Ngữ dụng học và giao tiếp ngôn ngữ

NGQ
DUNG HOC
VA
GIAO
TIÉP
NGÒN
NGQ
NGÒ
MINH THIJY
Khoa Ngón ngù
va
Vàn hóa Phuang Dóng
Truòng
Dgi hoc Ngogi ngù
Ngfl dung bgc là bd mdn ngdn ngfl bge nghién cflu càc su kién
ngdn ngfl gàn vài càc kièu diéu kién giao tiép
bién
tbuc, gàn vài
ngudi ndi, ngudi
nghe va
càc
nbàn
td kbàc eùa ngfl cành. Nhu vày,
ed thè
kbàng
dinb ràng, ngfl dung bgc khdng nghién eùu ngdn ngfl
nhu mot he thd'ng tin biéu don thuàn, khdng nghién cflu ngdn ngfl
chi dua vào càc binh
tbài
càu trùc bay nhflng quy
luàt ve

ngfl àm,
ngfl pbàp bay ngfl
ngbla
eùa nd,
ma
là nghién eùu ngón ngfl trong
bién tbuc giao tiép, trong su tham
già
eùa tàt eà càc nbàn td eùa ngù
cành. Vày thì giao tiép ngón ngù hgc
duge
quan niém thè nào trong
ngfl dung bge,
va
khi nghién cflu ngón ngfl trong bién tbue giao
tiép,
ngfl dung bgc nhìn nbàn thè nào
ve
nhflng nbàn td tbuòc
boàn
cành giao tiép ngón ngfl? Dudi
day
ta sé
làn lugt
xem xét nhflng vàn
de
này.
1.
Quan niém
eùa ngGr

dung hoc ve giao tiép ngón
ngCìr
Trude
day,
theo quan diém eùa càc nhà tin biéu hgc, giao tiép
ngón ngfl là
qua
trình truyén
va
thu nbàn thóng tin,
thue
bién bang
càch khi ngudi phàt ngdn mudn truyén dat mot thdng tin (mot thdng
diép ve thè
giói),
ngudi dà
su
dung bd tin biéu (ma, tin
ma) de
phàt
thdng tin dà ra,
con
ngudi nghe thì
su
dung bd tin biéu dd
de
giài ma
thdng tin dà. So dd
ve
su giao tiép ngdn ngfl theo quan diém này ed

thè trình
bay
nhu sau:
523
Bd tin biéu
(ma, tin
ma)
Ngudi phàt
• Su
dung bd tin
ma •
Ngudi nhàn
Thdng diép Giài ma thdng tin
ve
thè giài
Truyén dat mdt thdng tin
Trong quan niém eùa ngù dung bgc, giao tiép ngdn ngù duge
nhàn manh dén mày diém sau
day:
1 )
Giao tiép ngdn ngfl nhu mot hình thflc boat ddng xà boi, trong
dd ngudi ta
su
dung càc
pbuong
tién ngdn ngù
de
truyén dat tu tudng,
tinh càm, ddng thdi
tàc

ddng làn nbau, chi pbd'i, diéu khièn làn nhau.
Dd là su tuong tàc
lièn
nbàn.
2) Giao tiép ngdn ngù tàc ddng dén tàm
ly,
nhàn tbùc, tinh càm,
bànb vi eùa con ngudi d eà càc màt
ben
ngoài boat ddng tin biéu,
trong bàn thàn boat ddng tin biéu
cùng
nhu bàn tbàn boat ddng giao
tiép,
va
su tàc ddng này dién ra eà trude, trong
va
sau khi ndi.
3) Giao tiép ngdn ngfl ed nhflng
chièn
lugc,
chièn
thuàt
va cho
phép
ngudi ndi, ngudi nghe tbuc hién nhflng chièn lugc, chièn thuàt ày.
Cd thè
là'y
mdt vi du:
Ta ed bai càu:

