skkn Một số phương pháp sử dụng đồ dung dạy học môn Sinh học ở trường THCS

Một số phương pháp sử dụng đồ dung dạy học mơn Sinh học ở trường
THCS
***********
I. Đặt vấn đề
Trong lòch sử của loài người, vốn kiến thức là kho tàng quý báu, cho
nên con người đã không ngừng tìm tòi học hỏi để tiếp cận nền văn minh hiện
đại. Trên thế giới hiện nay, một trong những động cơ thúc đẩy sự phát triển của
đất nước là vấn đề giáo dục. Vì vậy việc nâng cao chất lượng giáo dục theo xu
thế phát triển chung của đất nước hiện đang là vấn đề được nhiều người quan
tâm với những phương châm “Người giáo dục người”, “Kinh nghiệm truyền
kinh nghiệm” qua những phương tiện tiếp xúc đồ dùng dạy học trong giảng
dạy môn sinh học ở trường trung học cơ sở, ngày nay được hầu hết các nước
trên thế giới đều quan tâm trong đó có nước ta. Riêng về lónh vực sinh học có ý
nghóa rất lớn trong vấn đề khảo sát tài nguyên thiên nhiên, nghiên cứu lai tạo
giống mới, nghiên cứu về môi trường thiên nhiên, giáo dục về giới tính. Hơn
nữa nước ta là một nước có nguồn tài nguyên phong phú được thiên nhiên ưu
đãi “Rừng vàng- biển bạc” nên nước ta đang phát triển mạnh về lónh vực này.
Do đó ngành sinh học của nước ta cũng phát triển theo.
Qua quá trình công tác giảng dạy trong những năm qua tôi nhận thấy rằng
việc trực tiếp truyền thụ kiến thức thực cho học sinh, nhưng truyền đạt như thế
nào cho các em dễ hiểu, dễ nhớ và tiếp thu bài một cách nhanh chóng và tự
giác. Nhất là bộ môn sinh học ở trường trung học cơ sở là môn khoa học thực
nghiệm, cho nên trong việc giảng dạy bộ môn sinh học thì nhất thiết đòi hỏi
giáo viên phải sử dụng đồ dùng dạy học để minh hoạ cho học sinh, từ đó học
sinh chú ý làm việc một cách cao độ, mạnh dạng đưa ra nhiều vấn đề để tư
duy, trao đổi, thảo luận về một khái niệm nào đó, làm cho học sinh linh hoạt
hơn, khắc sâu kiến thức hơn và có thái độ tìm tòi sáng tạo. Đồng thời đồ dùng
dạy học là một dụng cụ cực kỳ quan trọng, giúp cho học sinh hình dung được,
nhìn thấy được các chi tiết nhỏ mà mắt thường không thể quan sát được như
(Dùng tranh ảnh, kính hiểm vi, mô hình … để quan sát về tế bào thực vật, hạt
phấn…). Do đó làm thế nào để cho các em yêu thích môn học này hơn, muốn

