Bài giảng một số phương pháp bào chế thuốc

MỘT SỐ PHƯƠNG
MỘT SỐ PHƯƠNG
PHÁP BÀO CHẾ
PHÁP BÀO CHẾ
ĐẠI CƯƠNG
ĐẠI CƯƠNG
1. Định nghĩa
1. Định nghĩa
:
:
-
Bào: dùng sức nóng làm thay đổi lý tính và
Bào: dùng sức nóng làm thay đổi lý tính và
dược tính của thuốc, tiện cho chế biến và điều
dược tính của thuốc, tiện cho chế biến và điều
trị.
trị.
-
Chế: dùng công phu làm thay đổi hình dạng,
Chế: dùng công phu làm thay đổi hình dạng,
tính chất của dược liệu.
tính chất của dược liệu.
-
Bào chế: làm biến đổi tính thiên nhiên của
Bào chế: làm biến đổi tính thiên nhiên của
dược liệu tạo thành vị thuốc.
dược liệu tạo thành vị thuốc.
ĐẠI CƯƠNG
ĐẠI CƯƠNG
2. Mục đích:
2. Mục đích:

- Loại bỏ tạp chất, làm sạch.
- Loại bỏ tạp chất, làm sạch.
- Mất hoặc giảm độc.
- Mất hoặc giảm độc.
- Điều hòa tính năng vị thuốc (tăng, giảm tác
- Điều hòa tính năng vị thuốc (tăng, giảm tác
dụng).
dụng).
- Dễ bảo quản, sử dụng, dự trữ.
- Dễ bảo quản, sử dụng, dự trữ.
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
1. Thủy chế (dùng nước):
1. Thủy chế (dùng nước):

Mục đích: thuốc sạch, mềm, dễ thái, giảm
Mục đích: thuốc sạch, mềm, dễ thái, giảm
độc
độc

Phương pháp:
Phương pháp:
-
Rửa: làm sạch chất bẩn.
Rửa: làm sạch chất bẩn.
-
Ngâm:
Ngâm:
+ Đổ ngập dược liệu.
+ Đổ ngập dược liệu.

+ Mềm dễ thái, dễ bóc vỏ, giảm độc.
+ Mềm dễ thái, dễ bóc vỏ, giảm độc.
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
-
Tẩm:
Tẩm:
+ Dược liệu đủ thấm ướt (rượu, giấm, muối)
+ Dược liệu đủ thấm ướt (rượu, giấm, muối)
+ Thay đổi tính chất dược liệu
+ Thay đổi tính chất dược liệu
-
Ủ:
Ủ:
+ Tẩm nước lã, đậy kín dược liệu.
+ Tẩm nước lã, đậy kín dược liệu.
+ Dễ bào, thái.
+ Dễ bào, thái.
-
Thủy phi:
Thủy phi:
+ Nghiền dược liệu trong nước.
+ Nghiền dược liệu trong nước.
+ Tán mịn, tinh khiết. Bột mịn không bay lên.
+ Tán mịn, tinh khiết. Bột mịn không bay lên.
Tránh sức nóng làm thay đổi TP hóa học của
Tránh sức nóng làm thay đổi TP hóa học của
thuốc (Chu sa, Thần sa).
thuốc (Chu sa, Thần sa).
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ

PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
2. Hỏa chế (dùng lửa
2. Hỏa chế (dùng lửa
):
):

Mục đích: bảo quản, thay đổi tính chất, tăng
Mục đích: bảo quản, thay đổi tính chất, tăng
tác dụng.
tác dụng.

Phương pháp:
Phương pháp:
-
Sao:
Sao:
+ Cho thuốc vào chảo, nồi gang để sao, hay
+ Cho thuốc vào chảo, nồi gang để sao, hay
dùng.
dùng.
+ Chú ý: Thời gian. Mức độ lửa. Khói thuốc
+ Chú ý: Thời gian. Mức độ lửa. Khói thuốc
(trắng, đen )
(trắng, đen )
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
+ Các sao: có thêm hoặc không thêm chất khác
+ Các sao: có thêm hoặc không thêm chất khác