(1)
Ngói
nhà này dep nhung
ma
dat.
(2) Ngói nhà này dai nhung
ma
dep.
Néu pbàn tìcb bai càu trèn, ta tbày ràng
ve
màt thdng tin don
thuàn thì
ebùng
boàn toàn gidng nhau: Cà hai càu déu néu
lén
hai
thude tinh
("dàt",
"dep") eùa mdt ddi tugng ("ngdi nhà").
Néu quan sàt theo quan diém
eùa
ngfl pbàp truyén thd'ng, ta tbày
ed mdt quy tàc ràng trong cà bai càu ed quan he ddi
làp
lièn két 2
ve
524
/uiig iiiyi iicn
Lu,
uOug Go CO

thè thay ddi hai
ve
cho nhau.
Dò
là
nhflng gì
ma
trude
day
ngfl pbàp truyén thd'ng trang bi cho ebùng ta.
Nhung, néu xét bai càu trèn
tu
viéc quan sàt giao tiép hién tbuc,
ta tbày bai càch ndi này kbàc nhau, cu thè là kbia canb tàc dóng làn
nbau
va
tbài do eùa ngudi ndi kbàc nbau. Chang ban, néu d trong boàn
cành giao tiép là mdt ngudi mua
va
mdt ngudi bàn (bai ngudi theo
dudi càc mue
dich
kbàc nhau) thì càu (1) tbudng là ngudi mua ndi
(muc dich là mudn mua ré)
va
càu (2) là ngudi bàn ndi (muc dich
mudn bàn dàt).
Va
nhu vày, trong bai
ve'

eùa hai càu trèn,
ve
thù bai quan trgng
bon,
vi td rd quan diém eùa ngudi ndi.
Mdt vi du kbàc:
(3) Bài bào
cào
dd
vièt
xong
mot
iiùa.
(4) Bài bào cào vàn
con
mot nùa chua vièt.
Hoàc:
Bài bào cào dd
vié't
xong
mot
nùa
rèi.
Bài bào cào vàn
con mot
nùa chua vièt xong duge.
Néu xét
ve
màt thdng tin, hai càu ndi này nhu nhau: xét vào thdi
diém ndi,

lugng
cdng viéc (vié't bài bào cào) dà boàn tbànb là mdt nùa.
Tuy nbién, bai càu ndi này lai ed thè tàc ddng dén ngudi tham
già
giao
tiép theo nhflng càch kbàc nbau.
2.
Quan diém
eùa
ngur dung hoc ve sur phàn ành
eùa
càc nhàn to
thuòc hoàn cành giao tiép vào phàt ngòn
va nhijrng tUdng
tàc
eùa
càc nhàn to khàe
Nhu trèn dà ndi, giao tiép ngdn ngfl là mdt
qua
trình tuong tàc.
Khi
su
dung ngdn ngù, ngudi ndi khdng chi càu trùc hda
tbirc
té bién
tbuc
ma
con càu trùc hda cà nhflng nbàn td kbàc eùa boàn cành giao
tiép.
Diéu dd ebùng td ràng ngdn ngù ed nhùng pbuong tién, nhflng

chièn lugc cho phép ngudi ndi tbuc hién nhflng diéu dd,
va
ngugc lai,
ngudi nghe cùng tri nhàn duge nhùng diéu dd.
Hoàn cành giao tiép, ngfl cành giao tiép là mdt
kbài
niém rat
rdng, khdng thè
làm
mdt bàn
liét
ké day dù càc nhàn tò eùa boàn cành
va
ngfl cành. Tàt cà nhflng nhàn td
co
màt trong y tbùc eùa nhflng
525
ngudi tham
già
giao tiép tao tbànb cài nén
ma
trong dd càc su kién
ngón ngfl tòn tai
va
boat dóng bànb
choc.
Tuy vày,, eò thè nói ràng
nhùng nbàn td co bàn nbàt
eùa
boàn cành

