lòng tham không đáy.

Liệt kê ra nh vậy nhng tác giả vẫn không đa ra bất cứ một lời bình luận nào.
Thậm chí ông còn viết cả một đoạn văn dài nh là ca ngợi vẻ đẹp của phủ chúa.
Mặc dù vậy, cách miêu tả của tác giả thật đặc biệt: vừa mới viết "hình núi non bộ
14
trông nh bến bể đầu non", tác giả lại bổ sung: "Mỗi khi đêm thanh cảnh vắng,
tiếng chim kêu vợn hót vang khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ồn ào nh trận ma sa gió
táp, vỡ tổ tan đàn, kẻ thức giả biết đó là triệu bất tờng". Câu văn tuy đẹp, lời văn
tởng nh mạnh mẽ nhng lại nhuốm màu u ám, nh báo trớc những điều chẳng
lành.
Vua chúa đã vậy, bọn quan lại cũng tha hồ "đục nớc béo cò". Vừa ăn cắp vừa
la làng, chúng không những lấy đi những thứ quý mà còn lập mu vu vạ nhằm
doạ nạt để lấy tiền. Tác giả gọi chúng là "các cậu" ra vẻ trân trọng nhng những
hành vi của chúng thì thật bỉ ổi, táng tận lơng tâm. Tác giả không nói gì thì bạn
đọc cũng biết: một xã hội mà từ vua chúa đến quan lại đều không chăm lo gì đến
việc nớc, chỉ biết tìm cách cớp đoạt của cải của nhân dân thì xã hội ấy hỗn loạn,
bất an đến thế nào.
Trong phần cuối, tác giả đa ra những chi tiết về nỗi khổ của nhân dân cũng
nh của chính gia đình mình: "Các nhà giàu bị họ vu cho là giấu vật cung phụng,
thờng phải bỏ của ra kêu van chí chết, có khi phải đập bỏ núi non bộ, hoặc phá
bỏ cây cảnh để tránh khỏi tai vạ, Đó là cảnh chung, còn trong ngôi nhà của tác
giả, những cây cảnh đẹp cũng đợc sai chặt đi.
Đó là những chi tiết rất đắt giá. Tác giả không tả đám quan quân cớp bóc của
cải mà chỉ nói về cây cảnh. Việc nhân dân tự chặt cây cảnh, đập bỏ hòn non bộ đã
cho thấy một xã hội đầy những bất trắc, ngời dân phải phá bỏ chính tài sản của
mình để khỏi bị liên luỵ, phiền hà với đám quan lại xấu xa, tàn ác. Hệ quả đợc
rút ra ở đây là: đến những thứ phù phiếm nh hòn non bộ hay cây cảnh mà chúng
còn ngang nhiên cớp đoạt nh vậy thì những thứ quý, hẳn chúng cũng không bỏ
qua một cơ hội nào.
Bài tuỳ bút đợc trích tơng đối ngắn, nhng qua những chi tiết, những sự việc
đợc chọn lọc, đợc sắp xếp hợp lí, qua cách hành văn, sử dụng những câu văn đa

nghĩa của tác giả, bạn đọc hiểu đợc rất nhiều điều về thực trạng xã hội phong
kiến lúc bấy giờ.
hoàng lê nhất thống chí
(Trích
Hồi thứ mời bốn
- Ngô gia văn phái)
I- Gợi ý
1. Tác giả:
Tác giả của
Hoàng Lê nhất thống chí
là Ngô gia văn phái, một tập thể tác giả
thuộc dòng họ Ngô Thì, ở làng Tả Thanh Oai, nay thuộc huyện Thanh Oai, tỉnh
Hà Tây. Hai tác giả chính là Ngô Thì Chí và Ngô Thì Du.
- Ngô Thì Chí (1753-1788) là em ruột Ngô Thì Nhậm, từng làm quan dới thời
Lê Chiêu Thống. Ông tuyệt đối trung thành với nhà Lê, từng chạy theo Lê Chiêu
Thống khi Nguyễn Huệ sai Vũ Văn Nhậm ra Bắc diệt Nguyễn Hữu Chỉnh, dâng
Trung hng sách
bàn kế khôi phục nhà Lê. Sau đó ông đợc Lê Chiêu Thống cử đi
Lạng Sơn chiêu tập những kẻ lu vong, lập nghĩa binh chống Tây Sơn, nhng trên
15
đờng đi ông bị bệnh, mất tại huyện Gia Bình (Bắc Ninh). Nhiều tài liệu nói ông
viết bảy hồi đầu của tác phẩm.
- Ngô Thì Du (1772-1840) là anh em chú bác ruột với Ngô Thì Chí, học giỏi nh-
ng không đỗ đạt gì. Dới triều Tây Sơn, ông ẩn mình ở vùng Kim Bảng (Hà Nam).
Thời nhà Nguyễn, ông ra làm quan, đợc bổ Đốc học Hải Dơng, đến năm 1827 thì
về nghỉ. Ông là tác giả bảy hồi tiếp theo của Hoàng Lê nhất thống chí.
2. Tác phẩm:
Văn bản bài học đợc trích từ Hồi 14 tiểu thuyết chơng hồi của Ngô gia văn
phái tái hiện lại những diễn biến quan trọng trong cuộc đại phá quân Thanh
của vua Quang Trung Nguyễn Huệ. Mặc dù là một tiểu thuyết lịch sử nhng

