Quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX tt.PDF

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN






TRẦN QUANG HUY






QUỐC VĂN NÔM TRONG KINH GIÁNG BÚT
CỦA PHONG TRÀO THIỆN ĐÀN
ĐẦU THẾ KỶ XX





LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Hán Nôm

Hà Nội - 2011
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN






TRẦN QUANG HUY






QUỐC VĂN NÔM TRONG KINH GIÁNG BÚT
CỦA PHONG TRÀO THIỆN ĐÀN
ĐẦU THẾ KỶ XX

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Hán Nôm
Mã số: 60 22 40







Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Văn Khoái










Hà Nội - 2011
Môc lôc
MỞ ĐẦU Error! Bookmark not defined.
Chương 1: GIÁNG BÚT VÀ KINH GIÁNG BÚT CỦA PHONG TRÀO
THIỆN ĐÀN ĐẦU THẾ KỶ XX Error! Bookmark not defined.
1.1. Thiện đàn và tổ chức của Thiện đàn Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Thiện đàn Error! Bookmark not defined.

1.1.2. Cách thức tổ chức của Thiện đàn Error! Bookmark not defined.
1.2. Giáng bút và vấn đề in kinh giáng bút Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Giáng bút Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Công cụ cho một cuộc giáng bút Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Trình tự một cuộc giáng bút Error! Bookmark not defined.
1.2.4. Thời gian giáng bút, in kinh Error! Bookmark not defined.
1.3. Quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế
kỷ XX Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Đơn vị số lượng Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Nhận xét về đơn vị số lượng, ngôn ngữ văn tự, hình thức cố địnhError! Bookmark not defined.
1.3.3. Nhận xét về phương diện nội dung Error! Bookmark not defined.
1.3.4. Ba chân kinh đại diện Error! Bookmark not defined.
1.3.4.1. Tăng quảng Minh Thiện quốc âm chân kinh (1904)Error! Bookmark not defined.
1.3.4.2. Tam Bảo quốc âm chân kinh (1906)Error! Bookmark not defined.
1.3.4.3. Hồi xuân Nam âm chân kinh (1910)Error! Bookmark not defined.
Chương 2: SỰ TƯƠNG ỨNG NÔM – HÁN TRONG QUỐC VĂN NÔM
KINH GIÁNG BÚT Error! Bookmark not defined.
2.1. Tương ứng Nôm và Hán trong “Tăng quảng Minh Thiện quốc âm chân
kinh” (1904) Error! Bookmark not defined.
2.2. Tương ứng Nôm và Hán trong “Tam Bảo quốc âm chân kinh” (1906)Error! Bookmark not defined.
2.3. Tương ứng Nôm và Hán trong “Hồi xuân Nam âm chân kinh” (1910)Error! Bookmark not defined.
Chương 3: CHỦ THỂ GIÁNG BÚT – QUẦN CHÂN VÀ SỰ TƯƠNG
ỨNG GIỮA CHỦ THỂ VÀ THỂ LOẠI Error! Bookmark not defined.
3.1. Quần chân – chủ thể của thơ văn giáng bút .Error! Bookmark not defined.
3.2. Sự tương ứng giữa chủ thể giáng bút và thể loạiError! Bookmark not defined.
3.2.1. Quần chân và sự tương ứng thể loại, ngôn ngữ giáng bút ở “Tăng
quảng Minh Thiện quốc âm” (1904) Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Quần chân và sự tương ứng thể loại, ngôn ngữ giáng ở “Tam Bảo
quốc âm chân kinh” (1906) Error! Bookmark not defined.
3.2.3 Quần chân và sự tương ứng thể loại, ngôn ngữ giáng bút ở “ Hồi

xuân Nam âm chân kinh” (1910) Error! Bookmark not defined.
3.3. Lược điểm về giá trị nội dung của quốc văn Nôm trong kinh giáng bútError! Bookmark not defined.
3.3.1.Thúc giục lòng yêu nước Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Khuyên con người ta hướng thiện, yêu thương đùm bọc lẫn nhauError! Bookmark not defined.
3.3.3. Vãn hồi đạo cương thường Error! Bookmark not defined.
3.3.4. Đề cao vị thế người phụ nữ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Error! Bookmark not defined.