Không thêm chất khác: sao vàng, sao tồn

Không thêm chất khác: sao vàng, sao tồn
tính, sao đen
tính, sao đen

Có thêm chất khác: sao cát, hoạt thạch
Có thêm chất khác: sao cát, hoạt thạch
-
Trích:
Trích:
+ Sao dược liệu tẩm mật.
+ Sao dược liệu tẩm mật.
+ Tăng TD của thuốc (Cam thảo)
+ Tăng TD của thuốc (Cam thảo)
-
Sấy:
Sấy:
+ Sấy khô thuốc (than, lò sấy).
+ Sấy khô thuốc (than, lò sấy).
+ Sấy khô, sấy vàng khô giòn (thủy điệt)
+ Sấy khô, sấy vàng khô giòn (thủy điệt)
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
-
Nung
Nung
:
:
+ Cho thuốc vào trong bếp hoặc nồi chịu lửa
+ Cho thuốc vào trong bếp hoặc nồi chịu lửa
+ Làm mất nước, tăng TD hấp thu hoặc thu

+ Làm mất nước, tăng TD hấp thu hoặc thu
sáp (khoáng vật: Mẫu lệ, Long cốt…)
sáp (khoáng vật: Mẫu lệ, Long cốt…)
-
Bào:
Bào:
+ Sao lửa to xém cạnh.
+ Sao lửa to xém cạnh.
+ Giảm bớt tính mãnh liệt của thuốc
+ Giảm bớt tính mãnh liệt của thuốc
-
Lùi
Lùi
:
:
+ Cho thuốc vào tro nóng (bọc cám, giấy ướt)
+ Cho thuốc vào tro nóng (bọc cám, giấy ướt)
+ Lấy bớt dầu trong thuốc để giảm tính kích
+ Lấy bớt dầu trong thuốc để giảm tính kích
thích (Ba đậu).
thích (Ba đậu).
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ
3. Thủy hỏa hợp chế (dùng cả nước và lửa):
3. Thủy hỏa hợp chế (dùng cả nước và lửa):

Mục đích: thay đổi tính chất dược liệu
Mục đích: thay đổi tính chất dược liệu

Phương pháp:

Phương pháp:
-
Chưng
Chưng
: Đun cách thủy. Làm chín thuốc, Giảm
: Đun cách thủy. Làm chín thuốc, Giảm
mùi tanh. Thay đổi tính vị, tác dụng.
mùi tanh. Thay đổi tính vị, tác dụng.
-
Nấu
Nấu
:
:
+ Nấu thuốc với nước, giấm…
+ Nấu thuốc với nước, giấm…
+ Mềm, dễ bào chế, giảm kích thích, tăng TD
+ Mềm, dễ bào chế, giảm kích thích, tăng TD
-
Tôi
Tôi
:
:
+ Nung đỏ thuốc rồi nhúng vào nước (giấm)
+ Nung đỏ thuốc rồi nhúng vào nước (giấm)
+ Làm tan rã, ngậm nước (khoáng vật)
+ Làm tan rã, ngậm nước (khoáng vật)
1. Sinh
1. Sinh
địa
địa

C
C
ó 3 giai đoạn;
ó 3 giai đoạn;

Sấy lần 1
Sấy lần 1
: rễ củ không rửa nước, chọn to,
: rễ củ không rửa nước, chọn to,
nhỏ cho vào lò sấy, to để dưới, nhỏ để
nhỏ cho vào lò sấy, to để dưới, nhỏ để
trên, ngày đầu sấy nhẹ lửa 35 - 40
trên, ngày đầu sấy nhẹ lửa 35 - 40
0
0
cho se
cho se
vỏ ngoài, ngày thứ hai và những ngày sau
vỏ ngoài, ngày thứ hai và những ngày sau
giữ nhiệt độ 50 - 60
giữ nhiệt độ 50 - 60
0
0
, trong 6 – 7 ngày;
, trong 6 – 7 ngày;
thấy củ nào mềm dẻo như cao su thì bóp
thấy củ nào mềm dẻo như cao su thì bóp
nắn cho mềm (thịt đã đen lại) để ra
nắn cho mềm (thịt đã đen lại) để ra
ngoài, củ nào còn rắn cứng thì tiếp tục

ngoài, củ nào còn rắn cứng thì tiếp tục
sấy cho đến khi mềm mới thôi.
sấy cho đến khi mềm mới thôi.

Ủ
Ủ
: các loại củ đã mềm rồi, rải mỏng tất cả
: các loại củ đã mềm rồi, rải mỏng tất cả
ra sàn nhà, nơi khô ráo, thoáng gió trong
ra sàn nhà, nơi khô ráo, thoáng gió trong
5 - 6 ngày, lấy bao
5 - 6 ngày, lấy bao
tải
tải
ủ lên.
ủ lên.
Khi
Khi
thấy vỏ
thấy vỏ
ngoài ngả màu xám, có lên meo mốc
ngoài ngả màu xám, có lên meo mốc
trắng, bẻ ra, trong có tiết ra một chất
trắng, bẻ ra, trong có tiết ra một chất
nhựa đen: lấy thử vài củ vê sẽ giữa hai
nhựa đen: lấy thử vài củ vê sẽ giữa hai
ngón tay, thấy mềm nhũn như chuối chín
ngón tay, thấy mềm nhũn như chuối chín
là được.
là được.


