Bước đầu tìm hiểu cách nhìn của Imanuen Kant về thế giới và con người

BaOC OÀU TÌM HIÈU
CÀCH NHÌN CUA IMANUEN KANT
VE THE
GIOÌ
VÀ CON
NGUÒI
ThS.
Nguyén
Thi Thanh
Huyén
Khoa
Triét
hoc,
Tritdng
DHKHXH&NV,
DHQGHN
I.Kant (1724-1804)- nhà triè't hoc Diic
loi
lac,
dà
co
nhiìng
dóng
góp to
lón
cho
nén
triét hoc co
dién
Due
va

trié't hoc cùa cà
nhàn
loai.
Triè't hoc cùa
óng
khòng chi gay
ành
huòng
vang doi dè'n
nén
trié't hoc
Can dai
ma
con
tói
tàn
ngày nay. Trong sU phàt trièn cùa
lich
su
trié't
hoc Tày Au, trié't hoc Kant dành dà'u sU chà'm
dùt
cùa phUdng
thùc
tu
duy
cii,
mò
dàu
cho mot phUdng thùc tU duy

mói.
Chinh Kant dà tU vi
mình vói Cópernic trong thién vàn hoc. Diéu
dò
the
bien
rò
trong càch
nhìn cùa Kant ve
thè'
giói
va
con ngUÒi.
1. Càch nhìn cùa Kant ve
sU'vàt va
thè' giói
kbàc
biet vói càc nhà
trié't hoc trUóc day. Kant nhìn sU vàt gì
ciìng
theo càch "che dòi",
nhò
càch nhìn này
ma
ong là ngUdi mò
dàu
cho mot phUdng phàp nhan
thùc mói.
Kant phàn biet hai
thè'

giói:
Thè'
giói vàt tu no
va
thè'
giói bien
tUdng.
Vàt tu
nò
hieu theo ha nghìa sau:
- Vàt tu no là su vat khàch quan, tu nò
tón
tai à
ben
ngoài con
ngUÒi,
con ngUdi khòng
bièt
gì
ve
nò.
- Vàt tu nò là can nguyén cùa thè' giói, là cài ton tai thUc sU, là
bàn
chà't cùa thè' giói, tinh thàn cùa tinh
thàn.
- Vàt tu nò àm
chi
nhùng chuàn mUc, nhiing
ly
tuóng

cùa moi sU
hoàn thién tuyét dó'i
ma
con ngUdi
co
the dat tói dudc,
nhung
là
diéu
loài
ngUÒi
bang
md Uóc. Vàt tu nò là vù tru, là hnh
hón
bà't
tu,
là
thUdng
de'.
Day là
lình
vUc thuoc
dó'i
tUdng cùa tin
nguòng,
niém tin.
452
Thè'
giói vàt tu nò là thè' giói sièu hình (khòng hình bài), vò han,
khà

niém, bà't khà giàc, sièu nghiem tuyét dòi, là the giói tu do con
ngUÒi
khòng nhan thùc dUdc, nhUng lai
co
the càm thà'y dUde dUa theo
nhtìng
à'n tUdng
ma
nò tao nén trong ta khi tàc dong vào giàc quan.
Con
thè' giói bien tUdng là the giói
co
hình bài,
chiù
sU chi phò'i cùa qui
luat
nhàn qua, tà't yé'u.
Thè'
giói hien thUc trong tinh muòn màu, muòn ve cùa nò
va
nhtìng qui
luàt
dàn dat moi qua trinh cùa
thè
giói dò, theo Kant là
nhtìng cài dang
tón
tai duói dang hình thùc (hien tUdng) cùa thè' giói
vàt tu nò. The giói dò biéu hien ra *do tàc dong cùa thè' giói vat tu nò
dè'n

khà
nàng
càm
giàc tién nghiem cùa chùng ta, gay nén nhtìng
biéu
tUdng, nhtìng biéu tUdng dò qua kinh nghiem cùa chù the nhan thùc
ma
xày
dung
nén nhtìng hình dang
nhU
chùng tón tai trong hien thUc.
Nhu
vày
thè
giói hien tUdng là san vat do con
ngUÒi
tàc thành, cho
nén Kant
con
goi thè' giói này là
thè
giói kinh nghiem. Kant cho ràng,
càc sU vàt trong thè' giói tu nhièn thuoc thè' giói hien tUdng, chùng
co
lièn
quan dè'n kinh nghiem càm tinh. Khi dUa ra quan niém
ve
sU vàt
Kant dà

