Chuyên đề địa lí trong tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam

2012-2013
Chuyên đề: Vận dụng ca dao-dân ca-tục ngữ trong dạy-học địa lí
ĐỊA LÍ TRONG TỤC NGỮ, CA DAO, DÂN CA VIỆT NAM
Từ xa xưa: Địa lý đã có trong những câu tục ngữ, ca dao, dân ca. Ở đó các mối quan hệ
giữa tự nhiên với tự nhiên, giữa thiên nhiên với con người, với sản xuất, giữa con người với
con người được thể hiện rất tinh tế.
“Địa lý trong tục ngữ, ca dao, dân ca” là mục đích của bài viết này. Tôi mạnh dạn ghi lại
một số hoạt động mà bản thân đã thực hiện trong qúa trình giảng dạy môn Địa lí của mình.
Tục ngữ ca dao, dân ca:
Một loại hình văn hóa độc đáo của người dân Việt Nam, là những sáng tác dân gian
được truyền miệng, phổ biến rộng rãi từ đời này qua đời khác, từ vùng này qua vùng khác,
được chỉnh sửa cho phù hợp với từng địa phương. Nó thể hiện mọi mặt của cuộc sống. Trong
quá trình lao động, lý trí của con người, cảm quan thẩm mỹ được tôi luyện, thể hiện những
quan sát, những kinh nghiệm về sản xuất, về thời tiết, về trồng trọt, chăn nuôi Mặc dù cho
đến nay với sự phát triển của khoa học, kỹ thuật công nghệ hiện đại, sự hiểu biết của loài
người về thế giới đã có nhiều tiến bộ, song những câu tục ngữ, ca dao vẫn còn nguyên giá trị
đối với môn Địa lí.
1/Mối quan hệ giữa tự nhiên với tự nhiên
Khi dạy bài “Hệ quả chuyển động xung quanh mặt trời của trái đất” để khắc sâu kiến thức về
hiện tượng “Ngày đêm, dài ngắn theo mùa”. Tôi đọc câu tục ngữ sau:
“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng
Ngày tháng mười chưa cười đã tối”
Yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức mới học để giải thích.
Học sinh vẽ hình
Giải thích: Mùa hè ở nửa cầu Bắc (Tháng 5 Việt Nam)
Cụ thể 22/6 hàng năm, tia bức xạ mặt trời chiếu vuông góc với tiếp tuyến bề mặt trái đất tại
chí tuyến bắc (23
0
27B) nên thời gian chiếu sáng ở nửa cầu Bắc (Việt Nam) dài. Càng về
phía Cực Bắc ngày càng dài, nên hiện tượng ngày dài, đêm ngắn.
Vào ngày 22/12, Mặt trời chuyển động biểu kiến về chí tuyến Nam và vuông góc tại bề mặt

đất tại tiếp tuyến 23
0
27N (Chí tuyến Nam) thì ở Việt Nam hiện tượng đêm dài ngày ngắn do
đó có câu “Ngày tháng Mười chưa cười đã tối”. Hay khi dạy bài “Sóng và thủy triều, dòng
biển” để giải thích hiện tượng con nước triều “cường”, “kém” liên quan đến vị trí của mặt
trăng, mặt trời và trái đất trong không gian, liên hệ hiện tượng trăng khuyết thời kỳ triều
“kém”, ca dao có câu:
1 Bùi Văn Tiến-THPT Buôn Ma Thuột; Email: ; Website:
“Mồng một lưỡi trai, mồng hai lưỡi hái
Mồng ba câu liêm, mồng bốn liềm cụt”
Mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên rất khăng khít, chúng hoạt động theo một quy luật
thống nhất và hoàn chỉnh. Chỉ một thành phần tự nhiên thay đổi sẽ làm cả tổng hợp thể tự
nhiên thay đổi theo, mà nguyên nhân sâu xa là sự thay đổi của bức xạ Mặt trời, do “chuyển
động biểu kiến” từ nửa cầu này sang nửa cầu kia của Mặt trời: Khi Mặt trời chuyển động về
phía cầu nào thì các yếu tố: nhiệt độ, khí áp, hướng gió, mưa, sự phát triển của sinh vật sẽ
thay đổi tạo ra cảnh quan địa lý đặc trưng theo mùa. Trong các câu tục ngữ, ca dao đã thể
hiện những quan sát tinh tế về mối quan hệ giữa thời tiết với sinh vật:
“Chuồn chuồn bay thấp thì mưa
Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”
Người nông dân chỉ đúc kết kinh nghiệm về thay đổi thời tiết của độ bay cao, thấp của con
chuồn chuồn. Còn học sinh khi học phần khí hậu (khí quyển, khí áp, gió, mưa ) sẽ giải thích
độ cao, thấp của chuồn chuồn khi bay với hiện tượng “mưa, nắng” là do yếu tố áp suất không
khí và độ ẩm
Cũng là hiện tượng thời tiết:
“Gió heo may, chuồn chuồn bay thì bão”
Hiện tượng “gió heo may” loại gió nhẹ, hơi lạnh và khô thường thổi vào mùa thu (đầu đông)
ở vùng Bắc Bộ. Thời gian từ tháng 9, 10 dương lịch. Mùa này thường không có mưa, nên để
chỉ tính chất của thời tiết này ông cha ta xưa mới có câu trên.
Chỉ cần quan sát sự xuất hiện của những đàn kiến di chuyển cùng với “lương thực, thực
phẩm ” từ dưới đất lên cao thì sẽ có mưa bão lớn.