Hoàng Lê nhất thống chí
(biểu hiện cụ thể ở đoạn trích này) không chỉ ghi chép
lại các sự việc, sự kiện mà đã tái hiện khá sinh động hình ảnh của vị anh hùng
dân tộc Nguyễn Huệ, sự thảm bại của quân xâm lợc cùng với số phận bi đát của
đám vua tôi nhà Lê phản dân, hại nớc.
3. Thể loại:
- Hoàng Lê nhất thống chí
là cuốn sách viết theo thể chí (một thể văn vừa có
tính chất văn học vừa có tính chất lịch sử), ghi chép về sự thống nhất của vơng
triều nhà Lê, vào thời điểm anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ lãnh đạo nông
dân Tây Sơn nổi dậy khởi nghĩa, tiêu diệt nhà Trịnh, trả lại Bắc Hà cho vua Lê. ý
nghĩa tiêu đề của tác phẩm là nh thế nhng sau khi vua Lê dành lại đợc quyền thế
từ tay chúa Trịnh, rất nhiều biến cố lịch sử đã diễn ra, trong đó có cuộc tấn công
thần tốc của nghĩa quân Tây Sơn, dới sự thống lĩnh của vua Quang Trung (tức
Nguyễn Huệ) đánh tan hai mơi vạn quân Thanh xâm lợc. Tất cả đã đợc ghi chép
lại một cách khá đầy đủ và khách quan trong tác phẩm.
4. Tóm tắt:
Đợc tin báo quân Thanh vào Thăng Long, Bắc Bình Vơng rất giận, liền họp các
tớng sĩ rồi tế cáo trời đất, lên ngôi hoàng đế, hạ lệnh xuất quân ra Bắc, thân hành
cầm quân, vừa đi vừa tuyển quân lính. Ngày ba mơi tháng chạp, đến núi Tam
Điệp, vua mở tiệc khao quân, hẹn mùng bảy năm mới vào thành Thăng Long mở
tiệc ăn mừng. Bằng tài chỉ huy thao lợc của Quang Trung, đạo quân của Tây Sơn
tiến lên nh vũ bão, quân giặc thua chạy tán loạn. Tôn Sĩ Nghị sợ mất mật, ngựa
không kịp đóng yên, ngời không kịp mặc áo giáp, chuồn thẳng về biên giới phía
Bắc, khiến tên vua bù nhìn Lê Chiêu Thống cũng phải chạy tháo thân.
II - Giá trị tác phẩm
Một nhân tố quan trọng cần phải xem xét trớc hết trong văn bản này là tác
giả. Khi sáng tạo tác phẩm, tác giả không chỉ tái hiện hiện thực khách quan mà
còn thể hiện những t tởng, tình cảm, quan điểm chính trị, xã hội của mình. Tác
giả của

Hoàng Lê nhất thống chí
là Ngô gia văn phái một nhóm tác giả rất
trung thành với nhà Lê. Nếu xét theo quan điểm phong kiến thì trong con mắt
của Ngô gia, vua Quang Trung là kẻ nghịch tặc. Thế nhng trong tác phẩm, hình
16
ảnh Quang Trung Nguyễn Huệ lại đợc miêu tả khá sắc nét với tài cầm quân
"bách chiến bách thắng", tính quyết đoán cùng nhiều phẩm chất tốt đẹp khác.
Điều đó một phần bởi triều đại nhà Lê khi đó đã quá suy yếu, mục nát, dù có là
bề tôi trung thành đến mấy thì các tác giả trong Ngô gia văn phái cũng khó có
thể phủ nhận. Mặt khác, có thể chính tài năng và đức độ của vua Quang Trung
đã khiến cho các tác giả này thay đổi quan điểm của mình, từ đó đã tái hiện lại
các sự kiện, nhân vật, một cách chân thực.
Các chi tiết, sự kiện trong phần đầu đoạn trích này cho thấy vua Quang
Trung là ngời rất mạnh mẽ, quyết đoán nhng không hề độc đoán, chuyên quyền.
Ông sẵn sàng lắng nghe và làm theo ý kiến của thuộc hạ, lên ngôi vua để giữ
lòng ngời rồi mới xuất quân ra Bắc. Ngay khi đến Nghệ An, ông lại cho vời một
ngời Cống sĩ đến để hỏi về việc đánh quân Thanh nh thế nào. Chi tiết này cho
thấy Quang Trung luôn quan tâm đến ý dân, lòng dân. Khi vị Cống sĩ nói: "Chúa
công đi ra chuyến này, không quá mời ngày, quân Thanh sẽ bị dẹp tan", ông
"mừng lắm", không chỉ vì ngời Cống sĩ nói đúng ý mình mà chủ yếu là vì chủ tr-
ơng của ông, quyết tâm của ông đã đợc nhân dân đồng tình ủng hộ. Bằng chứng
là ngay sau đó ông cho tuyển quân, "cha mấy lúc, đã đợc hơn một vạn quân tinh
nhuệ".
Cách ăn nói của vua Quang Trung cũng rất có sức thuyết phục, vừa khéo léo,
mềm mỏng vừa rất kiên quyết, hợp tình hợp lí. Khi nói với binh sĩ, ông đã cho họ
ngồi (một cử chỉ biểu lộ sự gần gũi mặc dù ông đã xng vơng), từng lời nói đều
giản dị, dễ hiểu. Sau khi lấy lịch sử từ các triều đại trớc ra để cho binh sĩ thấy nỗi
khổ của nhân dân dới ách thống trị ngoại bang, ông không quên tuyên bố sẽ
trừng phạt những kẻ phản bội, ăn ở hai lòng. Điều đó khiến cho binh sĩ thêm
đồng lòng, quyết tâm chống giặc.

