Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu tt.PDF

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN




Trần Thị Thái



MỘT SỐ TÍN HIỆU THẨM MỸ TRONG
THƠ TỐ HỮU




LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC






Hà Nội - 2011

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN



Trần Thị Thái

MỘT SỐ TÍN HIỆU THẨM MỸ TRONG
THƠ TỐ HỮU


CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC
MÃ SỐ : 60.22.01


LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC



Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Đức Tồn






Hà Nội - Năm 2011
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

1
MỤC LỤC

MỤC LỤC 1
QUY ƯỚC VIẾT TẮT 4

PHẦN MỞ ĐẦU 5
1. Lý do chọn đề tài 5
2. Lịch sử vấn đề 7
2.1. Tác phẩm của Tố Hữu trước năm 1945 7
2.2.Tác phẩm của Tố Hữu từ năm 1945 đến nay 7
3. Mục đích nghiên cứu 10
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 10
5. Nhiệm vụ nghiên cứu 10
6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 11
7. Cấu trúc của luận văn 11
Chương 1: NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ THUYẾT 12
1. 1 Khái niệm về tín hiệu thẩm mĩ 12
1.1.1 Tín hiệu 12
1.1.2 Tín hiệu ngôn ngữ 16
1.3.3 Tín hiệu thẩm mĩ 19
1.1.4 Mối quan hệ giữa Tín hiệu, Tín hiệu ngôn ngữ và Tín hiệu thẩm mỹ . 22
1. 2 Những đặc tính của tín hiệu thẩm mỹ. 24
1.2.1. Đặc tính cấp độ. 24
1.2.2 Đặc tính tác động 25
1.2.3 Đặc tính biểu hiện 26
1.2.4 Đặc tính biểu cảm (bộc lộ) 28
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

2
1.2.5 Tính biểu trưng 29
1.2.6 Tính truyền thống và cách tân 30
1.2.7 Tính hệ thống 31
1.2.8 Tính đẳng cấu 33
1.2.9 Tính trừu tượng và tính cụ thể 35
1. 3 Tín hiệu thẩm mỹ và ngôn ngữ văn chương 38

1.3.1 Quan hệ giữa tín hiệu thẩm mỹ với ngôn ngữ văn chương 38
1.3.2 Tín hiệu thẩm mỹ văn chương 40
1.4 Tiểu kết 41
Chương 2: TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "BÁC HỒ"
TRONG THƠ TỐ HỮU Error! Bookmark not defined.
2.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ 47
Bảng 2.1 Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ 47
2.2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể “Bác” 48
2.3 Các biến thể của THHT "Bác" 51
2.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Bác" 51
2.3.2. Biến thể kết hợp của các THTM chỉ Bác 66
2.3.3. Biến thể quan hệ của các THTM chỉ Bác Hồ 78
2.4 Tiểu kết 86
Chương 3: TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG “ANH BỘ ĐỘI”
TRONG THƠ TỐ HỮU 89
3.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ đội” 92
3. 2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể "Anh bộ đội" 93
3. 3 Các biến thể của THHT “Anh bộ đội” 97
3.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Anh bộ đội" 97
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

3
3.3.2 Biến thể kết hợp của các THTM chỉ “Anh bộ đội” 114
3.3.3 Biến thể quan hệ của các THTM chỉ “Anh bộ đội” 122
4. Tiểu kết 130
KẾT LUẬN 133
TÀI LIỆU THAM KHẢO 138
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

