Các nguyên tắc xây dựng atlas giáo khoa điện tử trong dạy học địa lý ở trường phổ thông

148
Trờng đại học s phạm hà nội tạp chí khoa học số 6 năm 2006
Trao đổi
các nguyên tắc Xây dựng atlas giáo khoa điện tử
trong dạy học địa lý ở trờng phổ thông
Kiều văn hoan
Khoa Địa lý - Trờng ĐHSP Hà Nội
I. Đặt vấn đề
Atlas là phơng tiện trực quan, là nguồn tri thức không thể thiếu trong dạy và học
địa lý. Trong nhiều năm qua với sự nỗ lực không ngừng của tập thể tác giả các nhà giáo,
nhà bản đồ học đã xây dựng đợc những tập atlas đáp ứng yêu cầu ngày càng tốt hơn
trong việc giảng dạy ở nhà trờng phổ thông.
Với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, sự bùng nổ thông tin một cách nhanh chóng
đòi hỏi phải có cách tiếp cận mới trong dạy và học. Nhiều nớc trên thế giới đã xây dựng
và sử dụng các atlas điện tử trong dạy học (các atlas đợc đóng gói trên các đĩa CD -
Rom
thậm chí đa lên mạng Internet) đã phát huy đợc hiệu quả và góp phần nâng cao
chất lợng trong dạy và học địa lý, giúp học sinh say mê môn học, tính tích cực, chủ động
lĩnh hội kiến thức.
ở
Việt Nam trong những năm gần đây việc giảng dạy các bộ môn nói chung và bộ
môn địa lý nói riêng đã đẩy mạnh việc ứng dụng phơng tiện hiện đại, phơng pháp tiên
tiến trong dạy học. Tuy nhiên trong quá trình giảng dạy giáo viên còn gặp nhiều khó khăn
vì còn thiếu nguồn t liệu hỗ trợ, các phần mềm dạy học, đặc biệt là các atlas giáo khoa
điện tử hỗ trợ dạy học địa lý.
Để góp phần khắc phục những khó khăn trên, bài báo này trình bày những nguyên tắc
cơ bản trong việc xây dựng atlas giáo khoa điện tử hỗ trợ việc tổ chức hoạt động học tập nhằm
góp phần nâng cao chất lợng và cải tiến phơng thức dạy học địa lý ở trờng phổ thông.
II. Nội dung nghiên cứu
Đ 1. Một số khái niệm về atlas

1.
a
tlas
Atlas không phải là một tập hợp đơn giản các bản đồ khác nhau mà bao gồm hệ
thống các bản đồ có quan hệ hữu cơ với nhau, bổ sung cho nhau, đợc quy định bởi mục
đích sử dụng và đặc điểm lãnh thổ. Atlas đợc coi là đầy đủ khi ta có thể tìm thấy trong đó
có tất cả các vấn đề và chủ đề đặc trng cho lãnh thổ và mục đích sử dụng cho atlas, trong
khuôn khổ và giới hạn và số lợng trang nhất định.
Thiết kế, thành lập và xuất bản atlas là một công việc rất phức tạp cần phải có sự
hiểu biết sâu sắc các đối tợng và hiện tợng của lãnh thổ và những thành tựu phát triển
khoa học có liên quan, phải ứng dụng lý luận bản đồ học và trình độ kỹ thuật hiện đại mới
có thể thành lập đợc atlas có chất lợng cao.
Atlas có thể đợc thành lập theo phạm vi lãnh thổ (thế giới, châu lục, quốc gia, tỉnh)
theo nội dung (Địa lý chung, chuyên đề, tổng hợp) hoặc mục đích sử dụng (tra cứu, giáo
dục, du lịch )
2. Atlas điện tử
Atlas điện tử là sản phẩm kế tiếp của bản đồ điện tử. Dựa trên cơ sở định nghĩa về
atlas và bản đồ điện tử, ta có thể coi: Atlas điện tử là một tập hợp các bản đồ điện tử, đợc
tổ chức một cách có hệ thống để tạo thành một tác phẩm thống nhất. Hai đặc trựng cơ bản

149
của atlas điện tử là sự đầy đủ về chủ đề và sự thống nhất nội tại nh bất kỳ thể loại atlas
truyền thống nào.
3. Atlas giáo khoa điện tử
Atlas giáo khoa điện tử dùng để dạy học địa lý là một tập hợp các bản đồ điện tử,
đợc tổ chức một cách có hệ thống để tạo thành một sản phẩm thống nhất phục vụ cho
mục đích dạy và học. Atlas giáo khoa điện tử đảm bảo đầy đủ về chủ đề và sự thống nhất
nội tại nh bất kỳ thể loại atlas truyền thống nào. Đồng thời atlas giáo khoa điện tử phải
có các tính năng của GIS và sử dụng rộng rãi các kỹ thuật đa phơng tiện. Khi xây dựng
atlas giáo khoa điện tử phải đảm bảo đợc các nguyên tắc: Tính khoa học, tính vừa sức (