Đó cũng là cách ứng xử của ông đối với các tớng lĩnh. Khi quân đến Tam
Điệp, hai tớng Sở và Lân mang gơm trên lng đến xin chịu tội, ông thẳng thắn chỉ
ra tội của họ nhng lại cho mọi ngời hiểu họ cũng là ngời đã có công lớn trong
việc bảo toàn đợc lực lợng, chờ đợi thời cơ điều đó không những khiến cho
quân ta tránh đợc những thơng vong vô ích mà còn làm cho giặc trở nên kiêu
ngạo, chủ quan, tạo điều kiện thuận lợi để ta đánh chúng sau này.
Những lời nói, việc làm của vua Quang Trung thật hợp tình, hợp lí và trên
hết là hợp với lòng ngời. Vừa mềm dẻo vừa kiên quyết, xét đúng công, đúng tội,
đặt lợi ích của quốc gia và của dân chúng lên trên hết, ông đã khiến cho binh sĩ
thêm cảm phục, càng quyết tâm chống giặc. Đó là một yếu tố rất quan trọng tạo
nên những chiến thắng liên tiếp của quân Tây Sơn dới sự thống lĩnh của vua
Quang Trung.
Cuộc tiến quân ra Bắc đại phá quân Thanh của vua Quang Trung thực sự chỉ
có thể diễn tả bằng từ "thần tốc". ở phần tiếp theo của đoạn trích, để diễn tả
không khí chiến trận rất khẩn trơng, quyết liệt, các tác giả đã chú trọng nhiều
hơn đến các sự kiện nhng không vì thế mà làm mờ nhạt hình ảnh tài năng của vị
17
thống lĩnh. Lời hứa chắc chắn trớc lúc xuất quân của ông đã đợc đảm bảo bằng
tài thao lợc, xử trí hết sức nhạy bén, mu trí trong những tình huống cụ thể: đảm
bảo bí mật hành quân, nghi binh tấn công làng Hà Hồi, dùng ván phủ rơm ớt để
tấn công đồn Ngọc Hồi, Tài dùng binh khôn khéo đó khiến cho quân Thanh
hoàn toàn bị bất ngờ, khi chúng biết đợc tin tức thì đã không thể chống cự lại đợc
nữa, chỉ còn cách dẫm đạp lên nhau mà chạy.
Phần cuối của đoạn trích chủ yếu diễn tả cuộc tháo chạy hỗn loạn, nhục nhã
của đám quan quân nhà Thanh. Ra đi "binh hùng tớng mạnh", vậy mà cha đánh
đợc trận nào đã phải tan tác về nớc. Rất có thể sau khi bại trận, quân số của Tôn
Sĩ Nghị (trớc đó là hai mơi vạn) vẫn còn đông hơn quân của vua Quang Trung
nhng trớc sức tấn công nh vũ bão của quân Tây Sơn, dới sự chỉ huy của một vị t-
ớng tài ba và quyết đoán, chúng đã không còn hồn vía nào để nghĩ đến chuyện
chống trả.

Trong đoạn này, giọng điệu của các tác giả tỏ ra vô cùng hả hê, vui sớng. Khi
miêu tả tài "xuất quỷ nhập thần" của quân Tây Sơn, các tác giả viết: "Thật là: "T-
ớng ở trên trời xuống, quân chui dới đất lên" Ngợc lại, khi viết về Tôn Sĩ Nghị
thì: "Tôn Sĩ Nghị sợ mất mật, ngựa không kịp đóng yên, ngời không kịp mặc áo
giáp ". Đó không còn là giọng của một ngời ghi chép lại các sự kiện một cách
khách quan mà là giọng điệu sảng khoái của nhân dân, của dân tộc sau khi đã
khiến cho bọn xâm lợc ngoại bang, vốn trớc ngạo nghễ là thế, giờ đây phải rút
chạy nhục nhã.
Đoạn nói về vua tôi nhà Lê càng khẳng định thái độ của các tác giả khi viết
tác phẩm này. Mặc dù luôn đề cao t tởng trung nghĩa nhng trớc sự nhu nhợc, hèn
hạ của đám vua tôi nhà Lê, các tác giả vẫn thể hiện ít nhiều thái độ mỉa mai,
châm biếm. Số phận những kẻ phản dân, hại nớc cũng thảm hại chẳng kém gì
những kẻ cậy đông, đem quân đi xâm lợc nớc khác. Đó là số phận chung mà lịch
sử giành cho lũ bán nớc và lúc cớp nớc.
Cuộc đại phá quân Thanh xâm lợc là một mốc son chói lọi trong lịch sử đấu
tranh bảo vệ Tổ quốc của dân tộc ta. Ngời làm nên kì tích ấy là Quang Trung
Nguyễn Huệ, vị "anh hùng áo vải" vừa có tài thao lợc vừa luôn hết lòng vì dân,
vì nớc.
Trang sử hào hùng ấy đã đợc ghi lại bởi Ngô gia văn phái nhóm tác giả đã
vợt qua những t tởng phong kiến cố hữu để tái hiện lại lịch sử một cách chân
thực.
chị em thuý kiều
(Trích
Truyện Kiều
- Nguyễn Du)
I - Gợi ý
1. Tác giả:
- Nguyễn Du (1765-1820) tên chữ là Tố Nh, hiệu là Thanh Hiên; quê làng Tiên
Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh; sinh trởng trong một gia đình đại quí tộc,
18