va
ngfl cành là:
a) Ngudi ndi;
b) Ngudi nghe;
e) Khdng gian, thdi gian phàt ngdn;
d) Nhflng nhàn td, nhflng dac trung di kèm eùa ngudi ndi, ngudi
nghe,
va
khdng gian, thdi gian phàt ngdn (a,b
va
e).
Vi du, néu xét dén yèu td ngudi nói thì
pbài
quan tàm dé'n nhflng
chuyén nhu ngudi ndi là ai,
cuong
vi eùa ngudi ndi nhu
thè
nào ddi vài
ngudi nghe, ngudi ndi
ed
tri tbùc nhu thè nào khi nd, v.v.
Mòi bd pbàn, mòi yèu td quan trgng déu duge pbàn ành
bang
nhflng pbuong tién ngdn ngfl nbàt dinb. Khi ngudi ta
su
dung nhflng
phuang tién này vào trong phàt ngdn, phàt ngdn sé mang nhflng thdng
tin dung bge. Nhflng pbuong tién này vd cùng da dang, ed thè là hu
tu,

là
tu tinh
tbài, kièu càu trùc càu, kièu tràt tu
tu,
ngù diéu bay càc
pbuong tién miéu tà trong dà àn
ebùa
càc yèu td dung bge.
Vi du,
co
thè so sànb hai càu:
(5) Anh ày
bié't
5 ngogi ngù.
(6) Anh ày
bièt
5 ngogi ngù
day.
Co
thè tbày ràng già tri thóng tin nhu nbau, nhung 2 càu trèn ed
già tri dung bge kbàc nbau. Néu nhu càu (5), vài mot boàn cành giao
tiép thdng tbudng ehi là mdt càu
tran
thuàt, néu thdng tin mdt càch
bình tbudng thì trong càu (6), vài
tu tinh
tbài
"day",
sàc thài eùa càu
dà kbàc: ngudi ndi kèm theo thdng bào "anh ày bié't 5 ngoai ngfl" dà

thè hién su dành già
va
sàc tbài tinh càm eùa mình (tbàn
pbue),
thè
hién chièn lugc giao tiép là kboe, là gidi tbiéu
de
ngudi nghe bié't cài
con ngudi mình ndi dén là rat gidi.
Cbùng ta bay xét mdt vi du kbàc:
(7)
Tu
trén dinh dóc
lao xuó'ng mot chié'c
ó té màu den.
Trong càu trén, ngoài cài thdng bào thdng tbudng
ve
su kién là
ed
mot vàt ("cài d td màu den") chuyén ddng (lao xudng)
tu
mdt dia diém
("tu
trén dinb ddc") thì ed nhflng cài gì ngoài hoàn cành giao tiép
duge pbàn ành? Ta tbày ràng dd là nhflng dàc trung sau:
526
u.
J 5UV/1
iiwi.
i^\jLi^

vui ii\j wi^a ngudi
quan sàt.
b.
"Nguài
nài: Dóng vai trd eùa ngudi tudng thuàt, ngudi ké lai su
viéc,
ngbla là ddng vai trd eùa ngudi ké chuyén.
Va
trong càu chuyén
dd, su viéc dà
lui
vào
qua
khù so vài thdi diém ndi.
e. Su
tinh
duge ndi dé'n: Tbudng là cài it nhiéu bàt ngd, it nhiéu
ngoài su ebd dgi.
d. Ndi dung thdng bào: Toàn bd phàt ngdn là mdt thdng bào gdp,
tra Idi
càu hdi:
"Lue
dd ed viéc gì xày ra?"
e. Chièn lugc: Su tinh dd duge ngudi ndi md tà theo chièn lugc:
Thè gidi dién ra, can tbiép vào pham vi eùa con ngudi, bàt con ngudi
pbài
ebù
y dén (làm cho con ngudi chù y theo budng: su viéc này là
quan trgng, sau su viéc này sé ed cài gì dd xày ra).
Trong càu trèn,