vậy theo phương pháp mới, giảng dạy bộ môn sinh học, người giáo viên nên
hạn chế giải thích bằng lời, giảng suông trong giảng dạy, người giáo viên phải
tạo ra cơ hội cho học sinh tiếp cận, gần gũi với đồ dùng dạy học trong mỗi giờ
1
học và sử dụng như thế nào, vào lúc nào là hợp lý. Đó là vấn đề tôi muốn trình
bày
Hiện nay các nước tiên tiến trên thế giới đặc biệt là ở Nhật Bản, chương
trình giáo dục đào tạo của họ là sử dụng theo phương hướng đồ dùng dạy học
trong phương pháp. Học sinh ở nước họ tự tìm tòi sáng tạo hay nói cách khác
chủ yếu chú trọng vào thao tác thực hành, còn ở nước ta hiện nay phương pháp
sử dụng đồ dùng dạy học củng khá phổ biến nhưng trong quá trình sử dụng còn
nhiều lúng túng, chưa thành thạo, người thầy giáo nếu sử dụng tốt đồ dùng để
giảng dạy, một mặt giúp học sinh hiểu bài nhanh chóng, một mặt giúp cho học
sinh thành thạo các thao tác thực hành đối với bộ môn sinh học.
Người giáo viên sử dụng tốt đồ dùng dạy học thì sẽ có tác động rất lớn đối
với các em trong quá trình học tập và tự tìm tòi học hỏi, khắc sâu kiến thức, mở
rộng hiểu biết về khoa học, từ đó hình thành cho học sinh quan điểm duy vật
biện chứng và để theo kòp sự phát triển giáo dục như hiện nay.
II. Nội dung”
Thực tế giảng dạy bộ môn sinh học trong nhiều năm, tôi nhận thấy các em
học sinh ở các khối lớp trung học cơ sở học môn sinh chưa tốt là do những
nguyên nhân cơ bản sau: Giáo viên chưa khai thát hết tác dụng của đồ dùng
dạy học và học sinh chưa nắm vững các phương pháp quan sát, phân tích, so
sánh từ các đồ dùng dạy học để rút ra kiến thức. Để dạy tốt môn sinh Tôi có
vài ý kiến đóng góp sau về sử dụng đồ dùng dạy học.
Sử dụng đồ dùng dạy học đạt được các giá trò giáo dục sau:
+ Thúc đẩy sự giao tiếp, trao đổi thông tin, do đó giúp học sinh học tập có
hiệu quả
+ Giúp học sinh tăng cường trí nhớ, làm cho việc học tập lâu bền
+ Cung cấp thêm kiến thức, kinh nghiệm trực tiếp liên quan đế thực tiễn

xã hội và môi trường sống
+ Giúp khắc phục những hạn chế của lớp học bằng cách biến cái không
thể tiếp cận được thành cái có thể tiếp cận được. Khi sử dụng phim ảnh mô
phỏng và các phương tiện tương tự
+ Cung cấp kiến thức chung, qua đó học sinh có thể phát triển các hoạt
động học tập khác
+ Giúp phát triển mối quan tâm về các lónh vực học tập khác và khuyến
khích học sinh tham gia chủ động vào quá trình học tập
2
- Thế nào là đồ dùng dạy học ?
Đồ dùng dạy học là những hình ảnh, dụng cụ, đồ vật phục vụ cho việc dạy
và học mà học sinh có thể nhìn thấy được đặc biệt là được sử dụng trong công
tác giảng dạy.
- Đồ dùng dạy học đối với bộ môn sinh học ïở trường trung học cơ sở:
Để phát huy tính năng động và hiếu kỳ của học sinh, người giáo viên đứng
trên bục giảng phải thể hiện hết khả năng của mình về lối diễn đạt nội dung
bài, có nghệ thuật thu hút học sinh đặc biệt là phải tạo sự hấp dẫn, lôi cuốn học
sinh bằng một phương pháp thủ thuật riêng của chuyên môn trong giảng dạy,
chúng ta không thể giả thuyết ngay vào đầu học sinh mà phải đưa vấn đề vào
tình huống, đi từ gần đến xa, từ dễ đến khó, từ trực quan sinh động đến tư duy
trừu tượng. Đây chính là yếu tố quan trọng có liên quan đến việc giảng dạy bộ
môn sinh học. Do đó đồ dùng dạy học không thể thiếu đối với người thầy khi
lên lớp và đối với học sinh khi nghiên cứu vấn đề. Vì thế đồ dùng dạy học
chính là điều kiện, phương tiện để dạy và học môn sinh học ở các lớp trung
học cơ sở, theo thực tế đồ dùng dạy học có nhiều hình thức khác nhau. Chẳng
hạn như: Vật thể sống, loại hình tượng này luôn mang những đặc điểm thật sự,
sống động về mọi hoạt động bình thường, màu sắc hình dáng, cách vận động
riêng của nó, cho nên các hiện tượng và sự vật sống có giá trò rất lớn trong
công tác giảng dạy, nói chung là rất sinh động làm hứng thú việc học tập của
học sinh, vì ở lứa tuổi học sinh trung học cơ sở nhất là đối với các em đầu cấp