nhiều đời làm quan và có truyền thống về văn học. Cha là Nguyễn Nghiễm, đỗ
tiến sĩ, từng giữ chức Tể tớng, anh cùng cha khác mẹ là Nguyễn Khản cũng từng
làm quan to dới triều Lê - Trịnh.
Nguyễn Du sống trong một thời đại có nhiều biến động: cuối thế kỉ XVIII - nửa
đầu thế kỉ XIX, chế độ phong kiến Việt Nam khủng hoảng trầm trọng, bão táp
phong trào nông dân khởi nghĩa nổi lên khắp nơi, đỉnh cao là khởi nghĩa Tây Sơn
đánh đổ các tập đoàn phong kiến Lê, Trịnh, Nguyễn, quét sạch hai mơi vạn quân
Thanh, rồi phong trào Tây Sơn thất bại, nhà Nguyễn đợc thiết lập. Những biến cố
đó đã in dấu ấn trong sáng tác của Nguyễn Du, nh chính trong
Truyện Kiều
ông
viết:
Trải qua một cuộc bể dâu - Những điều trông thấy mà đau đớn lòng.
Nguyễn Du từng trải một cuộc đời phiêu bạt: sống nhiều nơi trên đất Bắc, ở
ẩn ở Hà Tĩnh, làm quan dới triều Nguyễn, đi sứ Trung Quốc. Vốn hiểu biết sâu
rộng, phong phú về cuộc sống của Nguyễn Du có phần do chính cuộc đời phiêu
bạt, trải nghiệm nhiều tạo thành.
2. Tác phẩm:
- Sự nghiệp văn học của Nguyễn Du gồm những tác phẩm có giá trị lớn, cả
bằng chữ Hán và chữ Nôm. Thơ chữ Hán có ba tập, gồm 243 bài. Thơ chữ Nôm,
xuất sắc nhất là cuốn truyện
Đoạn trờng tân thanh
, còn gọi là
Truyện Kiều.
- "Có thể tìm thấy một sợi chỉ đỏ xuyên suốt toàn bộ tác phẩm của Nguyễn
Du từ thơ chữ Hán đến
Truyện Kiều, Văn chiêu hồn
. Nguyễn Du vĩ đại chính vì
Nguyễn Du là một nhà thơ nhân đạo chủ nghĩa. Mặc dù xuất thân từ giai tầng
quý tộc, nhng Nguyễn Du lăn lộn nhiều trong cuộc sống của quần chúng, đã

lắng nghe đợc tâm hồn và nguyện vọng của quần chúng, nhà thơ đã ý thức đợc
những vấn đề trọng đại của cuộc đời và, với một nghệ thuật tuyệt vời, ông đã
làm cho những vấn đề trọng đại ấy trở thành bức thiết hơn, da diết hơn, ám ảnh
hơn trong tác phẩm của mình. Thơ Nguyễn Du dù viết bằng chữ Nôm hay chữ
Hán đều đạt đến trình độ điêu luyện. Riêng những tác phẩm viết bằng chữ Nôm
của ông, đặc biệt là
Truyện Kiều
là một cống hiến to lớn của nhà thơ đối với sự
phát triển của ngôn ngữ văn học dân tộc. Về phơng pháp sáng tác, qua
Truyện
Kiều,
chúng ta thấy Nguyễn Du đã phá vỡ rất nhiều nguyên tắc của mĩ học
truyền thống, những yếu tố ớc lệ tởng tợng của nghệ thuật phong kiến phơng
Đông để đi đến chủ nghĩa hiện thực. Nhng do những giới hạn về mặt lịch sử, cho
nên mặc dù Nguyễn Du là một thiên tài vẫn không thể phá vỡ đợc triệt để, vẫn
cha thể thực sự đến đợc với chủ nghĩa hiện thực. Cuối cùng, Nguyễn Du vẫn là
một nhà thơ dừng lại trớc ngỡng cửa của chủ nghĩa hiện thực. (Nguyễn Lộc -
Từ
điển văn học
, NXB Thế giới, 2005).
- Khi viết
Truyện Kiều
, Nguyễn Du đã mợn cốt truyện từ một cuốn tiểu
thuyết (
Kim Vân Kiều truyện
) của Thanh Tâm Tài Nhân, một nhà văn Trung
Quốc. Khi sáng tác, Nguyễn Du đã thay đổi, bổ sung nhiều yếu tố trong cốt
truyện cho phù hợp với hoàn cảnh xã hội Việt Nam lúc bấy giờ.
Tác phẩm đợc viết lại bằng chữ Nôm, gồm 3524 câu, theo thể thơ lục bát
19