Với câu:
“Tháng bảy kiến đàn
Đại hàn hồng thủy”
Vào tháng 7, mùa hè của nửa cầu bắc (Việt Nam), nhiệt độ không khí ở trên lục địa cao trở
thành khu áp thấp hút gió (khối khí ẩm) từ Thái Bình dương vào gây nên những trận mưa lớn
cùng với sự xuât hiện của các khí áp thấp gây nên mưa bão ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Cũng
là khối khí ẩm từ cao áp Thái Bình Dương gây nên kiểu thời tiết mưa lớn bằng thực tế trong
dân gian có câu:
“Cơn đàng Đông vừa trông vừa chạy”
Nhưng nếu thấy:
“Cơn đàng Nam vừa làm vừa chơi” (dị bản)
Hay:
“Cơn đàng Bắc đổ thóc ra phơi”
Do ảnh hường của địa hình: dãy Hoàng Liên Sơn ở Bắc Bộ, dãy Trường Sơn Bắc (Bắc Trung
Bộ) nên khi có gió Tây Nam (gió Nam) chỉ gây mưa ở Nam Bộ và Tây Nguyên. Còn ở vùng
đồng bằng Sông Hồng, Bắc Trung Bộ và ven biển Nam Trung Bộ không có mưa. Tương tự
“cơn đàng Bắc ” là ảnh hưởng của khối khí ôn đới xuất phát từ cao áp lục địa (Xibêri) tính
chất lạnh và khô nên không gây mưa. Hay “tháng tám nắng rám trái bưởi”.
Do đặc điểm lãnh thổ nước ta trải dài trên nhiều vĩ độ (15
0
vĩ tuyến) lưng dựa vào dãy
Trường Sơn mặt hướng ra biển Đông hùng vĩ nên cảnh quan thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu
sắc của biển.
“Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang
Mây kéo lên ngàn, thì mưa như trút”
Khi dạy bài “Sóng và thủy triều” giảng đến phần các dạng địa hình bờ biển, ngoài dạng địa
hình Fiô ở Bắc Âu, bải biển đẹp nổi tiếng, với những vũng, vịnh nước sâu để xây dựng các
hải cảng. Để liên hệ với dạng địa hình, cảnh quan độc đáo của Bắc Trung Bộ có thể giới
thiệu câu:
“ Thương anh, em cũng muốn vô