đảm bảo đợc nội dung chơng trình sách giáo khoa, khả năng lĩnh hội của học sinh), tính
trực quan, tính mỹ thuật.
4. Những điểm giống và khác nhau của atlas truyền thống và atlas giáo khoa điện tử
Do atlas giáo khoa điện tử đợc xây dựng trên cơ sở các trang bản đồ điện tử nên nó
mang đầy đủ các đặc tính của bản đồ số. Ngoài những sự giống và khác nhau giữa các
trang bản đồ đơn lẻ thì giữa chúng có những đặc điểm khác biệt:
Vì kích thớc của atlas trên giấy chỉ đợc giới hạn trong một phạm vi nhất định (về
lý thuyết có thể rất rộng, nhng lại không thể sử dụng đợc), do đó đối với atlas quốc gia,
nó chỉ thể hiện đợc lãnh thổ ở tỷ lệ nhỏ và chỉ biểu thị đợc những nét đặc trng nhất của
lãnh thổ. Trong khi đó, atlas giáo khoa điện tử có thể đợc lập cho những vùng rộng lớn,
với mức độ tra cứu khác nhau, từ tổng quát đến chi tiết. Có thể chỉ trên một đĩa CD-ROM,
atlas giáo khoa điện tử cho chúng ta tra cứu đợc các tỉnh, thành phố, các huyện và thậm
chí đến từng xã với nhiều thông tin đa dạng ở cả dạng thông tin không gian lẫn thuộc tính.
Hệ thống nội dung của các bản đồ trong atlas giáo khoa điện tử có thể dùng chung một
cơ sở dữ liệu duy nhất, chỉ khác nhau ở số liệu thể hiện. Điều này có thể thấy rất rõ khi các
bản đồ đợc thành lập trên công nghệ GIS. Các dữ liệu của đối tợng đợc lu trữ trong các
trờng khác nhau và đợc chúng thể hiện theo nội dung của bản đồ cần xây dựng. Do đó,
đối với các bản đồ khác chỉ cần thể hiện theo các trờng dữ liệu khác nhau sẽ cho ra những
kết quả đảm bảo theo yêu cầu sử dụng. Trờng hợp khác, các yếu tố nền cơ sở cho tất cả các
bản đồ trong cùng một chơng cũng chỉ cần một file dữ liệu duy nhất. Điều này làm tăng
tính thống nhất của bản đồ và khi có thay đổi thì tất cả các trang đều đợc sửa thống nhất.
Việc thành lập atlas trên giấy thờng mất rất nhiều thời gian, mặt khác rất khó thay
đổi, bổ sung cập nhật thông tin mới, nh vậy tính hiện thời của atlas sẽ bị giảm đi. Thế
nhng đối với atlas điện tử sẽ khắc phục đợc những yếu điểm đó. Chính vì thế hãng
Microsoft hàng năm đều đa ra phiên bản mới của Encarta 1999, 2000 đến nay là 2006.
Thậm chí, những atlas điện tử phát hành qua mạng Internet, trên các đĩa CD ROM điều
này làm cho việc cập nhật dữ liệu một cách thuận tiện.
So với atlas trên giấy, việc tra cứu atlas giáo khoa điện tử nhanh hơn rất nhiều do các
phần mềm cho phép thiết kế rất rõ danh mục các trang bản đồ, các menu tìm kiếm.
Atlas giáo khoa điện tử có thể đợc phát hành theo nhiều lĩnh vực: CD -ROM, mạng

Internet với thời gian rất nhanh và rẻ hơn nhiều so với atlas in trên giấy.
Khi đợc thành lập trong môi trờng đa phơng tiện thì các atlas giáo khoa trở nên rất
đa dạng và sinh động, ngoài hệ thống bản đồ, atlas giáo khoa điện tử còn hỗ trợ rất nhiều
kênh thông tin nh video, âm thanh, thuyết minh do đó hiệu quả sử dụng cũng cao hơn nhiều.
2. Các nguyên tắc xây dựng atlas giáo khoa điện tử dùng trong dạy học địa lý ở
trờng phổ thông
Atlas giáo khoa điện tử và atlas truyền thống xét về nội dung vẫn mang những tính