truyền thống. Ngoài các yếu tố nh ngôn ngữ, thể loại (vốn đã là những sáng tạo
đặc sắc, đóng góp lớn của Nguyễn Du vào quá trình phát triển ngôn ngữ dân
tộc), tác phẩm còn thể hiện rất rõ hiện thực cuộc sống đơng thời, đằng sau đó là
"con mắt trông thấu sáu cõi, tấm lòng nghĩ tới muôn đời" của nhà văn.
Có thể tóm tắt
Truyện Kiều
theo bố cục ba phần:
- Gặp gỡ và đính ớc
: Kiều xuất thân nh thế nào? Có đặc điểm gì về tài sắc?
Kiều gặp Kim Trọng trong hoàn cảnh nào? Mối tình giữa Kiều và Kim Trọng đã
nảy nở ra sao? Họ kiếm lí do gì để gần đợc nhau? Kiều và Kim Trọng đính ớc.
- Gia biến và lu lạc:
Gia đình Kiều bị mắc oan ra sao? Kiều phải làm gì để cứu
cha? Làm gì để không phụ tình Kim Trọng? Kiều bị bọn Mã Giám Sinh, Tú Bà,
Sở Khanh lừa gạt, đẩy vào cuộc sống lầu xanh; Kiều đợc Thúc Sinh cứu ra khỏi
lầu xanh; Kiều trở thành nạn nhân của sự ghen tuông, bị Hoạn Th đày đoạ; Kiều
trốn đến nơng nhờ cửa Phật, Giác Duyên vô tình gửi nàng cho Bạc Bà - Kiều rơi
vào lầu xanh lần thứ ha i; Thuý Kiều đã gặp Từ Hải nh thế nào? Tại sao Từ Hải bị
giết? Kiều bị Hồ Tôn Hiến làm nhục ra sao? Kiều trẫm mình xuống sông Tiền Đ-
ờng, đợc s Giác Duyên cứu.
-
Đoàn tụ:
Kim Trọng trở lại tìm Kiều nh thế nào? Tuy kết duyên cùng Thuý
Vân nhng Kim Trọng chẳng thể nguôi đợc mối tình với Kiều; Kim Trọng lặn lội
đi tìm Kiều, gặp Giác Duyên, gặp lại Kiều, gia đình đoàn tụ; Chiều ý mọi ngời,
Thuý Kiều nối lại duyên với Kim Trọng nhng cả hai cùng nguyện ớc điều gì?
Đoạn trích
Chị em Thuý Kiều
nằm ở phần mở đầu tác phẩm.
Đoạn thơ này miêu tả vẻ đẹp của hai chị em Thuý Kiều và Thuý Vân. Với

ngòi bút tài hoa, khả năng vận dụng khéo léo ngôn ngữ dân tộc kết hợp với các
điển tích, điển cố, có thể nói Nguyễn Du đã giúp bạn đọc hình dung đợc những
chuẩn mực về vẻ đẹp của ngời phụ nữ trong xã hội xa, đó cũng có thể coi là
chuẩn mực của cái đẹp trong của văn học trung đại.
Không chỉ miêu tả những hình mẫu, chân dung Thuý Kiều và Thuý Vân
trong tác phẩm còn thể hiện những dụng ý nghệ thuật sâu xa của tác giả. Mặc dù
"Mỗi ngời một vẻ, mời phân vẹn mời" nhng với mỗi nhân vật, sự miêu tả của
Nguyễn Du dờng nh đã dự báo những số phận khác nhau của hai chị em. Điều
đó vừa thể hiện bút pháp miêu tả nhân vật khá sắc sảo của Nguyễn Du nhng
đồng thời cũng cho thấy quan niệm "tài mệnh tơng đố" của ông.
II- Giá trị tác phẩm
Khi nói đến tác giả của
Truyện Kiều
, không chỉ nhân dân lao động mà tất cả
các nhà văn, nhà nghiên cứu đều thống nhất tên gọi: "Đại thi hào dân tộc". Với
"con mắt trông thấu sáu cõi và tấm lòng nghĩ tới muôn đời" (Mộng Liên Đờng),
Nguyễn Du nổi tiếng trớc hết bởi cái tâm của một ngời luôn nghĩ đến nhân dân,
luôn bênh vực cho những cuộc đời, những số phận éo le, oan trái, đặc biệt là thân
phận ngời phụ nữ trong xã hội cũ. Mặt khác, những câu thơ của Nguyễn Du sở dĩ
có thể khắc sâu trong lòng nhân dân nh vậy còn bởi trong
Truyện Kiều,
ông đã
20
bộc lộ sự tài hoa, sắc sảo trong việc miêu tả nhân vật, trong việc khắc hoạ những
nét tâm lí nhất quán đến từng chi tiết Trong phần mở đầu tác phẩm, đoạn miêu
tả hai chị em Thuý Kiều, Thuý Vân có thể coi là một ví dụ tiêu biểu.
Trong những câu miêu tả khái quát, vẻ đẹp của chị em Thuý Kiều đã có thể
xếp vào hàng "tuyệt thế giai nhân":
Mai cốt cách, tuyết tinh thần
Mỗi ngời một vẻ, mời phân vẹn mời.