co
càch ly giài rà't khàc so vói càc nhà trié't hoc trUóc day. Tà't
cà càc nhà triét hoc trUóc day dù theo chù nghìa kinh nghiem bay chù
nghìa
duy ly déu cho ràng ly tri con ngUdi muòn "bièt" phài xoay xung
quanh sU vat. NgUdc lai vói diéu dò Kant cho ràng khòng phài ly tri
con ngUdi quay xung quanh sU vàt
ma
chinh sU vat quay xung quanh
ly tri chùng ta: "Trong trié't hoc, Kant cùng dà
làm
mot cuoc càch
mang
tao
bao khi òng chù trUdng ràng khòng phài tri tue xoay quanh
su vat
ma
chinh sU vat xoay quanh tri tue"
{6;trl65}.
Theo Kant khi con ngUdi biet
ve
mot sU vàt thì trong diéu chùng
ta bié't dò bao gid cùng góm hai
phàn:
noi dung bay thè chat cùa cài
bièt dò
va
hình thùc cùa no.
Khi su vat (vat tu nò) tàc dong vào giàc quan con ngUdi thì toàn
bo nhùng à'n tUdng, trang thài-hon don

ma
con ngUdi thu dUdc dò
chinh là noi dung cùa cài bié't cùa con ngUÒi
ve
sU vàt. Nhò nàng
lUc
tién thién ve khòng gian
ma
càc dò'i tUdng dò dUdc qui ve càc hình
hai
co
tinh xàc dinh. Nhò nàng
lUc
tién thién
ve
thdi gian
ma
càc dò'i tUdng
dò dUdc sap xép theo mot tràt tu
lién tue
trUóc sau. Nhò dò, chùng ta
mói càm nhan dUdc càc sU vat, hien tUdng dién ra trong the giói xung
quanh. Khòng gian
va
thdi gian chinh là Hình thùc cùa cài bié't cùa
453
con ngUÒi ve sU vàt. NhU vày khòng phài càm giàc
làn lUdt
in
lèn

tri
oc
con ngUdi
ma
chinh ly tri
in lén
thè chà't cùa cài bié't
ve
sU vat mot
hình thùc dac biet.
Theo càch ly giài cùa Kant thì sU vàt trong thè' giói hién tUdng là
kè't
qua
cùa sU tong hdp phàn "the chà't" là phàn do sU vàt (vàt tu nò)
tàc dong vói phàn hình thùc là phàn do tri tue dUa ra. Nhùng hình
thùc dò là nhtìng hình thùc tién thién
co
trUóc kinh nghiem. NhU the
"chinh nhò càc hình thùc tién thién khòng gian
va
thdi gian, chùng ta
mói
co
dUdc càc càm giàc, càc biéu tUdng trUc quan càm tinh
co
hình
bài,
co
trat tu
ve

the giói
va
nhò thè' chùng ta mói thà'y ra dUdc thè' giói
vói nhtìng sU vàt, nhtìng dó'i tUdng
co
hình bài,
co
dUdng
net,
co giói
han vói trat tu xàc dinh nhU chùng ta vàn thUdng ngày thà'y dUdc
trong dòi só'ng kinh nghiem cùa mình" {2;tr203}.
Khi chia the' giói thành Vat tu nò
va
Hien tUdng
luàn,
Kant dà
tàch biet gitìa hai the giói, hien tUdng thuoc the giói này, vàt tu nò
nàm d
ben
kia, tu nò tón tai.
Chi co
sU tàc dong cùa vat tu nò vào chù
thè nhàn thùc chù khòng
co
chiéu ngUdc lai,
tue
khòng co chiéu con
ngUÒi tàc dong vào vàt tu nò. Nhan thùc cùa con ngUdi chi là nhan
thùc the giói hien tUdng, vat tu nò là the giói sièu nghiem. NhU vày,

gitìa vat tu nò
va
the giói hien tUdng
co
mot
ho'
sau ngàn càch
ma
nhan
thùc con ngUÒi khòng the vUdt qua
va
dó'i vói thè' giói thì nhan thùc là
bà't khà tri. Trong hoc thuyét cùa Kant
co
su càch biet gitìa con ngUdi
va
the giói, gitìa y thùc cùa con ngUÒi
va
càc khàch the tàc dong lèn
con ngUdi.
2.
Càch nhìn cùa Kant ve the giói ành huòng dè'n quan niém cùa
òng
ve
con ngUdi. Con ngUdi là dò'i tUdng cùa triét hoc Kant, triè't hoc
càn bàn dén con ngUdi nhu mot chù the boat dong
nói
chung chù
khòng phài chi dùng trong boat dong nhan thùc, boat dong tri thùc
vi