150
chất, đặc điểm chung nh sau: tính khoa học, tính trực quan và vừa sức, tính hoàn chỉnh
của nội dung, tính thống nhất, tính hiện thời và tính thẩm mỹ.
1. Tính khoa học:
Đây là một trong những nội dung quan trọng để đánh giá chất lợng của
atlas. Điều này thể hiện quan điểm của lãnh thổ thành lập bản đồ trong việc nhìn nhận,
đánh giá các sự kiện lịch sử, các vấn đề về lãnh thổ

trong atlas phải có sự tơng hỗ và bổ sung lẫn nhau, có thể dễ dàng đối chiếu so sánh bản
đồ này với các bản đồ khác, có nh vậy mới đảm bảo sự phản ánh đúng đắn những mối
quan hệ tơng hỗ giữa các hiện tợng và những quy luật phân bố của chúng. Để đảm bảo
tính thống nhất, khi xây dựng atlas phải chú ý đến các vấn đề sau: Lựa chọn hợp lý và có
giới hạn số lợng các phép chiếu và tỷ lệ bản đồ, phải chọn ra hệ thống tỷ lệ đơn giản và
dễ so sánh.Phải sử dụng cơ sở địa lý thống nhất cho các trang bản đồ hoặc của từng nhóm
chuyên đề. Các bản chú giải bản đồ phải phù hợp với các quan điểm phân loại khoa học,
mức độ chi tiết và chỉ tiêu phản ánh. Thống nhất về khái quát hóa các đối tợng và số liệu
biểu thị. Cần phải sử dụng các phơng pháp trình bày thống nhất; phơng pháp thể hiện,
màu sắc, chữ viết, ký hiệu
+ Phải thống nhất về mốc thời gian của các đối tợng phản ánh.
+ Chỉnh hợp nội dung dựa trên quan hệ tơng hỗ giữa các hiện tợng.
5. Tính hiện thời
: Đây cũng là một tiêu chuẩn để đánh giá chất lợng của atlas. Phải có
các t liệu mới nhất và có độ chính xác cao thì mới có thể đảm bảo cho giá trị khoa học và
ý nghĩa thực tiễn của atlas.
6. Tính thẩm mỹ

: Atlas phải có giao diện đẹp, phù hợp với khả năng nhận thức, tâm sinh
lý của học sinh.
Đ 3. Quy trình xây dựng atlas giáo khoa điện tử
Thiết kế phần bản đồ trong atlas giáo khoa điện tử về cơ bản không khác với việc
thiết kế các atlas truyền thống trên giấy. Các nguyên tắc của việc thiết kế và biên tập các
nội dung của atlas giáo khoa điện tử cũng tơng tự nh thiết kế atlas truyền thống trên
giấy. Tuy nhiên, do ứng dụng công nghệ bản đồ số nên quy trình sẽ dài và phức tạp hơn.
Các bớc công nghệ chính trong công tác xây dựng atlas nh sau:
Bản đồ

Chữ
( Text)
Biểu - bảng
( Graph - Table)
âm thanh
(
Sound
)
Thuyết minh
( Voice )
Chú giải
(Legend )
ảnh
(Image)
ảnh động
(
Animation
)
Phim
( Video)
Sơ đồ các yếu tố xây dựng atlas giáo khoa điện tử
Các thành phần chính tạo nên môi trờng đa phơng tiện
của bản đồ trong atlas giáo khoa điện tử gồm có: âm
thanh, kênh chữ, hình ảnh động, ảnh tĩnh, video, thuyết
minh, biểu đồ - bảng dữ liệu, chú giải bản đồ.

2. Tính trực quan và tính vừa sức
của atlas:
atlas sử dụng trong dạy
và học phải đảm bảo đợc việc lựa

chọn đúng các phơng pháp bản
đồ, kết cấu logic của atlas, các mối
liên hệ lẫn nhau của các yếu tố nội
dung chơng trình với nội dung của
atlas phải đợc rõ ràng. Sử dụng hệ
thống tranh ảnh, hình ảnh động
(video), biểu đồ, giải thích vừa đủ
nhằm đảm bảo tính vừa sức giúp
học sinh dễ tiếp thu, dễ sử dụng.
3.

Tính hoàn chỉnh của nội dung
:
Các bản đồ trong atlas phải làm
sáng tỏ đợc các vấn đề do đề tài,
mục đích sử dụng và nhiệm vụ đặt
ra khi thiết kế, xây dựng atlas.
4.