rất thích thú tìm tòi học hỏi, khi cần nhận biết vấn đề gì đó lúc nào cũng muốn
rằng chính tận mắt mình chứng kiến sự vật, hiện tượng xãy ra, hơn nữa đối với
đối tượng của bộ môn sinh học thường là vật thể sống thể hiện rõ nét mọi hoạt
động của chúng, nhất thiết trong giảng dạy bộ môn sinh học cần phải cho học
sinh tiến hành quan sát thực hành nhằm khắc sâu kiến thức cho học sinh, ngược
lại giáo viên chỉ mô tả bài giảng bằng lời để dạy môn sinh học là rất khó, khó
lónh hội kiến thức dù học sinh có hiểu bài nhưng cũng rất hạn chế. Do đó đồ
dùng dạy học rất cần cho người giáo viên khi lên lớp và là một dụng cụ giảng
dạy cực kì quan trọng, bởi vì đồ dùng dạy học là một người bạn hỗ trợ đắc lực
giúp giáo viên hoàn thành bài giảng một cách khoa học, hợp logic.
Bộ môn sinh sinh học là môn khoa học chưa tiến đến sự chính xác như:
Toán học, Lý học mà thường là những kiến thức sinh học đã được các nhà sinh
học trải qua thời gian dài để nghiên cứu và khảo sát, sau đó đưa ra thực
nghiệm, chứng minh, để từ đó rút ra được một vấn đề chung nhất. Do đó khi
giảng dạy môn sinh học ở các lớp trung học cơ sở phải tiến hành thực nghiệm
mới có khả năng thuyết phục được tính tưởng tượng của học sinh về vấn đề đó,
đồng thời còn rèn luyện cho học sinh có thái độ đúng đắn về thao tác thực
3
hành, chính vì vậy đối với học sinh đồ dùng dạy học là một hình tượng sóng
động giúp các em có tinh thần thoải mái để tiếp thu tri thức, ngoài ra đồ dùng
dạy học là đối tượng tri giác thật hấp dẫn buộc các em phải động não, suy nghó
để giải đáp thắc mắt mà bản thân các em đặt ra, đồ dùng dạy học đã dẫn các
em vào hoạt động học tập với sự tập chung cao độ, thậm chí đầu óc các em làm
việc liên tục, căn thẳng mà các em không hề hay biết. Như vậy các em đã đáp
ứng được nhu cầu của giáo viên đối với việc tiếp thu bài của các em.
Rõ ràng qua thực tế giảng dạy, bản thân tôi đã thấy được tầm quan trọng
của đồ dùng dạy, nhất là trong việc hình thành cho các em thao tác thực hành,
đem hình ảnh sóng động vào thực tế và có thể nói đồ dùng dạy học là nhòp cầu
bắt qua ngôn ngữ, giúp học sinh các lớp trung học cơ sở cảm thấy gần gũi và
yêu thích bộ môn hơn.