5

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tín hiệu thẩm mỹ là một khái niệm có liên quan đến lý thuyết tín hiệu học
nói chung, lý thuyết ngôn ngữ học nói riêng, đặc biệt là những tín hiệu thẩm mỹ
có trong các tác phẩm văn chương. Một tín hiệu thẩm mỹ khi đi vào thế giới thơ
ca nghệ thuật đã được chuyển hoá thành một tín hiệu nghệ thuật, tín hiệu thẩm
mỹ ngôn ngữ hay còn là tín hiệu văn chương.
Đứng về phương diện tác giả, tác phẩm, chúng ta đều biết Tố Hữu (1920-
2002) là một trong những nhà thơ lớn của thơ ca Việt Nam hiện đại. Các tác
phẩm chính của ông là Từ ấy (1946), Việt Bắc (1954), Gió lộng (1961), Ra trận
(1962- 1971), Máu và hoa (1977), Một tiếng đờn (1992), Ta với ta (1999).
Trong khuôn khổ một luận văn cao học, chúng tôi chỉ chọn một vấn đề
trong số rất nhiều vấn đề của sự nghiệp thơ ca Tố Hữu, đó là tìm hiểu hình
tượng nghệ thuật được thể hiện qua các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và "Anh bộ
đội" trong thơ ông. Chúng tôi sẽ tìm hiểu vấn đề trên dưới bình diện ngôn ngữ
học. Việc áp dụng thành tựu ngôn ngữ học nói chung, tín hiệu học nói riêng, vào
đề tài này hy vọng sẽ đem lại những kết quả thú vị, góp phần làm rõ bức chân
dung tinh thần của nhà thơ Tố Hữu. Đồng thời, chúng ta cũng có thêm cơ sở để
khẳng định phương pháp đi đến với đặc trưng ngôn ngữ văn học là phải đi từ hệ
thống các đơn vị ngôn ngữ có liên quan chặt chẽ với việc nghiên cứu nội dung
tín hiệu ngôn ngữ thẩm mĩ trong văn học Vấn đề tín hiệu thẩm mĩ được nghiên
cứu thấu đáo chắc chắn sẽ là tiền đề giúp các nhà nghiên cứu tiếp tục soi chiếu
vào các hiện tượng văn học khác.
Thêm nữa, Tố Hữu là một tác gia có nhiều tác phẩm được đưa vào giảng
dạy trong chương trình phổ thông. Vì vậy đề tài luận văn có ý nghĩa thực tiễn to
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

6
lớn và rất hữu ích đối với việc dạy và học của giáo viên và học sinh trong nhà
trường.

2. Lịch sử vấn đề
2.1. Tác phẩm của Tố Hữu trước năm 1945
2.2.Tác phẩm của Tố Hữu từ năm 1945 đến nay
3. Mục đích nghiên cứu
Luận văn tiến hành tìm hiểu các hình tượng nghệ thuật được thể hiện qua
các tín hiệu thẩm mỹ “Bác Hồ” và “Anh bộ đội ” trong thơ Tố Hữu. Nói một
cách khái quát, đó là việc nghiên cứu mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ- hệ
thống với thực tiễn hành chức trong một loại hình văn học cụ thể: thơ ca. Mục
đích của luận văn nhằm tìm hiểu về lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ và cơ chế hình
thành, giải mã tín hiệu thẩm mỹ gắn với cấu trúc tác phẩm, đặc trưng thể loại và
phong cách tác giả. Từ đó luận văn áp dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ và một số
lý thuyết liên ngành khác vào khảo sát những tín hiệu cụ thể làm đại diện nhằm
rút ra những vấn đề có tính nguyên lý chung trong việc xử lý các tín hiệu thẩm
mỹ trong văn học để phân tích các hình tượng văn học được chúng phản ánh.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và "Anh bộ đội"
trong thơ Tố Hữu. Phạm vi tư liêụ được khảo sát là toàn bộ thơ Tố Hữu. Ngoài
ra chúng tôi cũng trích dẫn một số câu thơ của những nhà thơ cách mạng khác
cùng thời với ông để làm cứ liệu so sánh.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Hệ thống hóa lý thuyết về tín hiệu thẩm mỹ để làm cơ sở cho việc nghiên
cứu.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

7
- Phân tích ý nghĩa thẩm mỹ của các THTM "Bác Hồ" và "Anh bộ đội"
trong thơ Tố Hữu.
6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Việc nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận và sự kết hợp các phương pháp
sau:

- Vận dụng những thành tựu về lý luận của ngôn ngữ học truyền thống và
ngôn ngữ học hiện đại, nhất là ngữ dụng học kết hợp với lý thuyết tín hiệu
thẩm mỹ, lý luận văn học, thi pháp học nhằm tiếp cận và luận giải vấn đề được
nghiên cứu.
- Vận dụng các phương pháp, thủ pháp nghiên cứu ngôn ngữ học đặc thù:
Thống kê, phân loại, phân tích diễn ngôn, phân tích ý nghĩa của từ trong ngữ
cảnh được sử dụng theo lý thuyết ngữ dụng học.
Trên cơ sở đó luận văn đã phân tích các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và
"Anh bộ đội" trong toàn bộ các tập thơ của Tố Hữu.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành
ba chương:
Chương 1: Những tiền đề lý thuyết
Chương 2: Tín hiệu thẩm mỹ biểu đạt hình tượng “Bác Hồ” trong thơ Tố
Hữu.
Chương 3: Tín hiệu thẩm mỹ biểu đạt hình tượng “Anh bộ đội” trong thơ
Tố Hữu



Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

8

Chương 1
NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ THUYẾT

1. 1 Khái niệm về tín hiệu thẩm mĩ
1.1.1 Tín hiệu
- TH là một yếu tố vật chất kích thích vào giác quan con người, làm cho người

ta tri giác, suy diễn và lý giải được, để thông qua đó biết về và biết tới một cái gì
khác ngoài sự vật đó.
- TH cần thỏa mãn các điều kiện:
+TH phải có tính vật chất
+TH phải mang nghĩa
+TH phải được con người nhận thức trong mối quan hệ hai mặt của nó.
1.1.2 Tín hiệu ngôn ngữ
THNN là 1 yếu tố vật chất kích thích vào giác quan của con người, mang
bản chất xã hội. Chúng làm cho ta tri giác, suy diễn và lý giải được một nội dung
tinh thần. Qua đó để biết tới một cái gì khác ngoài yếu tố vật chất là âm thanh
hoặc chữ viết đó, nhằm thực hiện đa chức năng xã hội.
-THNN cần thỏa mãn các điều kiện:
+THNN phải đủ điều kiện của 1 TH
+THNN phải mang tính nhân tạo
+THNN phải có âm thanh ngôn ngữ hoặc chữ viết ngôn ngữ
+THNN phải có bản chất xã hội
+THNN phải có các chức năng xã hội
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

9

1.3.3 Tín hiệu thẩm mĩ
THTM là TH thuộc hệ thống các phương tiện biểu hiện của các ngành
nghệ thuật, bao gồm toàn bộ những yếu tố của hiện thực, của tâm trạng (những
chi tiết, những sự vật hiện tượng, những cảm xúc thuộc đời sống hiện thực và
tâm trạng), những yếu tố của chất liệu (các yếu tố của chất liệu ngôn ngữ với văn
chương, các yếu tố của chất liệu màu sắc với hội họa, âm thanh và âm nhạc)
được lựa chọn và sáng tác trong tác phẩm nghệ thuật vì mục đích thẩm mỹ.
1.1.4 Mối quan hệ giữa Tín hiệu, Tín hiệu ngôn ngữ và Tín hiệu thẩm mỹ
Có thể nói rằng TH, THNN và THTM là ba khái niệm có mối liên hệ

khăng khít với nhau, cái này là tiền đề, cơ sở cho sự xuất hiện của cái kia.
Khi đi vào thế giới nghệ thuật, các TH thông thường sẽ chuyển hoá thành
THTM, mang những đặc thù nghệ thuật. THNN được coi là TH nguyên cấp còn
THTM là hệ thống TH thứ cấp, mà hệ thống thứ nhất sẽ được làm cái biểu đạt
cho hệ thống TH thứ hai. Trong đó, THNN là chất liệu của văn học, còn THTM
là phương tiện của văn học.
Khái niệm THTM bản thân đã bao hàm khái niệm TH và THNN. Tuy
nhiên, có sự khác biệt nhau ở chỗ nếu TH và THNN là khái niệm quan hệ thì
THTM vừa là khái niệm quan hệ vừa là khái niệm tự thân bởi bản thân nó đã
mang tính thẩm mỹ và khác THTM ở tính có lý do. Nếu như mối quan hệ giữa
hai mặt âm – nghĩa của THNN là hoàn toàn võ đoán, mang tính quy ước thì
THTM phải là những quan hệ có thể lý giải được.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

10
1. 2 Những đặc tính của tín hiệu thẩm mỹ.
+ Đặc tính cấp độ
+Đặc tính tác động
+ Đặc tính biểu hiện
+Đặc tính biểu cảm
+Đặc tính biểu trưng
+Tính truyền thống và cách tân
+Tính hệ thống
+Tính đẳng cấu
+Tính trừu tượng và cụ thể
.

Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

11
Chương 2
TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "BÁC
HỒ" TRONG THƠ TỐ HỮU
2.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ
Bảng 2.1 Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ

STT

Tín hiệu thẩm mỹ
Số lần xuất hiện
(l ần)
Tỉ lệ xuất hiện
(%)
1
Bác
118
53,6
2
Người
46
20,9
3

Hồ Chí Minh
18
8,1
4
Bác Hồ
17
7,7
5
Cụ Hồ
9
4,0
6
Ái Quốc
2
0,9
7
Ông cụ
2
0,9
8
Cụ
1
0,4
9
Cha
2
0,9
10
Người cha
1

0,4
11
Anh
1
0,4
12
Già thu
1
0,4
13
Người thuỷ thủ
1
0,4
14
Người lính già
1
0,4
Tổng
220
100

Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

12

Trong số các THTM đó, chúng tôi lựa chọn TH "Bác" là THTM- HT. Bởi vì
đây là THTM có tỉ lệ xuất hiện cao hơn hẳn so với các THTM khác và nó còn có
khả năng hoạt động và bộc lộ nghĩa vượt trội so với các THTM còn lại.
2.2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể “Bác”
- Hình ảnh Bác hiện lên trong thơ Tố Hữu:

+ Bác là một con người giản dị và gần gũi
+ Bác giống như những ông tiên, ông bụt trong câu chuyện cổ tích
+ Bác là một nhà thơ
+ Bác là một vị tướng lớn
2.3 Các biến thể của THHT "Bác"
2.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Bác"
- Biến thể là các tên riêng để gọi Bác: Người, Hồ Chí Minh, Bác Hồ, cụ Hồ, Ái
Quốc,
- Biến thể là các từ thân tộc dùng để xưng hô khi nói về Bác: ông Cụ, Cụ,
Cha, người Cha, Anh, Già Thu, Người thủy thủ, Người lính già.
-Biến thể là các THTM có ý nghĩa chỉ nguồn sáng được ví với Bác: cây hải
đăng, ngọn cờ, ngọn đuốc, mặt trời, sao Hỏa, sao Kim
2.3.2. Biến thể kết hợp của các THTM chỉ Bác
2.3.2.1. Các tín hiệu là danh từ / danh ngữ:
Chúng tôi chia các loại danh từ/ danh ngữ này làm hai nhóm
- Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Nhóm này bao gồm các từ ngữ chỉ bộ
phận cơ thể người xuất hiện trong sự kết hợp với các THTM chỉ Bác Hồ: Mái tóc
Bác, bàn tay Bác, má Bác, chòm râu Bác, trán Bác, bóng Bác, chân Người Và
những TH là các từ ngữ chỉ những sự vật, hiện tượng liên quan đến cuộc sống
sinh hoạt và hoạt động của Người: nhà gác đơn sơ, giường mây chiếu cói, tủ
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

13
nhỏ, áo sờn, máy chữ, đôi dép mòn quai gót, chồng thư xem dở cho đến vườn
rau, lối sỏi quen, rèm cửa, ánh đèn, hàng rào râm bụt, hồ cá
Nhóm danh từ/ danh ngữ mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Dựa vào tư
liệu thống kê, chúng tôi thấy trong thơ Tố Hữu có xuất hiện những TH mang ý
nghĩa chỉ các hiện tượng thuộc lĩnh vực tinh thần và những TH vốn có nghiã đen
chỉ bộ phận thân thể nhưng đã có sự chuyển nghĩa chỉ đời sống tâm hồn con
người.

2. 3.2.2 Các tín hiệu là động từ, động ngữ
- Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Gồm các TH chỉ các hoạt động trong đời
sống bình thường của Bác: về: 7 lần, đi: 6 lần, nhớ, thương nhớ: 5 lần mong: 5
lần, vui: 4 lần, nhìn theo: 3 lần, nghe: 2 lần, ngồi: 2 lần, đứng: 2 lần, kêu, bắt
tay, châm lửa hút, đến, , nghĩ, hỏi và các biến thể chỉ tình cảm, cảm xúc của
Bác đau: 2 lần, buồn, lo, sợ
Những tình cảm của chủ thể là nhà thơ, người dân đối với Bác: nhớ: 4 lần;
yêu, kính yêu: 2 lần; khóc, biết ơn
- Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng:
Khi khắc họa hình tượng Bác, các TH là động từ/ động ngữ trong thơ Tố
Hữu đã thể hiện những ý nghĩa thẩm mỹ vô cùng sâu sắc. Các TH ấy vốn biểu
hiện những sinh hoạt đời thường của mỗi con người, nhưng trong thơ Tố Hữu,
những sinh hoạt đời thường ấy đã được nghệ thuật hóa, gắn với những hoạt động
mang ý nghĩa chính trị lớn lao, trong đó Bác Hồ giữ một vai trò quan trọng trong
sự nghiệp cách mạng của dân tộc.
Đó là các TH chỉ hoạt động: dẫn đường, vạch đường đi, vững tay lái, nuôi
chí bền Thông qua những tín hiệu này Người hiện lên với tư cách là một con
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