2
Sợ Truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang”
“Truông”- địa hình đồi cỏ cằn cỗi ở Bắc Trung Bộ (Hà Tĩnh) rất phổ biến. Phá Tam Giang,
vùng nước biển ăn sâu vào lục địa thông với cửa biển hẹp (Cửa Thuận An, cửa Tư Hiền)
thuộc tỉnh Thừa Thiên-Huế. Phá được 3 con sông đổ nước ngọt vào: sông Ô Lâu, sông Bồ,
sông Hương, tạo một vùng nước lợ với quần thể thủy sinh độc đáo như: cá hanh, cá dìa, cá
đối, cá liệt, tôm rằn, đặc biệt dưới đáy của phá Tam Giang thảm rong phát triển rất dày. ;
nguồn phân hữu cơ được người dân khai thác bón cho hoa màu.
2/Mối quan hệ giữa tự nhiên với hoạt động sản xuất:
Người nông dân Việt Nam trải qua bao khó khăn gian khổ, chống chọi với thiên nhiên khắc
nghiệt (thiên tai) để sản xuất nông nghiệp; Họ đã có những kinh nghiệm được đúc kết thể
hiện tính mùa vụ khắt khe. Để nhắc nhở đã có câu:
“Tháng Một là tháng trồng khoai
Tháng Hai trồng đậu, tháng Ba trồng cà”
Đây là câu tục ngữ-ca dao, tôi chỉ sử dụng khi dạy phần “các mùa trong năm”. Do trái đất là
hình quả cầu, cùng một lúc thực hiện 2 chuyển động (tự quay) và chuyển động quay xung
quanh Mặt trời. Quỹ đạo chuyển động xung quanh mặt trời là đường Elíp, từ đó sinh ra hiện
tượng các mùa trong năm.
+Từ 21-3 đến 22-6: Mùa xuân
+Từ 22-6 đến 23-9: Mùa hạ
+Từ 23-9 đến 22-2: Mùa thu
+Từ 22-12 đến 22-3: Mùa đông
(trong thực tế các mùa thường sớm hơn 40-45 ngày).
Mỗi mùa, điều kiện bức xạ mặt trời, nhiệt độ không khí, khí áp, gió, mưa (nhiệt,ẩm) thích
nghi với sự phát triển của từng loại cây trồng nên có câu ca trên. Hiện nay sự tác động của
khoa học, việc ứng dụng các kỹ thuật trong sản xuất; con người có thể làm thay đổi cơ cấu
mùa vụ, song ấn tượng “mùa nào, thức nấy” vẫn thơm, ngon hơn. Đặc điểm phụ thuộc vào
diễn biến của tự nhiên trong sản xuất nông nghiệp được thể hiện qua con mắt của người nông
dân với câu hát mong mùa:
“Mồng chín, tháng chín có mưa

Thì con sắm sửa cày bừa làm ăn
Mồng chín, tháng chín không mưa
Thì con bán cả cày bừa đi buôn”
Tháng 9, người nông dân bắt tay vào cày bừa vụ đông xuân (vụ Chiêm), nếu có mưa thường
là do hoạt động của loại gió mậu dịch (Khối khí- chí tuyến khô-T) từ biển vào nên thường có
mưa (gió Đông Bắc)
3
Từ kinh nghiệm thực tế có câu:
“Đói thì ăn ráy, ăn khoai
Chớ thấy lúa trổ tháng hai mà mừng”
Lúa trổ vào tháng hai (âm lịch) thời kỳ hoạt động mạnh của các đợt gió mùa Đông Bắc (gió
bấc) gió to, khô nên lúa sẽ “ngậm đòng, đứng bông”.
“Trời nồm tốt mạ, trời giá tốt rau”
Mùa hè ở Việt Nam thì chịu tác động của gió mùa mùa hè: Đông-Nam có mưa, Tây-Nam
khô nóng (trừ Tây Nguyên, Đông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long có mưa). Khi gieo
mạ có gió Đông-Nam (gió nồm) nhiệt, ẩm phong phú, cây mạ phát triển xanh tốt. Thời tiết
lạnh (giá) lại phù hợp với các loại cây thực phẩm ôn đới, cận nhiệt được trồng nhiều ở vùng
Bắc Bộ: bắp cải, su hào, cà chua, súp lơ, cà rốt và cả các loại cây ăn quả: đào, lê, mận đặc
sản vùng miền Bắc.
3/Tình cảm của người nông dân với công cụ lao động:
Với công cụ lao động thô sơ, năng suất thấp. Người nông dân coi “cày, bừa, con trâu, bò” là
những người bạn thân thiết.
“Con trâu là đầu cơ nghiệp”
Nên:
“Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài ruộng, trâu cày với ta”
Đất là tư liệu sản xuất chính trong hoạt động sản xuất nông nghiệp nên đất với người nông
dân được coi là tài sản quí:
“Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất, tấc vàng bấy nhiêu”.