Tóm lại: Nội dung kiến thức của bộ môn sinh học bao giờ cũng đặt quan
sát, phân tích và tiến hành thí nghiệm lên hàng đầu, do đó đồ dùng dạy học là
một dụng cụ không thể thiếu đối với hoạt động dạy và học môn sinh học.
- Những khó khăn trong việc tìm đồ dùng dạy học:
Đồ dùng dạy học là một tập hợp những đối tượng vật chất được giáo viên sử
dụng với tư cách là những phương tiện điều khiển hoạt động nhận thức cho học
sinh, đối với học sinh đó là nguồn tri thức phong phú sinh động, là các phương
tiện giúp cho các em lónh hội tri thức và rèn luyện các kó năng, kó xảo. Vì vậy
muốn đào tạo được một học sinh có đầy đủ kiến thức thì phải sử dụng đầy đủ,
rõ ràng, chính xác các mẫu vật cũng như đồ dùng dạy học, ở đây việc săn, tìm
những đồ dùng dạy học diễn ra bằng một quá trình liên tục và lâu dài, cho nên
người giáo viên không đủ thời gian để có được đồ dùng đó, nên việc thực hiện
đồ dùng dạy học ở giờ lên lớp còn nhiều hạn chế:
+ Một số đồ dùng dạy học không có ở đòa phương để giảng dạy, đây là nỗi
boăn khoăn của rất nhiều giáo viên vì việc tìm kiếm rất khó khăn, phải mất
một thời gian dài, cho nên không phải nhà giáo nào củng thực hiện được, để có
đồ dùng thực hiện trên lớp. Nếu không có tiết dạy sẽ diễn ra như thế nào?
+ Cơ sở vật chất ở trường còn hạn hẹp nên việc bảo quản đồ dùng dạy học
còn khó khăn, có thể nói đây là nổi chăn trở mà rất khó khắc phục được, vì đất
nước ta còn nghèo nên thiết bò bảo quản lỗi thời, chưa đủ tiêu chuẩn,
dẫn đến dụng cụ, đồ dùng chóng hư, vì vậy khi giáo viên lên lớp chưa làm phát
huy được hết tính tích cực về nhận thức cho học sinh
+ Nguồn kinh tế-Tài chánh ở các trường cơ sở còn thiếu thốn, nên việc mua
sắm đồ dùng dạy học phục vụ cho công tác giảng dạy và học tập hầu như rất ít.
4
Từ những vấn đề khó khăn nêu trên, tôi cùng quý đồng nghiệp đi vào tìm
hiểu một số đồ dùng dạy học có thể khắc phục được một số bấc cập mà chúng
ta còn vướn phải trong một số thời gian qua.
- Các loại đồ dùng dạy học và tác dụng của nó:
Môn sinh học là một môn khoa học thực nghiệm, nên đồ dùng dạy học

là những hình tượng, dụng cụ mà học sinh có thể nhìn thấy được, vì vậy nó rất
đa dạng với nghiều hình thức khác nhau, đồ dùng dạy học có thể được dùng ở
nhiều giai đoạn khác nhau trong tiết học, chủ yếu phải trình bày hợp lí nội dung
muốn truyền đạt cho học sinh và đòi hỏi sự thu hút được đối tượng cần truyền
đạt. Vì vậy đồ dùng dạy học có rất nhiều loại được thể hiện qua từng loại đồ
dùng dạy học như sau:
+ MẪU VẬT TƯƠI SỐNG
Loại đồ dùng dạy học này có giá trò sư phạm cao nhất, nó đảm bảo hình
dạng, kích thước, màu sắc tự nhiên. Trong thực tế không phải bao giờ củng có
sẵn các mẫu vật sống, mẫu vật tươi mà trong trường hợp này ta phải thay thế
mẫu vật thật sống, tươi bằng các mẫu vật ngâm, ép…Tuy các mẫu vật này
không có giá trò bằng các mẫu vật tươi sống, không giữ được các màu sắc tự
nhiên, song đây vẫn là mẫu vật thật.
Thí dụ: Khi dạy về cấu tạo của một bông hoa , nếu có bông hoa thật thì
chúng ta thấy rõ sự ảnh hưởng rất lớn về đồ dùng đối với việc tiếp thu bài của
học sinh như: Các em biết được các bộ phận của bông hoa( Đài, tràng, nhò và
nh. Đài và tràng làm thành bao hoa bảo vệ nhò và nh. Tràng gồm nhiều
cánh hoa, màu sắc của cánh hoa khác nhau tuỳ loại. Nhò có nhiều hạt phấn.
Nh có bầu chứa noãn…). Khi dạy về lá đơn, lá kép giáo viên cho học sinh tìm
hiểu trên vật thật các em hiểu và phân biệt ngay từ đó giúp học sinh tinh tưởng
vào kiến thức đã nghiên cứu… Khi dạy về cấu tạo của tim người giáo viên dùng
quả tim lợn để gới thiệu các em sẻ nhận ra ngay về hình dáng, các ngăn tim,
thấy được thành của tâm nào dày, tâm nào mỏng, van tim ở đâu, các ngăn tim
thông với từng loại mạch nào?
+ MẪU VẬT TỰ NHIÊN
Đối với mẫu vật quá nhỏ có kích thước hiển vi, ngoài việc tổ chức cho học
sinh xem kính ta phải dùng máy chiếu kính hiển vi để tăng độ phóng đại, tạo
điều kiện cho cả lớp có thể quan sát cùng một lúc.
Thí dụ: Quan sát cấu tạo của tế bào thực vật, quan sát lát cắt hay quan sát
các nguyên sinh vật hoặc các bộ phận của côn trùng, quan sát tế bào, các loại