14
người tìm đường, mở lối, với một quyết tâm sắt đá đưa dân tộc ta đến con đường
tươi sáng.
2.3.3. Biến thể quan hệ của các THTM chỉ Bác Hồ
2.3.3.1. TH chỉ thời gian
-Thời gian cụ thể: Xuân 41, ba mươi năm, bốn mươi năm, năm mươi năm,
bảy mươi chín tuổi, tuổi tám mươi.
- Thời gian mang tính trừu tượng: Mùa vui, ngày vui, đời vui, ngày thống
nhất, xuân đến hồi sinh
2.3.3.2. TH chỉ không gian
+ Không gian quê nhà

+ Không gian nơi đất khách quê người
+ Không gian của ngày đầu kháng chiến
2.3.3.3 TH chỉ người và các tổ chức cách mạng trong và ngoài nước
Đó là những BTQH chỉ trang phục và các vật dụng của Bác góp phần biểu
hiện vẻ đẹp giản dị mà thanh cao của Người. Bên cạnh đó, còn có nhóm từ cảm
thán biểu hiện những trạng thái cảm xúc, tâm lý của nhà thơ, của nhân dân Việt
Nam đối với Bác.






Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

15
Chương 3
TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "ANH BỘ
ĐỘI" TRONG THƠ TỐ HỮU

3.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ đội”
Bảng 3. 1: Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ
đội”



STT


Từ

Số lần
Xuất hiện
(lần)

Tỉ lệ
xuất hiện
(%)
1
Anh
129
86
2
Anh giải phóng quân
9
6
3
Anh bộ đội
6
4
4
Anh vệ quốc quân
4
2,6
5
Lính cụ Hồ
1
0,66
6
Người lính trường chinh
1

0,66
Tổng

150
100

Trong số các đơn vị từ vựng đó, chúng tôi lựa chọn TH Anh bộ đội là
THTM- HT. Mặc dù đây là từ có tỉ lệ xuất hiện không cao nhưng nó có khả
năng khái quát và khả năng hoạt động, bộc lộ nghĩa vượt trội hơn so với các từ
còn lại.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

16
3. 2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể "Anh bộ đội"
- “Anh bộ đội” hiện lên trong thơ Tố Hữu với những phẩm chất:
+ Quyết tâm chiến đấu giải phóng dân tộc
+ Tinh thần đoàn kết, gan góc, dũng cảm vượt qua mọi gian khổ hy sinh để hoàn
thành xuất sắc nhiệm vụ.
+ Lối sống giản dị, lạc quan, yêu đời
3. 3 Các biến thể của THHT “Anh bộ đội”
3.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Anh bộ đội"
3.3.1.1 Biến thể từ vựng về “Anh bộ đội” trong thơ Tố Hữu thời kỳ kháng chiến
chống Pháp.
3.3.1.2 Biến thể từ vựng về "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu thời kỳ chống Mỹ
3.3.1.3 Biến thể từ vựng về "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu thời kỳ kháng chiến
chống Pháp và chống Mỹ
3.3.2 Biến thể kết hợp của các THTM chỉ “Anh bộ đội”
3.3.2.1 Các TH là danh từ/ danh ngữ
- Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Nhóm này bao gồm các TH là các từ ngữ
chỉ bộ phận cơ thể người xuất hiện trong sự kết hợp với các THTM chỉ "Anh bộ

đội": má anh, lòng anh, chân anh, ngực anh, lưng anh, mắt anh, cánh tay anh,
hai bàn tay anh, trái tim anh Và những TH là các từ ngữ chỉ những sự vật, hiện
tượng liên quan đến cuộc sống, sinh hoạt và các hoạt động của “Anh bộ đội”: đôi
dép, vành mũ lá, súng trên vai, cái mũ vải mềm, mũ tai bèo, đôi dép cao su,,
tiếng reo
- Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Dựa vào tư liệu thống kê,
chúng tôi thấy trong thơ Tố Hữu có xuất hiện những TH mang ý nghĩa chỉ các
hiện tượng thuộc lĩnh vực tinh thần và những TH vốn có nghĩa đen chỉ bộ phận
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