Sấy lần 2
Sấy lần 2
: ủ được rồi đem sấy lại lần nữa
: ủ được rồi đem sấy lại lần nữa
ở nhiệt độ 40 -50
ở nhiệt độ 40 -50
0
0
khi vỏ ngoài khô độ
khi vỏ ngoài khô độ
80% là được.
80% là được.

Phẩm chất: Sinh địa khô, vỏ xám đen, thịt
Phẩm chất: Sinh địa khô, vỏ xám đen, thịt
đen, giữa củ hơi vàng là tốt.
đen, giữa củ hơi vàng là tốt.

Bảo quản
Bảo quản
: dùng để nấu ngay thành Thục
: dùng để nấu ngay thành Thục
địa thì không cần bảo quản, nhưng muốn
địa thì không cần bảo quản, nhưng muốn
để lâu phải bảo quản cho tốt.
để lâu phải bảo quản cho tốt.
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
1

1
. Thục địa:
. Thục địa:
* Cách chế:
* Cách chế:
- Nguyên liệu: Sinh địa 10kg Sa nhân 300g
- Nguyên liệu: Sinh địa 10kg Sa nhân 300g




Gừng tươi 100g Nước
Gừng tươi 100g Nước
5 lít
5 lít
- Tiến hành: Nấu Sa nhân đến còn 4,5 lít nước
- Tiến hành: Nấu Sa nhân đến còn 4,5 lít nước
+ Tẩm nước Sa nhân, nấu với nước Sa nhân và
+ Tẩm nước Sa nhân, nấu với nước Sa nhân và
gừng tươi (2 ngày đêm).
gừng tươi (2 ngày đêm).
+ Nước cạn ½ thì vớt Sinh địa ra, phơi âm can
+ Nước cạn ½ thì vớt Sinh địa ra, phơi âm can
cho ráo. Tẩm với nước nấu rồi đồ trong 3 giờ.
cho ráo. Tẩm với nước nấu rồi đồ trong 3 giờ.
+ Làm như thế 9 lần (cửu chưng cửu sái).
+ Làm như thế 9 lần (cửu chưng cửu sái).
* Yêu cầu thành phẩm:Thục chắc, mềm, màu
* Yêu cầu thành phẩm:Thục chắc, mềm, màu
đen huyền, sờ không dính tay, thơm.

đen huyền, sờ không dính tay, thơm.
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
2. Phụ tử chế:
2. Phụ tử chế:
* Cách chế:
* Cách chế:

Diêm Phụ Tử
Diêm Phụ Tử
: Phụ tử hơi to, rửa sạch, ngâm
: Phụ tử hơi to, rửa sạch, ngâm
trong nước muối, hàng này lấy ra phơi dần
trong nước muối, hàng này lấy ra phơi dần
cho đến khi thấy bên ngoài Phụ tử có nhiều
cho đến khi thấy bên ngoài Phụ tử có nhiều
tinh thể muối và hóa cứng là được. Khi dùng
tinh thể muối và hóa cứng là được. Khi dùng
bỏ muối đi.
bỏ muối đi.

Hắc Phụ Phiến:
Hắc Phụ Phiến:
Phụ tử cỡ vừa, ngâm trong
Phụ tử cỡ vừa, ngâm trong
nước muối mặn vài ngày, lấy nước đó nấu sôi,
nước muối mặn vài ngày, lấy nước đó nấu sôi,
vớt ra, rửa sạch, cắt thành phiến dầy.

vớt ra, rửa sạch, cắt thành phiến dầy.
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC


Lại ngâm vào nước muối nhạt và thêm thuốc
Lại ngâm vào nước muối nhạt và thêm thuốc
nhuộm mầu (đường đỏ và dầu mè) vào làm
nhuộm mầu (đường đỏ và dầu mè) vào làm
cho Phụ tử có mầu trà đặc. Rửa đến khi nếm
cho Phụ tử có mầu trà đặc. Rửa đến khi nếm
vào lưỡi không thấy tê cay, lấy ra, đồ chín, sấy
vào lưỡi không thấy tê cay, lấy ra, đồ chín, sấy
cho khô nửa chừng, lại phơi khô là được
cho khô nửa chừng, lại phơi khô là được