1
MỞ ĐẦU

1.Tính cấp thiết của đề tài
Chữ Nôm với tư cách là một hệ thống văn tự cho tiếng Việt trong lịch sử đã cùng với tiếng Việt tạo
nên một truyền thống ngôn ngữ viết cho Việt ngữ- truyền thống quốc văn Nôm, đa dạng và phong phú về
phương diện thể loại cũng như về chức năng và phong cách.
Do nhiều nguyên nhân của lịch sử - xã hội và văn hóa, truyền thống quốc văn Nôm ấy đã nhường
chỗ cho nền quốc văn mới - quốc văn viết bằng văn tự chữ cái alphabet - chữ quốc ngữ vào đầu thế kỷ XX.
Việc chuyển từ quốc văn Nôm sang quốc văn chữ cái là cả một quãng thời gian khá dài, khoảng vài chục
năm của những thập niên cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Trong thời gian quá độ ấy, quốc văn Nôm, một
mặt vẫn tiếp tục đảm nhận những chức năng của quốc văn Nôm truyền thống, mặt khác, lại đảm nhận những
nhiệm vụ mà công cuộc đấu tranh yêu nước chống thực dân, bảo tồn giống nòi, hiện đại hóa dân tộc và văn
hóa đòi hỏi. Các nhóm người, các giáo phái, nhất là những nhà nho có lòng yêu nước đã sử dụng và phát
triển quốc văn Nôm trong những chức năng và nhiệm vụ mà công cuộc bảo tồn giống nòi đòi hỏi. Quốc văn
Nôm vẫn là một trong những công cụ ngôn ngữ văn tự chủ yếu nhằm tuyên truyền yêu nước, cứu giống cứu
nòi. Một trong những lĩnh vực và xu hướng đã vận dụng quốc văn Nôm trong các chức năng như thế là hoạt
động của phong trào Thiện đàn những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
Phong trào Thiện đàn Việt Nam những năm này, một mặt như là sự tiếp nối của các hoạt động trong
Hội Hướng thiện – Hội của những người trong hàng khoa giáp, thờ Văn Xương đế quân khi xưa, mặt khác

lại có những kết hợp và đổi mới, nhất là kết hợp với tín ngưỡng dân gian thờ Thánh Mẫu, thờ Quan đế, thờ
Đức thánh Trần…tỏa ra các địa phương, hình thành vài chục Thiện đàn ở khắp các tỉnh, phổ biến nhất là ở
đồng bằng Bắc Bộ, soạn được vài chục bộ kinh bằng chữ Nôm hiện còn được đăng ký trong bộ “Di sản Hán
Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu” cũng như được lưu giữ trong Kho Văn tịch của Viện Nghiên cứu Hán
Nôm.
Với các đơn vị số lượng và chất lượng khá lớn như trên, quốc văn Nôm Thiện đàn thực sự như là
một trong những chứng tích về đời sống quốc văn Nôm Việt Nam những thập niên giáp lai giữa hai thế kỷ.
Quốc văn Nôm trong bước chuyển ấy có đời sống như thế nào? Các nhà ngữ văn Nôm truyền thống đã làm
gì cho quốc văn Nôm trong những thời điểm có liên quan đến vận mệnh của cả một truyền thống quốc văn
dân tộc, phần nào có thể thấy và được phản ánh trong các tư liệu nêu trên.
Theo cách đặt vấn đề trên đây, trong luận văn thạc sĩ Hán Nôm của mình, chúng tôi sẽ đề cập đến vấn đề quốc
văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX làm đề tài nghiên cứu nhằm góp phần nào đó
cho sự tìm hiểu quốc văn Nôm – quốc văn truyền thống trong buổi giao thời Âu - Á đầu thế kỷ XX về mặt tư liệu cũng
như nhận thức.
2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề.
Đã có nhiều buổi hội thảo cũng như có một số công trình nghiên cứu về văn Thiện đàn hay còn gọi
là kinh giáng bút ở Việt Nam nhằm giới thiệu trữ lượng văn bản, đề cập đến loại hình văn bản này về các
phương diện tư liệu, chữ Nôm cũng như giá trị văn học của chúng như: Thơ ca giáng bút và Hồi thuần chân kinh
hạ tập [17, 85-90] của Phạm Đức Duật, Đôi nét về văn Thiện đàn (kinh giáng bút) [27, 210-218] của Mai Hồng,
Tục thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam [31, 210-218] của Nguyễn Văn Huyên… Đặc biệt, công trình Kinh Đạo
Nam-thơ văn giáng bút của Vân Hương đệ nhất thánh mẫu (Liễu Hạnh) và các vị thánh nữ [3] do GS. Đào Duy
Anh khảo chứng và Nguyễn Thị Thanh Xuân phiên âm chú thích ấn hành năm 2007 đã giới thiệu khá đầy đủ về
tác phẩm Kinh Đạo Nam.