Chỉ trong một câu thơ sáu chữ, tác giả đã khẳng định đợc một vẻ đẹp toàn
bích, từ nhan sắc cho đến tính tình của cả hai chị em. Điều kì diệu là cả hai vẻ
đẹp đều hoàn thiện ("mời phân vẹn mời") nhng "Mỗi ngời một vẻ", không ai
giống ai.
Đọc những câu thơ tiếp theo, ta càng có thể khẳng định tài năng của Nguyễn
Du trong việc miêu tả nhân vật. Không chỉ phân biệt đợc "Mỗi ngời mỗi vẻ", tác
giả còn chỉ ra sự khác nhau đó đợc biểu hiện cụ thể nh thế nào. Mặt khác,
Nguyễn Du tả nhan sắc nhng dờng nh mục đích của tác giả không dừng lại ở đó.
Càng tả càng gợi. Qua những câu thơ của Nguyễn Du, ngời đọc luôn cảm nhận
đợc những suy nghĩ trăn trở của nhà thơ về cuộc đời, về thân phận ngời phụ nữ
trong xã hội phong kiến đầy dẫy những cạm bẫy:
Vân xem trang trọng khác vời
Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang
Hoa cời, ngọc thốt, đoan trang
Mây thua nớc tóc, tuyết nhờng màu da.
Trong phần tả khái quát, vẻ đẹp của chị em Thuý Kiều đã đợc miêu tả rất
toàn vẹn, tởng khó có thể ca ngợi hơn nữa. Trong bốn câu này, ba câu trên là lời
khẳng định vẻ đẹp "mời phận vẹn mời" kia. Thế nhng câu thơ thứ t thật sự khiến
bạn đọc bất ngờ bởi khả năng sử dụng ngôn ngữ của nhà thơ. Tả một ngời con
gái đẹp mà "Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang" là đã đạt đến chuẩn mực,
thêm "Hoa cời, ngọc thốt, đoan trang" thì nghe chẳng khác gì những tiếng trầm
trồ của một ngời đang đợc chiêm ngỡng một vẻ đẹp cha từng có. Thế mà vẫn cha
hết, ngời con gái ấy còn đẹp đến mức "Mây thua nớc tóc, tuyết nhờng màu da"
thì vẻ đẹp ấy còn vợt lên trên cả vẻ đẹp của thiên nhiên. Đó là một sự khác thờng
bởi nếu chúng ta đọc lại thơ ca trung đại, thậm chí đọc cả ca dao dân ca, vẻ đẹp
của con ngời cùng lắm cũng chỉ sánh ngàng với vẻ đẹp của thiên nhiên mà thôi:
Cổ tay em trắng nh ngà
Đôi mắt em sắc nh là dao cau
Miệng cời nh thể hoa ngâu
Cái khăn đội đầu nh thể hoa sen

Rõ ràng là Thuý Vân rất đẹp, một vẻ đẹp khá sắc nét nhng vẫn hồn hậu, thuỳ
mị. Giả sử đợc ngắm một ngời con gái nh vậy, ngời ta thờng nghĩ đến hạnh
21
phúc, đến một cuộc sống ấm áp, êm đềm.
Đọc đoạn miêu tả Thuý Vân, ta đã có thể thấy đợc cái tài, cái khéo của
Nguyễn Du trong việc sử dụng từ ngữ. Thế nhng việc miêu tả Thuý Vân mới chỉ
là bớc đệm để tác giả miêu tả Thuý Kiều. Một lần nữa, tác giả lại khiến bạn đọc
phải sửng sốt vì năng lực miêu tả của mình:
Kiều càng sắc sảo mặn mà
So bề tài sắc lại là phần hơn
Các giá trị thẩm mĩ tởng nh đã đợc đẩy lên đến tận cùng của các giới hạn nh-
ng rồi lại còn đợc đẩy lên cao thêm nữa:
Làn thu thuỷ, nét xuân sơn
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh.
Hội hoạ cổ điển phơng Đông có những bút pháp khá độc đáo: "lấy điểm để
tả diện", "vẽ mây nẩy trăng", ý là khi muốn tả một ngời con gái đẹp, không cần
tả mọi đờng nét, chỉ chọn những nét tiêu biểu nhất, hay nh khi muốn tả một
vầng trăng sáng có thể không cần tả vầng trăng, chỉ cần tả đám mây xung
quanh mà ngời xem biết ngay đó là trăng rất sáng. Nguyễn Du đã tả Thuý Kiều
qua "Làn thu thuỷ, nét xuân sơn" những yếu tố nghệ thuật đầy tính ớc lệ, thật
khó hình dung nàng Kiều đẹp nh thế nào nhng ai cũng phải thừa nhận, tả nh
thế là tuyệt khéo. Lại thêm "Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh" không
cần nói nhan sắc của Kiều ra sao, chỉ cần nói hoa còn phải ghen, liễu còn phải
hờn với nhan sắc của Kiều thì tởng nh với nhan sắc ấy, không lời nào có thể
diễn tả nổi nữa.
Tuy nhiên, nếu đọc kĩ lại từng câu, từng lời, ta sẽ thấy dờng nh trong vẻ đẹp
của Kiều đã ẩn chứa những mầm tai hoạ. Nếu nh với vẻ đẹp của Thuý Vân, "Mây
thua nớc tóc, tuyết nhờng màu da", sự "thua" và "nhờng" còn rất hiền hoà thì với
vẻ đẹp của Thuý Kiều, hoa đã phải "ghen" (tức), liễu đã phải "hờn" (giận). Có thể
nói, vẻ đẹp của Thuý Vân tuy có phần trội hơn nhng cha tạo ra sự đố kị, trong