Bạch Phụ Phiến
Bạch Phụ Phiến
: Phụ tử nhỏ hơn, ngâm trong
: Phụ tử nhỏ hơn, ngâm trong
nước muối mặn vài ngày, lấy nước đó nấu cho
nước muối mặn vài ngày, lấy nước đó nấu cho
đến khi thấm tận ruột, vớt ra, bóc vỏ ngoài, cắt
đến khi thấm tận ruột, vớt ra, bóc vỏ ngoài, cắt
dọc thành phiến mỏng, rửa đến khi nếm lưỡi
dọc thành phiến mỏng, rửa đến khi nếm lưỡi
không thấy tê cay. Lấy ra, đồ chín, phơi khô
không thấy tê cay. Lấy ra, đồ chín, phơi khô
nửa chừng, xông Lưu huỳnh cho khô là được
nửa chừng, xông Lưu huỳnh cho khô là được

BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
3. Bán hạ:
3. Bán hạ:
* Cách chế:
* Cách chế:
- Nguyên liệu: Củ chóc chuột 1kg
- Nguyên liệu: Củ chóc chuột 1kg
Sinh khương 0,45kg Phèn chua 50g
Sinh khương 0,45kg Phèn chua 50g
- Tiến hành:
- Tiến hành:
+ Ngâm ngập trong nước gừng và phèn (300g
+ Ngâm ngập trong nước gừng và phèn (300g
gừng, 50g phèn) trong 1 ngày. Rửa sạch, đồ
gừng, 50g phèn) trong 1 ngày. Rửa sạch, đồ
+ Thái mỏng, tẩm nước gừng 1 đêm (150g
+ Thái mỏng, tẩm nước gừng 1 đêm (150g
gừng, 50ml nước). Sao vàng
gừng, 50ml nước). Sao vàng
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
4. Hà thủ ô:
4. Hà thủ ô:
* Cách chế:
* Cách chế:
- Nguyên liệu: Củ hà thủ ô 1kg
- Nguyên liệu: Củ hà thủ ô 1kg

Nước 2 lít
Nước 2 lít
Đậu đen 100g
Đậu đen 100g
- Tiến hành:
- Tiến hành:
+ Rửa sạch, ngâm nước vo gạo 2 ngày đêm,
+ Rửa sạch, ngâm nước vo gạo 2 ngày đêm,
ngày thay nước 1 lần.
ngày thay nước 1 lần.
+ Rửa lại, nấu với nước và đậu đen đến gần cạn.
+ Rửa lại, nấu với nước và đậu đen đến gần cạn.
+ Bỏ lõi, thái mỏng, tẩm nước đậu còn, phơi khô.
+ Bỏ lõi, thái mỏng, tẩm nước đậu còn, phơi khô.
* Bảo quản: nơi khô ráo.
* Bảo quản: nơi khô ráo.
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
BÀO CHẾ MỘT SỐ VỊ THUỐC
5. Hương phụ:
5. Hương phụ:
* Cách chế (tứ chế):
* Cách chế (tứ chế):
- Nguyên liệu: Hương phụ mễ 1kg
- Nguyên liệu: Hương phụ mễ 1kg
Giấm
Giấm
200ml
200ml
Đồng tiện 200ml
Đồng tiện 200ml

Muối
Muối
200ml
200ml
Rượu 40
Rượu 40
°
°
200ml
200ml
- Tiến hành:
- Tiến hành:
+ Chia Hương phụ mễ thành 4 phần đều nhau.
+ Chia Hương phụ mễ thành 4 phần đều nhau.
Tẩm mỗi phần với 1 loại, để 1 đêm.
Tẩm mỗi phần với 1 loại, để 1 đêm.
+ Giã dập, sao khô.
+ Giã dập, sao khô.
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.
* Bảo quản: đựng trong lọ kín.