mô của động vật …
+ MÔ HÌNH
5
Dùng để thay thế hay bổ sung các mẫu vật tự nhiên đôi khi không có sẵn,
hoặc lớn quá, nhỏ quá khó quan sát, mô hình có tác dụng phản ánh được cấu
tạo, khái quát và hình dung được rõ ràng các cấu trúc không gian, so với kích
thước của mẫu vật thật, sẽ khắc sâu được kiến thức cho các em.
Thí dụ: Mô hình cấu trúc của “nhà máy” lá cây, các bộ phận của hoa. Mô
hình các loài động vật có xương sống như: cá chép, tôm, ếch nhái, gà, thỏ,… Mô
hình, cơ thể người, các giác quan,… Khi dạy về cấu tạo cơ thể người ta dùng mô
hình nữa cơ thể người để hướng dẫn các em nghiên cứu các hệ cơ quan và vò trí
của chúng trong cơ thể, giáo viên trình bày đến hệ cơ quan nào thì yêu cầu học
sinh chỉ đến hệ cơ quan đó và vò trí của nó lúc đó học sinh củng nắm sơ lược về
hình dáng, cấu tạo của từng cơ quan như: phổi, tim, dạ dày, thận,…
+ TRANH VẼ - HÌNH ẢNH - PHIM CHIẾU
Ở đây mô hình không cho phép đi sâu vào cấu tạo chi tiết, trong trường hợp
này tranh vẽ, hình vẽ, phim chiếu tạo ra ưu thế hơn, mà lại có tranh phân tích
cho phép đi sâu vào các chi tiết cần thiết, giúp cho học sinh có thể hiểu sâu sắc
hơn về cấu tạo bên trong của đối tượng đang nghiên cứu, ngoài ra nó còn thay
thế mẫu vật thật mà không tìm kiếm được.
Thí dụ: Đối với cấu tạo và kích thước của tế bào, sự lớn lên và phân chia
của tế bào, cấu tạo miền hút của rễ, các dạng của rễ, các dạng thân. Đối với
các loại mô của động vật, các cơ quan, các hệ cơ quan… Muốn học sinh hiểu
bài được tốt thì giáo viên phải sử dụng hình ảnh, tranh vẽ hoặc phim chiếu cho
học sinh quan sát, đồng thời rèn luyện cho học sinh kó năng vẽ mẫu vật thật
hoặc tranh vẽ giống thật thì rất tốt, đôi khi cũng có nhiều phức tạp, có những
chi tiết không cần thiết hay bài giảng không đề cặp đến, cần được lướt bỏ, mà
chỉ tập trung vào cấu trúc và dấu hiệu cơ bản thì lúc này ta có thể sử dụng các
dụng cụ khác để kết hợp, đó là sơ đố.
+ SƠ ĐỒ

Sơ đồ được sử dụng khi trình bày các mối quan hệ giữa các hình tượng trong
quá trình sinh học. Ngoài ra sơ đồ còn giúp cho học sinh có cái nhìn khái quát,
tư duy trừu tượng của học sinh phát triển hơn.
Thi1 dụ: Sơ đồ mối quan hệ qua lại giữa các hệ cơ quan trong cơ thể
Học sinh chỉ cần nhìn vào sơ đồ do giáo viên bố trí đúng lúc, lúc đó học sinh
sẽ hình dung được ngay mối quan hệ giữa các hệ cơ quan với nhau, như các hệ
cơ quan muốn hoạt động được thì phải thông qua sự điều khiển hệ thần kinh và
thể dòch. Ngược lại để hệ thần kinh và thể dòch hoạt động thì phải nhờ các các
hệ cơ quan phối hợp cung cấp các chất
6
Thí dụ: Sơ đồ phát triển của giới thực vật
Khi nhìn vào sơ đồ học sinh thấy ngay hướng tiến hoá của các loài thực vật
do hoàn cảnh tự nhiên và sự phân loại thực vật. Từ đây học sinh củng biết được
nguồn gốc của các loài thực vật
III