vói boat dong nhàn thùc, boat dong ly luàn thì con ngUÒi khòng vUdt
qua dUdc giói han cùa
thè
giói hien
tUdng,
là the giói cùa nhtìng sU vàt
htìu han, bi chi phò'i bòi qui luat nhàn
qua,
khòng
co
tu do Khoa hoc
trié't hoc
co
muc dich tò'i cao là xàc dinh bàn chà't con ngUÒi, dem lai
cho con ngUÒi mot càch nhìn mói
ve
the giói
va
chinh bàn thàn
mình,mong muò'n dUa con ngUdi dè'n tu do
va
hanh phùc. Kant cho
ràng, bàn chà't cùa trié't hoc là sU tu y thùc cùa con ngUdi
ve
chinh
mình: Dò'i vói con ngUdi cài cao qui nhà't là sU tón tai cùa chinh mình,
454
là hanh phùc cùa
mình.Theo
Kant "toàn bò càc và'n

de
trié't hoc càn
phài dUdc
huóng
vào vièc giài dàp nhtìng vàn
de
cùa cuoc song con
ngUdi
va
hoat dong thUc tién cùa con
ngUdi"{
4;tr24}.
Toàn bo trié't hoc Kant thdi ky phé phàn tàp trung giài quyé't ha
càu bòi lón:
1,
Tòi
co
thè bié't dUdc diéu gì? Càu bòi này dUdc òng tra
Idi
trong
tàc phàm Phé phàn ly tinh thuàn tuy.
2,
Tòi càn phài làm gì? Càu bòi này dUdc òng
tra Idi
trong tàc
phàm Phé phàn ly tinh thUc tiin.
3,
Tòi
co
thè hy vong vào cài gì? Ong

tra Idi
càu bòi này trong tàc
phàm Phé phàn khà nàng phàn doàn.
Tra Idi
ha càu
bòi
trèn nhàm ly giài cho và'n de
ed
bàn nhà't trong
trié't hoc là : Con ngUÒi là gì?
Vói càch nhìn sU vàt theo càch " che dòi", Kant cho ràng con
ngUdi bao góm thàn xàc
va
ly tinh. Thàn xàc con ngUdi thuoc
ve thè
giói hien tUdng,
con
ly tinh là nàng
lUc
tinh thàn tién thién thuoc
ve
the giói
vat
tu nò. Bàn thàn ly tinh cùng dUdc phàn dòi thành ly tinh
ly luàn( ly tinh thuàn tuy)
va
ly tinh thUc tién.
Ly tinh ly luàn là nàng
luc
tinh thàn tién thién thè hien

ò
khà
nàng nhan thùc cùa con ngUdi. Nhò nàng
lue
tinh thàn tién thién: càm
nàng, tri nàng, ly nàng, vói nhtìng còng cu nhàn thùc tién thién, con
ngUdi co dUdc tri thùc
ve
dò'i tUdng.
Ly tinh thUc
tiln
là nàng
lUc
tinh thàn giùp ra
lenh
cho con ngUòi
hành dong trong quan he cùa con ngUdi vói the giói. Ly tinh thUc tién
là khà nàng ly tinh tién thién,
san
co ngang nhau
ò
tà't cà moi ngUdi.
Theo Kant, con ngUÒi
co lUdng
tri,
lUdng
tàm, y thùc dao
due
là do
con ngUdi hành dong theo sU

chi
dàn cùa ly tinh thUc tién. Hành dóng
này cùa con ngUdi khòng phu thuoc vào cài gì
ben
ngoài
ma
chi
theo
su
" lenh bào" cùa ly tinh thUc
tién,phu
thuoc vào chinh mình.
Trong quan niém cùa Kant, y thùc dao
due
là cài hoàn toàn dUa
trén ly tinh, chù khòng phài dUa trén
tinh
càm
va
nhùng toan tinh
due
vong
va
tu
Idi.
455
Ly tinh, hdn ntìa ly tinh thUc tién là nguón gò'c sinh ra càc nguyén
ly
va
chuàn mUc dao