17
cơ thể nhưng đã có sự chuyển nghĩa chỉ đời sống tâm hồn con người. Thực chất
đây là mối quan hệ giữa hằng thể và biến thể được biểu hiện ra bằng mối quan hệ
giữa chỉnh thể và bộ phận. Đó cũng là kết quả của hướng chuyển nghĩa theo
phương thức hoán dụ.
3.3.2.2 Các TH là động từ/ động ngữ
- Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Gồm các TH chỉ hoạt động trong đời
sống bình thường của “Anh bộ đội”: đi: 12 lần, tìm: 3 lần, về: 3 lần, cho: 2 lần,
nhìn: 2 lần, đòi: 2 lần, giết: 2 lần, lên, xuống, nhìn, nằm, thở, huýt sáo, xẻ, vào,
chờ : 1 lần và các biến thể chỉ tình cảm, cảm xúc của "Anh bộ đội": nhớ: 2 lần,
cười: 2 lần, yêu, sẽ quên, gian khổ: 1 lần
-Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Đó là các TH chỉ hoạt động
của “Anh bộ đội”: người đi: 2 lần, anh đi: 1 lần, lại đi: 1 lần, chẳng dừng chân:
1 lần Thông qua các TH này, hình tượng "Anh bộ đội" hiện lên với tư cách là
một người ra đi vì lý tưởng cách mạng, những con người sẵn sàng xả thân để
đưa đất nước đến bến bờ của tự do độc lập.
3.3.3 Biến thể quan hệ của các THTM chỉ “Anh bộ đội”
3.3.3.1 TH chỉ thời gian
Thời gian cụ thể: Xuân 68: 2 lần, kháng chiến 3 ngàn ngày, năm mươi sáu
ngày đêm, hai mươi năm, thế kỷ 20, tròn tuổi 20, chín năm kháng chiến

Có những TH thời gian chỉ một thời điểm cụ thể gắn với sinh hoạt của
Người lính: đêm nay: 2 lần, trưa nay: 3 lần, đêm này, hôm nay, sáng nay, sáng
xuân nay, ngày đêm chiến trường, hôm qua, đêm ngày, năm canh, biết bao đêm,
một hôm nào đó, buổi đầu, nghìn năm sau, một sáng mùa thu, phút cuối cùng,
mấy dặm đường. Nhưng có khi là một thời điểm vĩnh hằng như một lời khẳng
định: muôn triệu, muôn vạn lần
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

18
Cũng có những TH chỉ thời điểm xác thực nhưng lại mang tính chất phiếm
chỉ, tượng trưng cho hiện tại và tương lai: ngày mai, lát nữa, một hôm nào đó,
nghìn năm sau, năm mới
Một số TH chỉ thời gian có ý nghĩa biểu trưng lớn xuất hiện trong những
ngữ cảnh thể hiện những mốc quan trọng trong cuộc kháng chiến của dân tộc:
Ngày Huế đổ máu, chín năm kháng chiến, kháng chiến ba ngàn ngày, 56 ngày
đêm khoét núi ngủ hầm, mưa dầm cơm vắt
3.3.3.2 TH chỉ không gian
Không gian tiêu biểu trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ
+Không gian núi rừng Tây Bắc
+Không gian miền Bắc
+Không gian miền Nam
3.3.3.3 TH chỉ người
3.3.3.4 Tín hiệu chỉ trang phục và vật dụng của "anh bộ đội"

Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

19
KẾT LUẬN
Luận văn được triển khai nghiên cứu các THTM trong văn chương, tức các
THVC “Bác Hồ” và “Anh bộ đội”. Đây là hai trong số những TH điển hình trong
thơ Tố Hữu. THTM “Bác Hồ” luôn đặt trong mối quan hệ gắn bó với THTM
“Anh bộ đội”. Bởi Bác chính là vị tổng chỉ huy tài ba của toàn dân tộc, soi
đường và lãnh đạo nhân dân ta kháng chiến và chiến thắng.
Luận văn lấy xuất phát điểm là lý thuyết THTM, ngoài ra còn vận dụng
các lý thuyết liên ngành: Ngữ nghĩa học, ngữ dụng học, văn hóa ngôn ngữ vào
thực tiễn sáng tác thơ Tố Hữu, đặc biệt tập trung vào các tập thơ Việt Bắc, Gió
lộng, Ra trận, Máu và Hoa, Một tiếng đờn Đồng thời, trong quá trình trình bày
các biến thể, chúng tôi đã so sánh với một số các nhà thơ Việt Nam hiện đại
cùng viết về “Bác Hồ” và “Anh bộ đội” như Chế Lan Viên, Lê Anh Xuân,
Nguyễn Đình Thi, Quang Dũng nhằm làm rõ nét chung và riêng làm nên phong
cách thơ Tố Hữu.
Đề tài “Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu” chỉ mới là một bước
đi khai phá đầu tiên trong khi việc khảo sát, phát hiện, nghiên cứu các THTM,
THVC là một công việc vô cùng to lớn. Hy vọng luận văn sẽ góp ích một phần
nào vào việc dạy học - học văn trong nhà trường phổ thông hiện nay.

Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

20

TÀI LIỆU THAM KHẢO


1. Phạm Thị Kim Anh (2005), Tín hiệu thẩm mỹ thuộc trường nghĩa “cây” trong
thơ Việt Nam, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội.
2.Nguyễn Tuấn Anh (2001), Văn học Việt Nam hiện đại, nhận thức và thẩm
định, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
3. Nguyễn Phan Cảnh (2001), Ngôn ngữ thơ, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
4. Đỗ Hữu Châu (1974), Trường từ vựng- ngữ nghĩa và việc dùng từ ngữ trong
tác phẩm nghệ thuật, Tạp chí ngôn ngữ, số 3.
5. Đỗ Hữu Châu (1998), Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
6. Đỗ Hữu Châu (2005- t1) Đỗ Hữu Châu- Tuyển tập- NXBGD.
7. Đỗ Hữu Châu (2005- t2) Đỗ Hữu Châu- Tuyển tập- NXBGD
8.Đỗ Hữu Châu (1990), Những luận điểm về cách tiếp cận ngôn ngữ học các sự
kiện văn học, Tạp chí ngôn ngữ, số 10.
9.Hữu Đạt (2001) Phong cách học Tiếng Việt hiện đại, Nxb Đại học Quốc gia
Hà Nội.
10. Phan Cự Đệ (1961), Văn học Việt Nam 1930 – 1945, tập II, Nxb Giáo dục,
Hà Nội.
11. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu thơ trữ tình, Nxb Văn học, Hà Nội
12. Hà Minh Đức (1979), Giới thiệu Tố Hữu - tác phẩm, Nxb Văn học, Hà Nội.
13. Hà Minh Đức (1994), Nhà văn nói về tác phẩm, Nxb Văn học, Hà Nội
14. Hà Minh Đức (1999), Lời giới thiệu tập thơ Ta với ta, Nxb Văn học, Hà Nội.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

21

15. Hà Minh Đức (1974) Thơ và mấy vấn đề thơ Việt Nam hiện đại. (NXB
KHXH).
16. Hà Minh Đức (1996), Lý luận văn học, NXBGD
17. Nguyễn Thạch Giang, Lữ Huy Nguyên (1999), Từ ngữ, điển cố văn học,
Nxb Văn học, Hà Nội.
18. Lê Bá Hán (1996) Tinh hoa thơ mới thẩm bình và suy ngẫm, NXB GD
19.Nguyễn Văn Hạnh (1970), Phong cách nghệ thuật của Tố Hữu, trong “Tố
Hữu về tác gia và tác phẩm”, NXB Giáo dục, Hà Nội.
20. Nguyễn Văn Hạnh (1979), Suy nghĩ về văn học, Nxb Văn học, Hà Nội 23.
Nguyễn Thị Hạnh, Thạch Thị Toàn, Nguyễn Anh Vũ biên soạn (2007) Tố Hữu –
Thơ và đời, Nxb Văn học.
21.Bùi Công Hùng (2000), Quá trình sáng tạo thơ ca, Nxb Văn hóa thông tin,
Hà Nội.
22.Đỗ Việt Hùng, Nguyễn Thị Ngân Hoa (2004), Phân tích phong cách ngôn
ngữ trong tác phẩm văn học, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.
23. Tuyển tập thơ Tố Hữu (1998), NXB Văn học, Hà Nội.
24. Tố Hữu (2002) Tố Hữu - Nhớ lại một thời, NXB Văn hóa thông tin.
25. Nguyễn Thị Ngân Hoa: (2006) "Tìm hiểu những nhân tố tác động tới quá
trình biến đổi ý nghĩa sống của biểu tượng trong ngôn ngữ nghệ thuật" Tạp chí
ngôn ngữ , số 10, tr 35 - 44.
26. Đỗ Việt Hùng: (2006) "Sự hiện thức hóa các thành phần nghĩa của từ trong
tác phẩm văn chương", Tạp chí ngôn ngữ, số 10, tr 21 - 34
27.Lê Đình Kỵ (1979), Thơ Tố Hữu trong “Tố Hữu về tác gia và tác phẩm”, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

22
28. Lưu Huy Khánh, Nguyễn Xuân Giao, Phạm Vinh Cư (dịch giả) (1997), Từ
điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng.
29. Đinh Trọng Lạc- Nguyễn Thái Hòa (1995), Phong cách học tiếng Việt, GD,