Tính thống nhất

: Các bản đồ


151
1. Thiết kế và viết kế hoạch biên tập bản đồ
Trên cơ sở biên tập khoa học của atlas, tiến hành biên tập các trang bản đồ sẽ thể
hiện. Một trong những điểm quan trọng trong việc thiết kế atlas giáo khoa điện tử là ngay
trong phần kế hoạch biên tập phải quy định rõ ràng việc sử dụng các phần mềm cho các
công việc cụ thể của từng giai đoạn. Tuỳ theo nguồn t liệu thu thập đợc mà đa ra các

phơng án xử lý để đảm bảo tính chính xác và hiệu quả nhất. Phải xây dựng đợc chuẩn
dữ liệu để làm cơ sở lựa chọn những phần mềm phù hợp cho việc số hóa và biên tập nội
dung bản đồ cũng nh nhập và biên tập dữ liệu thông tin thuộc tính. Khi biên tập các bản
đồ, các công việc nh lựa chọn cơ sở toán học, tổng hợp các yếu tố nội dung phải tuân
theo các nguyên tắc cuả bản đồ truyền thống đồng thời phải phân biệt đợc sự giống và
khác nhau giữa hai thể loại atlas để đa ra đợc phơng án thiết kế phù hợp.
Đặc điểm các yếu tố thể hiện trên bản đồ
là khác với bản đồ truyền thống đợc in
trên giấy, mức độ chi tiết của bản đồ in phụ thuộc vào chất lợng in. Còn trên bản đồ số
việc hiển thị hình ảnh trên màn hình phụ thuộc vào chất lợng và kích thớc của màn hình
máy tính. Chính vì thế, khi xây dựng bản đồ phải đảm bảo đợc khi ngời sử dụng thu
phóng đợc ở tỷ lệ nhất định trên màn hình mà bản đồ không bị biến dạng.
2. Thu thập, phân tích và đánh giá tài liệu
Nội dung công việc của bớc này tơng tự nh khi thành lập atlas trên giấy. Tuy
nhiên, ngoài các t liệu trên giấy còn có các dạng t liệu khác nh: bản đồ đã đợc số hóa,
cơ sở dữ liệu ở dạng word, các file cơ sở dữ liệu thuộc tính ở Excel, hệ thống kênh hình
nh video, hình ảnh từ các đĩa VCD, DVD hoặc băng video, đĩa CD âm thanh. T liệu
cũng có thể đợc khai thác ở nhiều nguồn khác nhau, việc thu thập tài liệu đợc tiến hành
càng kỹ càng có hiệu quả, tránh phải lặp những nội dung công việc không cần thiết rất và
góp phần rất quan trọng trong sự thành công của atlas. Hiện nay, việc thu thập và xử lý dữ
liệu ở dạng số đã giúp cho ngời làm bản đồ tiết kiệm đợc thời gian và độ chính xác cao
hơn. Những t liệu thu thập đợc đánh giá và sắp xếp theo bản kế hoạch đã biên tập, đối
với những t liệu ở dạng video thập chí sẽ phải sử dụng những phần mềm chuyên dụng để
xử lý cắt ghép các hình ảnh, lồng tiếng sao cho phù hợp với nội dung trong bài bài học.
3. Thiết kế màu sắc
So với bản đồ truyền thống thì việc thiết kế màu cho bản đồ điện tử mang tính chất khác
hẳn. Đó là do màu sắc nền trên màn hình xuất hiện từ ánh sáng phát ra từ bóng màn hình,
trong khi đó màu sắc bản đồ trên giấy lại do sự phản xạ của ánh sáng từ bề mặt bản đồ.
Mặc dù có những hệ thống đã đợc tạo ra cho việc thiết kế màu sắc trên màn hình nhng
thực tế thì màu bản đồ in ra trên giấy không thể giống hệt màu đợc thiết kế trên màn

hình. Độ sáng của màu phụ thuộc vào số bít tạo nên màu. Mặt khác màu của bản đồ trên
máy tính còn phụ thuộc vào cấu tạo và chất lợng màn hình. Nếu màn hình hiển thị có số
bit màu ít hơn số bit màu đợc thiết kế trên bản đồ số thì kết quả sẽ rất khác nhau. Nếu ta
thiết kế màu sắc cả bản đồ là 24 bit màu nhng lại đọc trên máy tính có 256 màu thì hầu
hết các đối tợng trên bản đồ sẽ có màu rất khác nhau (nhất là các đối tợng màu nền).
Chính vì vậy, đối với mỗi bản đồ điện tử bất kỳ nào cũng đều phải có tài liệu hớng dẫn
chỉ ra những yêu cầu đối với màn hình khi sử dụng những bản đồ đó để đảm bảo thể hiện
màu sắc đã đợc thiết kế.
4. Thiết kế ký hiệu và chữ viết
Hệ thống ký hiệu của atlas điện tử phải có hình dạng đơn giản, không nên thiết kế
ký hiệu quá lớn sẽ làm giảm tính trực quan của bản đồ.
Cũng có những phơng pháp để có thể đọc chi tiết hơn bằng kỹ thuật siêu ký hiệu
(MetaSymbol). Khi đó mỗi ký hiệu sẽ đợc thiết kế ở hai kích thớc khác nhau, bình