due,
Kant viét "Càc nguyén ly càm tinh nói chung
là khòng thich hdp de
tu
dò, chùng ta
co
the xày dUng càc qui tàc dao
due"
{8;285}.
Va
hành dóng cùa con ngUdi dUdc coi là hành dong dao
due
khi làm theo yèu càu cùa ly tri, cài
ma
Kant goi là "ménh lenh
tuyét dò'i". Òng goi là ménh lenh tuyét dò'i de phàn bièt vói Ménh lenh
già thiét- là ménh lenh dUdc thUc hien vi mot muc dich, mot quyen
Idi
co
tinh nhàn
qua
nào dà'y. Nói tòm lai ménh lenh già thiét là ménh
lenh kbuyé'n khich hoac ngàn chan càc hành vi dao
due
cùa con ngUdi
mot càch
co
diéu kien.
Con
ménh lenh tuyét

dò'i
là ménh lenh xuà't
phàt
tu
tiéng goi cùa
lUdng
tri con ngUÒi, nò tiém àn trong
trai
tim,
khò'i
oc,
mang tinh phó quàt tà't yé'u. Ménh lenh tuyét dò'i thè hien khà
nàng tu chù cùa con ngUdi, khà nàng tu do y chi
ma
khòng vu
Idi,
khòng tinh toàn thiét hdn.
Ménh lenh tuyét dò'i cùa Kant là qui luat dao
due
chung, dòi bòi
moi ngUdi trong xà boi phài thUc hien.
Trong càch nhìn cùa Kant thì hành dong cùa con ngUdi cùng hi
phàn thành hai. Con ngUdi hành dong theo sU
chi
dao cùa ly tinh
thuàn tuy là hành dong mà't tu do vi le thuoc vào muc dich cùa chù
the,
dò là hành dong khòng dUa tói hanh phùc
va
dao

due
chàn chinh.
Hành dong cùa con ngUdi theo sU lenh truyén cùa ly tinh thuc tién là
hành dong khòng le thuoc, con ngUdi
tra
thành tu do
va
hành dong dò
là hành dong dao
due
: con ngUÒi chi
co
the hy vong vUdn tói cài Thién
dich thuc, cài Thién tu nò khi huóng boat dóng, hành dong cùa mình
theo sU
mach
bào cùa ly tinh thUc tién" {8;
tr229}.
Va
"Nhu thè', trong
lue
Kant giói han ly tinh thuàn tuy ly thuyét
bang
càch giàm bót sU
lam
quyén cùa truyén thò'ng sièu hình hoc co
dién, óng dà nàng cao chùc vi cùng nhU
lành
vUc cùa dao
due

hoc,
co
nghìa là ly tinh trong y nghìa dich thUc cùa nò phài là mot ly tinh tU
khòi
va
sàng tao trong hành dóng nhU mot thién phù cùa con ngUdi:
khòng phài ly tinh thuàn tuy( ly thuyét)
ma
chinh là ly tinh thUc hành
mói là ngUdi ban bò' luat le that sU cho hành dong cùa con ngUdi"{3,
dàn
luàn}.
Nhu vày theo Kant, tri thùc, hoc và'n khòng phài là cài giùp cho
ta thành ngUÒi, tri thùc khoa hoc là cài khòng giùp gì cho con ngUÒi
trong vièc phàn xét sU thién- àc cùa hành vi. Hay nói càch khàc, con
456
ngUdi chinh là con ngUdi khòng phài
vi
nò là thUc the bié't suy nghì
ma
ngUdc lai con ngUdì
co
the suy nghì dUdc
va luòn
suy nghì bòi vi nò là
con ngUdi. Kant khàng dinh sU dóc
làp
cùa nhàn càch dao
due
dò'i vói

hoc thùc
va
giào
due
bòi
vi
ly tinh dao
due
khòng phài là cài
co
the hoc
dUdc ò ngUÒi khàc hay
co
the làm cho ngUdi khàc, nò là khà nàng tién
thién
co san ò
moi ngUdi, nò doc làp vói boat dong tri thùc, boat dong
nhan thùc cùa con ngUdi.
Con
ngUÒi
khi song trong the giói hien tUdng luòn bi chi phò'i bòi
càc qui luat nhàn
qua,
tà't yé'u nén con ngUdi chi
co
tu do theo nghìa
tUdng dó'i. NhUng
ve
mat bàn chà't con ngUdi là mot thUc the tu do,
vi