II

I

7
Các cơ thể sống
đầu tiên
Tảo nguyên thuỷ
Các thực vật ở cạn
đầu tiên (Quyết
trần)
Dương xỉ cổ
Hạt trần
Hạt kín

Dương
xỉ x
RêuTảo
Các đại dương chiếm phần lớn
diện tích Trái Đất
Các lục đòa xuất hiện diện tích
đất liền mở rộng
Khí hậu nóng và rất
ẩm
Khí hậu trở nên khô
và lạnh hơn
Tiếp tục khô hơn do Măt
Trời chiếu sáng liên tục
Hệ thần kinh và kệ nội tiết
Hệ bài tiết
Hệ tiêu hoá
Hệ tuần hoàn
Hệ hô hấp
Hệ vận động
+HÌNH VẼ CỦA GIÁO VIÊN TRÊN BẢNG
Hình vẽ của giáo viên trên bảng có giá trò rất lớn, nhất là hình ảnh vẽ đẹp
và nhanh, nó giúp cho học sinh theo dõi một cách dễ dàng nội dung của bài
giảng, khi mà giáo viên vừa nói vừa vẽ dần một cấu trúc, một sơ đồ nào đó.
* Ngoài những loại đồ dùng dạy học nói trên còn rất nhiều loại mà chúng ta
có thể chưa tìm ra hết, hy vọng rằng với chương trình học ngày càng cải tiến,
các giáo sư và giáo viên sẽ nghiên cứu để đưa vào giảng dạy nhằm nâng cao
chất lượng dạy và học đặc biệt là đối với bộ môn sinh học.
Tuy nhiên các loại đồ dùng dạy học kể trên có tác dụng khác nhau, mong
rằng giáo viên bố trí thời gian và lựa chọn sao cho phù hợp với nội dung của
bài để bài giảng hợp logic và khoa học hơn.

III. Kêt thúc vấn đề
Qua thực tế tôi nhận thấy các loại đồ dùng dạy học có ý nghóa to lớn trong
quá trình dạy học, giúp cho học sinh dễ hiểu bài, hiểu bài sâu sắc hơn và nhớ
bài lâu hơn, đồ dùng dạy học tạo điều kiện thuận lợi nhất cho sự nghiên cứu
hình dạng bên ngoài, cấu tạo bên trong của đối tượng và các tính chất, chức
năng của chúng. Chúng có thể tri giác trực tiếp bằng các giác quan. Đồ dùng
dạy học giúp cụ thể hoá những cái quá trừu tượng, giúp trừu tượng hóa và đơn
giản hóa những vấn đề cần nghiên cứu, từ đó giúp học sinh thu nhận thông tin
về các sự vật, hiện tượng một cách sinh động, đầy đủ, chính xác. Trong một tiết
học có sử dụng đầy đủ đồ dùng dạy học thì tiết học đó rất sinh động nhất là các
hoạt động của học sinh dẫn đến nội dung học tập phong phú, nâng cao hứng
thú học tập môn học, nâng cao lòng tin của học sinh vào khoa học, giúp học
sinh yêu quý thiên nhiên và bảo vệ thiên nhiên, nhất là đối với giới thực vật.
Đồ dùng dạy học còn giúp phát triển năng lực nhận thức của học sinh, đặc biệt
là năng lực quan sát, năng lực tư duy (phân tích, tổng hợp các hiện tượng, rút ra
những kết luận có độ tin cậy…), giúp giáo viên tiết kiệm được thời gian trên lớp
trong mỗi tiết học, giúp giáo viên điều khiển được hoạt động nhận thức của học
sinh, kiểm tra đánh giá kết quả học tập của các em, được thuận lợi và có hiệu
quả cao hơn.
Do đó đồ dùng dạy học góp phần nâng cao hiệu suất lao động của thầy và
trò trong sự phát triển giáo dục như hiện nay.
8

9