de
thè bién nhflng dàc trung vfla néu, ed nhiéu
pbuong tién ngdn ngfl
duge su
dung, trong dd
ed
pbuong tién ndi bàt
là thay ddi tràt tu
tu
tbudng ed eùa càu. Càu ed tràt tu bình tbudng sé
là:
"Móf
chiée ó tò den lao xuó'ng
tu
trén dinh
dóc".
Tàt nbién, trong
càu ggi là "bình tbudng" nhu thè này vàn ed nhflng dàc trung ngfl
dung bgc (nhflng dàc trung eùa hoàn cành phàt ngón), nhung nhùng
dàc trung này
cbàc chàn
là kbàc so vói càc dàc trung eùa càu vi du (7),
bdi vi d
day
ngudi ta
su
dung nhflng pbuong tién ngdn ngfl kbàc.
Trong vi du (8) sau
day,
pbuong tién duge

su
dung chù yèu lai là
su làp lai nhiéu làn eùa
tu
"nào":
(8) Me nò mua cho
nò
nào
tao,
nào dua, nào héng, nào
man.
Su xuàt bién nhiéu làn eùa
tu
"nào" d
day
khdng pbài là ngàu
nbién,
ma
nd duge dùng
de
thè hién kbia canb ngù dung bgc eùa phàt
ngdn này nhu sau:
- Su viéc dd dà d trong tri tbùc eùa ngudi ndi, hoàc là ngudi ndi dà
duge
quan sàt.
-
Day
là phàt ngdn budng tdi nhiéu
tièu
diém ddng.

- Khi ndi, ngudi ndi bgc
Id
thài dd dành già, hoàc chinh bàn thàn
ngudi ndi dang d trong trang thài tàm ly eùa mdt ngudi dùng
trude
mdt su viéc
ma
bàn tbàn ngudi dà tbày là nhiéu, là vugt mùc "chuàn".
(Cài "nhiéu" d
day
nói dén cà tinh da dang ve ebùng
loai,
chù kbóng
chi là
ve
sd lugng).
527
- Tièu diém
ma
ngudi ndi quan tàm dé'n rat phong phù.
Cùng ed khi pbuong tién duge
su
dung là ngfl diéu. Chang ban,
néu càu "Con giòi nhi!
"
ngudi me ndi vài ngfl diéu bình tbudng thì dd
là
Idi
kben vài dfla con, nhung néu ngudi me cao gigng ndi, dàc bièt
lai kèm theo sàc màt ngbiém lai thì dd lai là càu màng md.

Nhu vày, ed thè tbày ràng ngdn ngfl
khai tbàc
mdt càch triét
de
càc phuang tién kbàc nhau. Nbiém vu
eùa
nhflng ngudi nghién cflu là
pbài phàt bién duge nhflng kbia canb dung bge duge pbàn ành, cu thè
là càc yèu td tbuóc ngoai vi, ngoai bién eùa càu trùc ngón ngfl, nhflng
thóng tin ngàm àn tdn tai
mot
càch hda trdn, dung bgp vài nhflng
thdng tin miéu tà (thdng tin duge biéu bién
ve
màt dung hgc là thdng
tin ngàm àn).
Nhung cùng ed nhùng trudng bgp nhùng thdng tin ngàm
ve
màt
ngù dung thè bién khdng dua vào càc pbuong tién ngdn ngfl,
ma
chi
thdng qua su tàc ddng eùa ngù cành, hoàc là duge này sinh ra nhd
nhùng
che
dinh
ve
ngfl cành, khdng nàm trong nói dung. Loai này
tbudng xuàt hién khi
ed