Hà Nội.
30. Đinh Trọng Lạc (1994), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
31. Nguyễn Lai (1983), Từ một luận điểm của Mác suy nghĩ về bản chất tín hiệu
của ngôn ngữ, Tạp chí ngôn ngữ, số 2.
32. Nguyễn Lai (1996), Tìm hiểu sự chuyển hóa từ mã ngôn ngữ sang mã hình
tượng, Tạp chí ngôn ngữ, số 3.
33. Nguyễn Lai (19960), Ngôn ngữ với sáng tạo và tiếp nhận văn học, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
34. Phong Lan, Mai Hương (2001), Tố Hữu – về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
35.Nguyễn Văn Long (1996), Tố Hữu, thơ và cách mạng, Nxb Hội nhà văn, Hà
Nội.
36.Nguyễn Văn Long (1996), Văn học Việt Nam trong thời đại mới, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
37. Đặng Thai Mai (1959), Lời giới thiệu tập thơ “Từ ấy”, Nxb Văn học, Hà
Nội.
38. Đặng Thai Mai (1965), Trên đường học tập và nghiên cứu, Tập II, Nxb Văn
học, Hà Nội.
39. Trương Thị Nhàn (1995) Sự biểu đạt bằng ngôn ngữ các tín hiệu thẩm mỹ –
không gian trong ca dao (luận án tiến sĩ).
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

23
40.Hoàng Kim Ngọc (2004), So sánh và ẩn dụ trong ca dao trữ tình của người
Việt (từ góc nhìn ngôn ngữ và văn hóa học), Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, viện
KHXHVN.
41.Nguyễn Thiện Giáp (1998), Từ vựng học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội
42. Hoàng Phê (1994), Từ điển tiếng Việt, Trung tâm từ điển học, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.

43. Mai Thị Kiều Phượng (2008), Tín hiệu thẩm mỹ trong ngôn ngữ văn học,
Nxb KHXH, Hà Nội.
44. Ngô Đức Quyền (1997), Bình giảng thơ trong chương trình phổ thông trung
học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
45. Trần Đình Sử (1987), Thi pháp thơ Tố Hữu trong Tố Hữu về tác gia và tác
phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
46. Trần Đình Sử (1997), Những thế giới nghệ thuật thơ, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
47. Bùi Minh Toán: (1989) Những mối quan hệ hệ thống của ngôn ngữ và việc
phân tích ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm văn học trong giảng dạy tiếng Việt
và văn học, Tạp chí ngôn ngữ, số 3.
48. Nguyễn Đức Tồn (1997) Phương pháp giải thích và tìm hiểu sự khu biệt ngữ
nghĩa các từ đồng nghĩa, Tạp chí ngôn ngữ, số 2.
49. Nguyễn Đức Tồn (2008) Đặc trưng Văn hóa - Dân tộc của Ngôn ngữ và Tư
duy, Nxb KHXH, Hà Nội.
50. Nguyễn Đức Tồn (2007), Từ đồng nghĩa tiếng Việt, NXB KHXH.
51. Hoàng Tuệ (1997) Tín hiệu và biểu trưng- Báo Văn nghệ ngày 12/3.
52. Hoàng Tuệ (2001) Ngôn ngữ với thơ văn- Tuyển tập ngôn ngữ học, NXB
ĐHQG, HCM.
Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu

24
53. Hoàng Tuệ (2001) Cuộc sống ở trong từ - Tuyển tập ngôn ngữ học, NXB
ĐHQG, HCM.
54. Hoài Thanh (1978), Một số ý kiến ngắn về thơ Tố Hữu, Nxb Tác phẩm mới,
Hà Nội.
55. Hoài Thanh- Hoài Chân (1942) Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.
56.Đào Thản, (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, NXB
KHXH, Hà Nội.
57. Hoàng Trinh (1991) Thi pháp học và thế giới vĩ mô của văn học, Tạp chí văn
học, số 5.

58. Hoàng Trinh (1992) Từ ký hiệu học đến thi pháp học, NXB KHXH, Hà Nội.
59.Chế Lan Viên (1964), Lời nói đầu tuyển thơ Tố Hữu trong Tố Hữu về tác gia
và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
60.Nguyễn Huệ Yên (2008) Ẩn dụ tu từ trong thơ Tố Hữu, Luận văn thạc sĩ ngôn
ngữ học, Thái Nguyên.
61. Phạm Thu Yến (1999), Những thế giới nghệ thuật ca dao, Nxb Giáo dục, Hà
Nội.
62. Aristotle (1999), Nghệ thuật thơ ca, Nxb Văn học, Hà Nội.
63. Roman Jakobson (2001) Ngôn ngữ học và thi học, Tạp chí Ngôn ngữ, số 14.
64. Sausure F.D (1973), Giáo trình ngôn ngữ học đại cương, NXB Khoa học xã
hội, Hà Nội.