6. Thiên niên kiện
- Tiến hành: Rửa sạch, ủ kín cho mềm, thái
lát phơi râm hoặc sấy nhẹ lửa cho khô. Khi
dùng thì lấy thứ lát khô ngâm rượu uống
hoặc xoa bóp, hoặc phối hợp với thuốc khác
tán bột làm hoàn. Cũng có thể dùng tươi giã
nát, sao nóng bóp vào chỗ đau nhức.
- Bảo quản: để nơi khô ráo, mát, tránh ẩm

nóng, để giữ tinh dầu.
7. Bạch truật
-
Tiến hành:
Chải, rửa sạch, ủ kín cho đến
Chải, rửa sạch, ủ kín cho đến
mềm, thái hay bào mỏng 1-2
mềm, thái hay bào mỏng 1-2
cm
cm
phơi khô
phơi khô
tẩm nước hoàng thổ
tẩm nước hoàng thổ
sao xém cạnh
sao xém cạnh


hoặc sao
hoặc sao
với cám
với cám
-
-
-
Bảo quản
Bảo quản
: để nơi khô ráo, đậy kín
: để nơi khô ráo, đậy kín
.

.
Nếu
Nếu
thấy mốc thì phơi sấy ngay,
thấy mốc thì phơi sấy ngay,
8. Bạch thược

Rửa sạch, ngâm nước 1 - 2 giờ , ủ 1 - 2
đêm. Bào mỏng 1 - 2 mm, sao qua.

Dùng chín: có thể tuỳ theo đơn:

Tẩm giấm sao qua hoặc sao cháy cạnh.

Tẩm rượu sao qua.

Bảo quản: Dược liệu chưa bào chế thì
cần phải sấy Lưu huỳnh, khi đã bào chế
rồi thì cần phải để nơi khô ráo, tránh ẩm.
9. Bạch chỉ
9. Bạch chỉ

Rửa qua cho sạch, ủ 3 giờ cho mềm. Thái
Rửa qua cho sạch, ủ 3 giờ cho mềm. Thái
nhỏ phơi trong râm cho khô. Không sao
nhỏ phơi trong râm cho khô. Không sao
tẩm gì.
tẩm gì.

Bảo quản

Bảo quản
: để nơi khô ráo, đậy kín, tránh
: để nơi khô ráo, đậy kín, tránh
nóng.
nóng.
10. Ba kích
10. Ba kích

Rửa sạch đất, thái nhỏ, phơi khô.
Rửa sạch đất, thái nhỏ, phơi khô.

Rửa sạch, ủ mềm, rút bỏ lõi, thái nhỏ:
Rửa sạch, ủ mềm, rút bỏ lõi, thái nhỏ:
- Tẩm rượu để 2 giờ, sao qua (thường
- Tẩm rượu để 2 giờ, sao qua (thường
dùng).
dùng).
- Nấu thành cao lỏng
- Nấu thành cao lỏng



Bảo quản
Bảo quản
: để nơi ráo, mát, kín, không
: để nơi ráo, mát, kín, không
nên để lâu. Sắp tới mùa xuân mưa ẩm
nên để lâu. Sắp tới mùa xuân mưa ẩm
cần phơi sấy nhẹ trước, có thể sấy hơi
cần phơi sấy nhẹ trước, có thể sấy hơi

diêm sinh.
diêm sinh.
11. Bồ công anh
11. Bồ công anh

Rửa sạch, cắt ngắn 3 - 5 cm, phơi khô dùng.

Nấu cao: rửa sạch, phơi khô, nấu thành cao đặc,
dùng uống kết hợp với dán ngoài trong các trường
hợp viêm nhọt

Dùng tươi: rửa sạch, giã nhỏ cho vào một ít muối
đắp vào chỗ bị viêm nhọt, hoặc giã nhỏ hoà một ít
nước chín, vắt lấy nước uống.

Bảo quản: phơi thật khô bỏ vào bao tải, để nơi cao
ráo, thường xuyên phơi, bị ẩm rất mau mục và
mốc.
12. Cát căn

Rửa qua
Rửa qua
,
,
thái lát hoặc thái mỏng, phơi khô
thái lát hoặc thái mỏng, phơi khô

Làm bột: bỏ vỏ giã nhỏ, cho nước vào quấy
Làm bột: bỏ vỏ giã nhỏ, cho nước vào quấy
đều, gạn lấy nước bột. Phơi hoặc sấy cho

đều, gạn lấy nước bột. Phơi hoặc sấy cho
bốc hơi nước. Lấy bột, sấy qua cho khô, tán
bốc hơi nước. Lấy bột, sấy qua cho khô, tán
mịn.
mịn.

Bột dùng uống với nước thuốc thang hoặc
Bột dùng uống với nước thuốc thang hoặc
thêm nước sôi và đường để uống.
thêm nước sôi và đường để uống.

Bảo quản:
Bảo quản:
Bỏ thùng đậy kín.
Bỏ thùng đậy kín.