4/ Bản chất “thi sĩ” của người nông dân trước cảnh quan thiên nhiên:
Hình ảnh người nông dân “chân lấm, tay bùn” sẽ bị xóa nhòa nếu giáo viên đưa một số câu
ca dao vào bài khi dạy phần cảnh quan thiên nhiên của vùng nhiệt đới gió mùa có lẽ sự cảm
nhận của học sinh lúc này: Họ (người nông dân) là những “thi sĩ” lãng mạn - “tức cảnh sinh
tình” trước vẻ đẹp của thiên nhiên - Lòng người dồn nén những tình cảm yêu thương.
“Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương”
Về đèo Hải Vân:
4
“Hải Vân bát ngát ngàn trùng
Hòn Hồng ở đấy là trong Vịnh Hàn”
Hải Vân: biển và mây đan xen với rừng (ngàn trùng) của dãy Bạch Mã. “Bức tường khí hậu”
tạo sự phân hóa khí hậu giữa miền Bắc và miền Nam (16
0
Bắc). Nơi có quần thể sinh vật đa
dạng độc đáo cùng sự phân hóa theo độ cao (1.400m). Ở đó: Có núi, biển, mây, sông (sông
Hàn). Thật hữu tình khi đến bán đảo Sơn Trà nhìn ra biển, lên núi.
Vào Nam Bộ:
“Xứ Cần Thơ nam thanh nữ tú
Xứ Rạch Giá vượn hú, chim kêu”
Hay:
“Đồng Tháp Mười cò bay thẳng cánh
Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm”
Không chỉ tả cảnh đẹp của thiên nhiên (vùng đồng bằng sông Cửu Long) mà câu ca còn cho
học sinh thấy được sự ưu ái của thiên nhiên với người dân đồng bằng châu thổ rộng lớn (hơn
4 triệu ha) màu mỡ, nguồn thủy sản dồi dào; dùng từ, đặt chữ khéo, họ đã thầm khoe sự giàu
có của mình thật tài tình.
5/Tình yêu quê hương đất nước:
Cuộc sống với bao khó khăn, vất vả chống chọi với bão lụt, hạn hán, mất mùa.
“Áo rách, chi lắm áo ơi !

Áo rách trăm mảnh, không nơi rận nằm”
Câu ca nghe xót xa “ chi lắm áo ơi !” tha thiết, nhưng họ lo áo rách “ không nơi rận nằm”
thật tế nhị. Áo không còn miếng lành để cho con vật nhỏ tí nằm; Ấy vậy mà cảnh nghèo
túng, bữa cơm đạm bạc lại là “sợi dây” níu kéo tình cảm của người nông dân xa xứ.
“Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương”
Tình cảm dâng trào của người học không dừng lại trước những câu ca dao trên mà nó tiếp tục
được thăng hoa khi học sinh thấy được người nông dân cầu mong ông trời để có mưa thuận,
gió hòa cho sản xuất:
“Cầu cho mưa thuận, gió hòa
Để tôi đi cấy, trẻ nhà nó chơi”
6/Tính thanh liêm, đạo đức của người nông dân:
Họ còn nghèo, khó lắm song họ là những con người luôn đề cao cuộc sống thanh liêm.
“Đói cho sạch, rách cho thơm”
Hay:
“Có vất vả mới thanh nhàn
Không dưng ai dễ cầm tàn che cho”
Cần, kiệm, liêm khiết, thật thà, chất phác là bản chất của người nông dân Việt Nam, nên
những câu tục ngữ luôn đau đáu những lời răn dạy về cách đối nhân xử thế. Họ không dạy
con bằng những cái bắt tay, cúi đầu chào lịch lãm
Mà:
“ Một câu nhịn, chín câu lành”
“Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng”
Quan hệ hàng xóm láng giềng, thủy chung
“Bán họ hàng xa, mua láng giềng gần”
Hay :
“Mất của dễ tìm, mất lòng khó kiếm”
7/Tính chiến đấu trong tục ngữ ca dao
Giản dị, thanh cao nhưng chính họ, những người “lính áo vải” không phải bằng vũ khí súng
đạn, mà bằng đầu óc hài hước, châm biếm được thể hiện bằng câu cú, ngữ điệu đánh thẳng