152
thờng sẽ nhìn thấy ở dạng kích thớc nhỏ, nhng khi di chuyển chuột đến vị trí ký hiệu
thì dạng kích thớc lớn sẽ xuất hiện và ta có thể thấy rõ hơn cấu trúc của ký hiệu.
Khi thiết kế chữ phải đảm bảo không che lấp các đối tợng trên bản đồ, sử dụng các
kiểu chữ khác nhau cho từng đối tợng khác nhau để đảm bảo tính trực quan của bản đồ.
Bên cạnh đó còn có cánh khác cho phép hiển thị chữ trên bản đồ đó là thiết kế ở những tỷ
lệ khác nhau thì mức độ chi tiết của bản đồ sẽ khác nhau, giúp cho ngời sử dụng có thể
tìm đợc tất cả những thông tin trên bản đồ thông qua nút phóng to, thu nhỏ.
Khi xây dựng atlas điện tử, công tác biên tập thông tin thuộc tính là một phần hết
sức quan trọng. Những thông tin này phải đợc thiết kế để đảm bảo kết nối chính xác với
đối tợng đợc thể hiện trên bản đồ. Hiện nay, mô hình cơ sở dữ liệu quan hệ thờng hay
đợc áp dụng cho các bản đồ điện tử. Theo mô hình này, thông tin thuộc tính của mỗi đối
tợng đợc liên kết với dữ liệu đồ hoạ thông qua một chỉ số chung gọi là khóa:. Khóa
này có thể là một hay một số trờng.
III. Kết luận
Việc thành lập atlas giáo khoa điện tử đang là vấn đề rất cần thiết để phù hợp sự

phát triển của công nghệ thông tin và góp phần to lớn trong việc nâng cao chất lợng dạy
và học ở trơng phổ thông. Atlas giáo khoa điện tử phải đợc xây dựng theo những
nguyên tắc cơ bản của atlas truyền thống trên cơ sở dựa vào những thế mạnh trong môi
trờng đa phơng tiện điện tử.
Nhờ atlas điện tử giúp cho giáo viên và học sinh có đợc những nguồn t liệu cập nhật,
những hình ảnh sinh động trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nớc, giáo viên có thể sử
dụng atlas giáo khoa điện tử nh một tài liệu học tập để tổ chức hoạt động theo nhóm nhỏ
ở trên lớp giúp cho học sinh chủ động lĩnh hội kiến thức và hiểu bài một cách vững chắc.
Atlas cũng là một kho t liệu vô cùng quý giá, giúp cho giáo viên sử dụng trong
việc thiết kế bài giảng của mình trên các chơng trình khác nh: Microsoft Powerpoint,
Word, Excel, Mapinfo.v.v
Tài liệu tham khảo
[1]. Lâm Quang Dốc,
Bản đồ giáo khoa
, Nxb Đại học S phạm, Hà Nội, 2003.
[2]. Lê Huỳnh , Lê Ngọc Nam (Chủ biên),
Bản đồ học chuyên đề,
Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2001.
[3]. Vũ Bích Vân,
Bản đồ học điện toán
. Giáo trình giảng dạy cao học ngành bản đồ. H, 2002.
[4]. BorDen D. Dent,
Cartography Thematic Map Design.
WCB/ Mc Graw - Hill
ADivision of the McGraw Hill Companies,1999.
[5]. David Lambert and David Baldestone.
Learning to teach geography in the Secondary
school
. London, 2000.
[6]. Macmillian Education Australia Pty LTD -

Global atlas,
Second edition, 2003.
[7].
O
xford International Student Atlas.
Endorsed by University of Combridge. International
Examination.
Summary
Some principles in establishing electronic school - atlas
for the teaching of Geography in general schools
Kieu van hoan
This article exposes some principles and characteristics in establishing electronic school-
atlas for use in teaching geography in general schools.
It analyzes the components of an electronic school-atlas and the procedure of establishing
an electronic school atlas .