su tàc ddng qua lai gifla ngfl cành
va
nhflng
diéu ebùa trong phàt ngdn.
Vi du:
(9) Hóm nay mình khóng di chg.
(10) - Càu mua
ho
mình
mot càn
bùn nhé.
- Hóm nay mình khóng di chg. (Thdng tin ngàm àn: Khóng mua
ho
àuge).
(11)
Anh àn
com
rèi.
(12) - Em nàu
elio
anh bàt mi nhé.
- Anh àn
cam
rèi.
(Thdng tin ngàm àn: Khóng edn phài nàu
mi)
Trong càc vi du trén, ta tbày càu vi du (9)
va
càu thù hai trong vi
du (10) ed thdng tin

ve
màt ngù dung kbàc nbau, tuong tu nhu vày,
càu vi du
(11) va
càu thù bai trong vi du (12) cùng ed thdng tin
ve
màt
ngfl dung bge kbàc nbau. Nhùng thdng tin ngàm àn này thu duge nhd
su tuong tàc gifla ngfl cành
va
nhflng diéu chfla trong phàt ngdn.
Nhu vày,
ed
thè tbày ràng, ed nhflng dàc trung ngfl cành duge ma
bòa
vào ngdn ngfl, ed nhflng dàc trung ngfl cành khdng duge
ma
hda
vào ngdn ngfl,
ma
xuàt bién trong mdt ngfl cành cu thè, hoàc là làm
528
inalili iiiiuiig
quy
iual,
quy tàc,
gid'ng
nbu nhflng quy
ude
tón tai trong

y thflc eùa ngudi bàn ngfl
va
nhflng quy ude này ed thè tuong ddi dn
dinh, cùng ed thè bién ddng theo tùng ngfl cành (vi du, trong mdt sd
càu bòi
thoai,
khi ta nghién cflu nói dung ngàm àn eùa nd, sé tbày ràng
d mdi ngù cành nd ed mdt ndi dung kbàc nhau).
Két
luàn
Ngù dung bgc nghién eùu ngdn ngfl trong bién tbuc giao tiép,
trong mdi tàc ddng tuong tàc eùa tàt cà càc yèu td pbàn ành truc tiép
bay giàn tiép hoàn cành giao tiép, hoàn cành phàt ngdn. Theo quan
diém eùa ngfl dung bgc, giao tiép ngdn ngfl khdng chi là su trao ddi
thdng tin bình tbudng
ma
là mdt bình thflc boat ddng xà boi ed tinh
tuong tàc lièn nhàn. Qua giao tiép ngdn ngfl, ngudi ta ed thè truyén dat
tu tudng, tinh càm cho nbau, tàc ddng qua lai làn nbau. Tuy nbién,
nhflng diéu duge truyén dat ày khdng pbài bao gid cùng duge thè bién
truc tiép, bién ngdn bang ngdn ngù,
ma
ed nhflng cài pbài giài thìch
thdng qua càc yèu td eùa hoàn cành giao tiép. Nhung, kbài niém
"hoàn cành giao tiép" lai ed
mot
pham vi rat ròng, ed nhflng yèu td
duge pbàn ành qua phuang tién ngdn ngfl, ed yèu td khdng, ed yèu td
chi duge thè bién qua su tuong tàc gifla ngfl cành
va

nhflng diéu ed
trong phàt ngón, hoàc là nhd nhflng
che
dinh
ve
ngfl cành v.v.
De
tìm
ra nhflng thdng tin ngàm àn chfla trong càc phàt ngdn, càn phài xem
xét càc yèu td dà,
va
pbài tìm ra duge nhflng pbuong tién biéu bién càc
yèu td dà.
Tài
lièu
tham khào
1.
Dò Hflu Cbàu, Dgi cuang ngón ngù hgc, tàp 2:
Ngù
dung hgc,
Nxb.
Giao due,
2003.
1.
Nguyén Thién Giàp, Dung hgc Vièt ngù, Nxb. Dai hgc Quòc
già
Ha
Nói, 2000.
3.
Càc bài giàng chuyén

de
"Ngfl dung hoc" eùa Tién sy
Le
Dóng,
Trudng Dai bgc KHXH&NV, DHQG
Ha
Noi.
529