vày tinh thàn
va
ly tinh con ngUÒi luòn
buóng
tói tu do theo nghìa
tuyét dò'i. Kant cho ràng con ngUÒi hoàn toàn
co
the hy vong dat dUdc
diéu dò nhò vào nàng
lue
phàn doàn tién thién. Khà nàng phàn doàn
là càu nò'i dUa con ngUÒi dén vói tu do, dù dò là tu do tinh thàn. Tinh
thàn tu do do chinh là tu do trong khà nàng phàn doàn thàm my,
nghìa là tu do xàc dinh, càm nhàn cài dep, tu do sàng tao nghe thuàt,
tu do tuòng tUdng
va
tu do tin
ngUòng.
NhU vày, con ngUdi
co
quyén
hy vong ràng,
ben
ngoài thè' giói
ma
nò dang
song con
tón tai mot
thè'
giói ò do con ngUdi sé

co
tu do theo nghià chàn chinh cùa
tu
này.Và'n de
này dUdc Kant giài quyé't trong tàc phàm Phé phàn
nàng
lue
phàn doàn.
3.Co
thè
thà'y
ve
mat phUdng phàp, Kant dà bàt dàu mot càch
nhìn khàc
ve
chà't so vói càc nhà trié't hoc trUóc òng, nhìn bà't luàn dò'i
tUdng nào cùng thành
hai.Va tu
càch nhìn à'y, Kant là ngUdi dà dat ra
cho ly tinh con ngUdi mot giói han nhàn thùc. NhUng càch nhìn à'y cùa
òng cùng mói chi là bàt dàu
va
han
che
cùa Kant là dà dat gitìa Vàt tU
nò
va
Hien tUdng luàn mot
ho'
sàu ngàn càch khòng the vUdt

qua.Trong
triét hoc, Kant là ngUÒi chà'm dùt cho phUdng thùc tU duy
cu
va
mò dàu cho phUdng thùc tu duy mói, nhUng òng khòng trành
khòi phUdng phàp tu duy sièu hình. Trong càch nhìn cùa Kant, bà't
luàn sU vat nào cùng bao góm hai mat, nhUng là hai mat biet làp
nhau, gitìa chùng
co
mot ho' sàu khòng the vUdt qua. Vi
thè
dàn dén
quan niém bà't khà tri cho rang Vàt tU nò khòng the nhan thùc dUdc.
Vàt tu nò khòng phài là lình vUc cùa tri thùc
ma
dò là lình vUc cùa
due
tin
tbòng
qua ly tinh thUc tién.
457
PhUdng thùc tu duy cùa Kant dà
din
dè'n cài nhìn phi lich
su ve
con ngUdi
va
xà hòi. Kant nhìn con ngUÒi nhU là cài dà xong, dà
san
vi

bàn chà't con ngUdi là tién thién, tu do con ngUòi là
co
san,
gitìa con
ngUdi
va
xà boi co làp,
tinh
tai. Tuy nhièn, quan diém duy tàm tién
thién cùa Kant
ve
tu do, dao
due
mang nhiéu yé'u
to'
nhàn dao sàu sàc,
dò'i làp vói càc quan diém
ìch
ky, thUc dung mot càch hep hòi.
Mac dù khòng trành khòi nhùng han
che',
nhUng: Kant dUdc xem
là triét
già Due
lón nhà't cùa thdi càn dai, là triè't
già
cùa nén vàn
boa
tàn thdi
va

cùa nhiéu lình vUc khàc ntìa. Dù ngUòi ta
co
dành già Kant
gì di ntìa, diéu khòng thè
chói
cài là it nhà't Kant dà nàng triè't hoc
Due
tién lén mot giai doan mói. Danh tiéng cùa òng day
lui
tà't cà nhtìng gì
di trUóc vào bòng tò'i
va
toà sàng lén nhtìng gì di sau.
TÀI LIÈU
THAM KHÀO
1.
Bài giàng cùa POS. Bùi Thanh Quà't, Phép bien chùng trong
trié't hgc
co
dién
Due.
2.
Tgp bài giàng lich
su
triè't hoc, t2, Nxb CTQG, HN, 1994.
3.
LKant, Phé phàn ly tinh thudn tuy (Bùi Vàn Nam Sdn dich
va
chù
giài),

Nxb Vàn hoc, 2004.
4.
Tap chi Trié't hoc so 5, 2004.
5.
Tap chi Nghién cùu Con ngUÒi,
so'3,
2004.
6. Nguyén
Dinh
Thi, Siéu hình hgc, quyén thUdng, H., Nxb Tàn
Viét, 1943.
7.
Nguyén Vàn Huyén, Trié't hgc Imanuen Canta, Nxb KHXH,
HN, 1992.
8. LKant. Tàc phàm góm 6 tap, t4,phl, Nxb Tu tUÒng
Matxcdva, 1964.
458