khi đó vẻ đẹp của Thuý Kiều đã vợt hẳn lên, ngạo nghễ thách thức với thiên
nhiên, vợt ra khỏi vòng kiềm toả của tạo hoá.
Không chỉ nhan sắc, tài năng của Kiều cũng hàm chứa một sự thách thức:
Một hai nghiêng nớc nghiêng thành
Sắc đành đòi một, tài đành hoạ hai.
Những từ ngữ đầy tính ớc lệ (
làn thu thuỷ, nét xuân sơn, nghiêng nớc
nghiêng thành
) xuất hiện với mật độ cao càng chứng tỏ tài năng của Nguyễn Du
trong việc sử dụng từ ngữ. Một lần nữa, vẻ đẹp của nàng Kiều lại đợc khẳng
định dù sự khẳng định ấy càng tô đậm thêm sự "bất an" của nhan sắc. Vậy mà sự
thách thức của nhan sắc vẫn cha phải là yếu tố duy nhất, tài năng của Kiều còn là
một sự thách thức khác nữa:
Thông minh vốn sẵn tính trời
22
Pha nghề thi hoạ đủ mùi ca ngâm
Cung thơng, lầu bậc ngũ âm
Nghề riêng ăn đứt Hồ cầm một trơng.
Trong
Truyện Kiều
, Nguyễn Du không chỉ cho rằng nhan sắc là một cái hoạ
tiềm ẩn đối với ngời phụ nữ ("hồng nhan bạc mệnh") mà còn nhiều lần nhấn
mạnh: tài năng cũng là một cái hoạ khác:
- Trăm năm trong cõi ngời ta
Chữ tài, chữ mệnh khéo là ghét nhau.
- Chữ tài liền với chữ tai một vần.
Tài tình chi lắm cho trời đất ghen
Thuý Kiều vừa có tài lại vừa có sắc, hơn nữa, cả hai yếu tố đều nổi bật đến
mức cây cỏ còn phải ghen tức, oán giận Xét trên nhiều yếu tố, có thể nói qua
cách miêu tả, Nguyễn Du đã ngầm báo trớc những điều không may sẽ xảy đến

với ngời con gái này. Hãy nghe tiếng đàn của Kiều, đó không phải là những âm
thanh nhàn tản, thảnh thơi:
Khúc nhà tay lựa nên chơng
Một thiên "bạc mệnh" lại càng não nhân.
Có thể cho là Kiều chỉ vô tình, nhng bài nhạc mà nàng đã lựa chọn, đã thể
hiện nó trong tiếng đàn sầu não kia cho thấy rằng, đó là một ngời con gái rất đa
sầu đa cảm. Theo quan niệm từ xa xa, đây cũng là một yếu tố tạo nên số phận
đau khổ của con ngời. Những sự biến sau này của cuộc đời Kiều (gặp Đạm Tiên,
phải bán mình chuộc cha, gặp Thúc Sinh, gặp Từ Hải, ) đều chứng tỏ sự miêu tả
của Nguyễn Du về Thuý Kiều là hoàn toàn có ngụ ý.
Đoạn cuối nh lời vĩ thanh, Nguyễn Du để cho lời thơ buông trôi, nhấn mạnh
phẩm chất gia giáo của Thuý Kiều.
Đoạn miêu tả vẻ đẹp của chị em Thuý Kiều, Nguyễn Du dành đến 24 câu thơ,
trong đó có bốn câu tả khái quát, bốn câu tả Thuý Vân, còn đến 16 câu chỉ để nói
về Thuý Kiều. Có thể chúng ta cha hiểu hết quan niệm về nhân sinh, nhất là về
ngời phụ nữ của ông, có thể còn nhiều vấn đề xung quanh t tởng "tài mệnh tơng
đố" cần tiếp tục xem xét nhng qua 24 câu thơ, Nguyễn Du không chỉ chứng tỏ
một tài năng bậc thầy về sử dụng ngôn ngữ mà còn cho thấy những nét rất đặc
sắc trong nghệ thuật miêu tả con ngời.
23
cảnh ngày xuân
(Trích
Truyện Kiều
- Nguyễn Du)
I - Gợi ý
1. Tác giả:
(Xem bài
Chị em Thuý Kiều
).
2. Đoạn trích:

Đây là đoạn trích ở phần đầu tác phẩm (sau đoạn tả tài sắc của chị em Thuý
Kiều). Cơn tai biến đối với gia đình Thuý Kiều cha xảy ra. Hai chị em đang sống
những ngày tháng êm đềm. Nhân tiết Thanh minh, hai chị em đi trảy hội.
Đoạn trích gồm mời tám câu, bốn câu thơ đầu miêu tả cảnh đẹp ngày xuân,
tám câu tiếp theo tả khung cảnh lễ hội trong tiết Thanh minh, sáu câu cuối tả
cảnh chị em Thuý Kiều du xuân trở về.
II - Giá trị tác phẩm
1. Trong bốn câu thơ đầu, Nguyễn Du đã sử dụng rất ít từ ngữ mà vẫn thể
hiện đợc rất nhiều điều, từ phong cảnh (đờng nét, màu sắc, khí trời, cảnh vật)
cho đến tâm trạng của con ngời trớc cảnh vật. Điều đó chỉ có đợc nhờ khả năng
sử dụng, phối hợp từ ngữ đến mức điêu luyện. Những màu sắc tơng phản đợc
đặt cạnh nhau, việc đa các yếu tố ngôn ngữ dân gian vào tác phẩm khiến cho
ngôn ngữ thơ thêm hàm súc, giàu sức diễn tả.
2. Tám câu thơ tiếp theo, tác giả sử dụng rất nhiều từ ghép đôi, từ láy đôi đã
đợc tác giả sử dụng trong các cấu trúc danh từ, động từ, tính từ, góp phần đắc
lực trong việc thể hiện một khung cảnh lễ hội rộn ràng màu sắc, âm thanh, hình
ảnh. Hầu hết các câu thơ đều đợc ngắt theo nhịp đôi (2/2) cũng là một yếu tố gợi
tả khung cảnh nhộn nhịp, đông vui của lễ hội.
Đó là một lễ hội đã có từ xa xa. Mặc dù ngày nay đã không còn phổ biến nhng
qua những câu thơ tả cảnh của Nguyễn Du, ngời đọc có thể hình dung rất rõ
khung cảnh náo nức, nhộn nhịp của lễ hội ấy.
3. Sáu câu thơ cuối diễn tả cảnh chị em Thuý Kiều trên đờng trở về. Một
khung cảnh yên tĩnh, êm ả, dờng nh đối lập với cảnh lễ hội lúc trớc. Vẫn có
những từ láy đôi nhng hầu nh chỉ còn là những tính từ:
tà tà, thanh thanh, nao
nao, nho nhỏ,
Không gian vì thế trở nên yên tĩnh lạ thờng, không còn cảnh ng-
ời đi kẻ lại tấp nập (đợc thể hiện chủ yếu qua những danh từ, động từ ở đoạn tr-
ớc), không còn ríu rít tiếng nói cời.
Thủ pháp

tả
đã đợc thay bằng thủ pháp
gợi.
Những tính từ
tà tà, thanh thanh,
nao nao, nho nhỏ
không chỉ gợi lên một không gian êm đềm mà còn thể hiện khá rõ
tâm trạng của chị em Thuý Kiều. Có cái gì mơ hồ nh là sự bâng khuâng, nuối tiếc.
Lòng ngời hoà trong cảnh vật, nh đang lắng lại cùng cảnh vật.
4. Qua đoạn thơ tả cảnh chị em Thuý Kiều đi du xuân trong tiết Thanh minh,
24
ta có thể thấy rất rõ nghệ thuật miêu tả thiên nhiên của Nguyễn Du. Yếu tố quan
trọng trong nghệ thuật miêu tả thiên nhiên ấy là nghệ thuật sử dụng từ ngữ.
Bằng cách sử dụng hệ thống từ ghép, từ láy giàu chất tạo hình, giàu sức gợi tả
theo những mật độ khác nhau và phơng thức khác nhau, Nguyễn Du đã phác
hoạ những bức tranh phong cảnh vô cùng đặc sắc.
kiều ở lầu ngng bích
(Trích
Truyện Kiều
- Nguyễn Du)
I - Gợi ý
1. Tác giả:
(Xem bài
Chị em Thuý Kiều
).
2. Đoạn trích:
Đoạn trích nằm ở phần thứ hai trong
Truyện Kiều
(Gia biến và lu lạc). Gia
đình Kiều gặp cơn nguy biến. Do thằng bán tơ vu oan, cha và em Kiều bị bắt

giam. Để chuộc cha, Kiều quyết định bán mình. Tởng gặp đợc nhà tử tế, ai dè bị
bắt vào chốn lầu xanh, Kiều uất ức định tự tử. Tú Bà (chủ quán lầu xanh) vờ hứa
hẹn gả chồng cho nàng, đem nàng ra giam lỏng ở lầu Ngng Bích, sau đó mụ sẽ
nghĩ cách để bắt nàng phải tiếp khách làng chơi.
Đoạn trích gồm hai mơi hai câu. Sáu câu thơ đầu thể hiện hoàn cảnh cô đơn,
tội nghiệp của Thuý Kiều; tám câu thơ tiếp thể hiện nỗi thơng nhớ của nàng về
Kim Trọng và về cha mẹ; tám câu còn lại thể hiện tâm trạng đau buồn, âu lo của
Thuý Kiều.
II - Giá trị tác phẩm
Nguyễn Du là một bậc thầy về tả cảnh. Nhiều câu thơ tả cảnh của ông có thể
coi nh là chuẩn mực cho vẻ đẹp của thơ ca cổ điển:
- Dới trăng, quyên đã gọi hè
Đầu tờng lửa lựu lập loè đâm bông.
- Long lanh đáy nớc in trời
Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng
Với những câu thơ này, Nguyễn Du đã làm đẹp, làm giàu có thêm rất nhiều
cho ngôn ngữ dân tộc. Từng có ý kiến cho rằng, so với tiếng Hán vốn có tính hàm
súc, tính biểu hiện rất cao thì tiếng Việt trở nên quá nôm na, ít khả năng biểu
hiện. Tuy nhiên, Nguyễn Du đã chứng minh rằng ngôn ngữ tiếng Việt có một
khả năng biểu hiện vô giới hạn.
Nhng Nguyễn Du không chỉ giỏi về tả cảnh mà còn giỏi về tả tình cảm, tả
tâm trạng. Trong quan niệm của ông, hai yếu tố tình và cảnh không tách rời
nhau mà luôn đi liền với nhau, bổ sung cho nhau. Ví dụ, trong hai câu thơ tả
cảnh chị em Thuý Kiều đi chơi xuân:
Nao nao dòng nớc uốn quanh
25