vào mặt bọn quan tham, cường hào ác bá:
5
“Muốn nói gian, làm quan mà nói”
“Miệng quan, trôn trẻ”
Hay:
“ Ai ơi nhớ lấy câu này
Cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan”
Đả kích những thói hư tật xâu trong xã hội, với những câu: “Vạch lá tìm sâu”. Hay sự lười
nhác: “Làm như nhát bỏ dĩa”
Câu tục ngữ:
“Ngồi dưng, ăn hoang
Mỏ vàng cũng cạn”
đả kích những kẻ lười nhác trong xã hội.
Yêu lao động, yêu hòa bình, yêu quê hương đất nước, tình yêu đó đã đúc kết một tinh thần
quyết tâm bảo vệ quê hương đất nước. Đối chọi với thiên nhiên khắc nghiệt, đương đầu với
cuộc sống còn đầy khó khăn. Trong tục ngữ ca dao, người nông dân còn thể hiện họ sẵn sàng
quyết chiến, quyết thắng với kẻ thù xâm lăng.
“Đố ai quét sạch lá rừng
Đố ai cướp được cả rừng lòn bon”
Hay
“Đố ai cắt nước làm đôi
Vành trăng xẻ nửa, Mặt trời chia hai”
8/ Ý nghĩa giáo dục qua sử dụng tục ngữ ca dao dân ca trong giảng dạy Địa lí:
Thật tự hào khi được là thế hệ con, cháu, của một dân tộc mà cuộc sống gian khổ của
họ lại được nghệ thuật hóa bằng những câu ca dễ nhớ, dễ nghe, dễ phổ biến. Những bài học
về địa lý sinh động, khắc sâu được kiến thức về khoa học Địa lý, bằng cách lồng ghép đưa
tục ngữ, ca dao dân ca Việt Nam mà còn có ý nghĩa sâu sắc góp phần hình thành nhân cách
cho học sinh trong thời kỳ hội nhập hiện nay. Các em biết tiếp thu có chọn lọc tinh hoa tiên
tiến của thế giới đồng thời phải biết kế thừa nét văn hóa độc đáo, giàu bản sắc của dân tộc.
Hình ảnh “Người công nhân làm nông nghiệp trên những cánh đồng lúa, rẫy cà phê, cao

su trong những trang trại chăn nuôi: trâu, bò, lợn Ngoài những vuông tôm, bãi hàu đã
thay thế dần những người nông dân “chân lấm, tay bùn” xưa. Nhưng những giá trị thực tế
về kinh nghiệm “Trông trời, trông đất, trông ”vẫn còn đó. Những quy luật của thiên nhiên
với sản xuất, các mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, con người với con người sẽ
là cơ sở để học sinh tiếp nhận những kiến thức khoa học mới. Các em sẽ giải thích được các
mối quan hệ đó, trên cơ sở khoa học.
Các kiến thức địa lý tự nhiên, dân cư, xã hội và kinh tế (chương trình lớp 10, lớp 12)
thấm đẫm trong tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam sẽ theo các em vào những trang giấy viết.
Tình yêu tha thiết với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc trong ca dao dân ca sẽ mang
lại cho các em tinh thần lạc quan, vững tin để có kết quả học tập tốt.
Đổi mới phương pháp dạy học, phương tiện dạy học là một quá trình cần sự nỗ lực lớn
từ người thầy; đầu tư bài soạn, kết hợp nhiều phương pháp truyền thống và hiện đại, phương
tiện hỗ trợ dạy học, phân phối thời gian…là những yếu tố thành công của bài dạy, đem lại
hứng thú cho người học, làm phong phú và đa dạng cách dạy học mang đậm chất “địa lí”.
Tình yêu tha thiết với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc trong ca dao dân ca sẽ
mang lại cho các em tinh thần lạc quan, vững tin để có kết quả học tập tốt.
Đổi mới phương pháp dạy học, phương tiện dạy học là một quá trình cần sự nỗ lực lớn
từ người thầy; đầu tư bài soạn, kết hợp nhiều phương pháp truyền thống và hiện đại, phương
tiện hỗ trợ dạy học, phân phối thời gian…là những yếu tố thành công của bài dạy, đem lại
hứng thú cho người học, làm phong phú và đa dạng cách dạy học mang đậm chất “địa lí”.
Tình yêu tha thiết với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc trong ca dao dân ca sẽ
mang lại cho các em tinh thần lạc quan, vững tin để có kết quả học tập tốt.
6
Đổi mới phương pháp dạy học, phương tiện dạy học là một quá trình cần sự nỗ lực lớn
từ người thầy; đầu tư bài soạn, kết hợp nhiều phương pháp truyền thống và hiện đại, phương
tiện hỗ trợ dạy học, phân phối thời gian…là những yếu tố thành công của bài dạy, đem lại
hứng thú cho người học, làm phong phú và đa dạng cách dạy học mang đậm chất “địa lí”.
Tình yêu tha thiết với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc trong ca dao dân ca sẽ
mang lại cho các em tinh thần lạc quan, vững tin để có kết quả học tập tốt.
Đổi mới phương pháp dạy học, phương tiện dạy học là một quá trình cần sự nỗ lực lớn

từ người thầy; đầu tư bài soạn, kết hợp nhiều phương pháp truyền thống và hiện đại, phương
tiện hỗ trợ dạy học, phân phối thời gian…là những yếu tố thành công của bài dạy, đem lại
hứng thú cho người học, làm phong phú và đa dạng cách dạy học mang đậm chất “địa lí”.
Hết
7