2
Kinh giáng bút là vấn đề nghiên cứu được thực hiện trong một số khóa luật tốt nghiệp cử nhân Hán
Nôm như: Văn bản Tăng quảng Minh thiện quốc âm chân kinh của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX [59]
của Hồ Cẩm Vân, Tam Bảo quốc âm chân kinh trong phong trào Thiện đàn nửa đầu thế kỷ XX [9] của
Nguyễn Đức Bá và Phổ Thiện đường và văn bản Hồi xuân Nam âm bảo kinh ngoại tập [30] của Trần Quang
Huy.

Kinh giáng bút còn được một học giả người Mỹ trình bày trong một tọa đàm khoa học tại Khoa Văn
học Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội vào năm 2008. Như vậy, kinh giáng
bút của phong trào Thiện đàn đã được tiếp cận từ các góc độ như: sưu tập tư liệu, phiên Nôm, nghiên cứu
chữ Nôm hay phân tích chúng nhằm nêu lên giá trị nội dung (nội dung yêu nước, giá trị văn hóa).
Tuy vậy, kinh giáng bút từ góc nhìn quốc văn Nôm Việt Nam của một thời đoạn có tính bước ngoặt
của quốc văn Việt Nam nói chung, quốc văn Nôm nói riêng vẫn là vấn đề còn bị bỏ trống.
Luận văn với đề tài “Quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX”
của chúng tôi sẽ đề cập đến quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của các Thiện đàn đầu thế kỷ XX không chỉ
về mặt tư liệu (lập danh mục, phiên Nôm) mà còn tiến hành phân tích những đặc trưng chủ yếu của hình thái
quốc văn Nôm này trên các phương diện chủ yếu như: tính chất quốc văn Nôm về mặt ngôn ngữ - văn tự;
chủ thể sáng tạo của quốc văn Nôm kinh giáng bút Thiện đàn, các thể loại văn học được sử dụng, sự tương
ứng giữa chủ thể sáng tạo và thể loại văn học được sử dụng cũng như lược điểm một số giá trị về phương
diện nội dung.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện Đàn
đầu thế kỷ XX hiện đang được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm cũng như qua tư liệu mà chúng tôi thu
thập được trên thực địa.
Phạm vi nghiên cứu được giới hạn ở các phương diện sau đây:
- Nghiên cứu tư liệu và văn bản học loại hình văn bản quốc văn Nôm kinh giáng bút (lập danh mục
văn bản, phiên Nôm các đại diện tiêu biểu ).
- Phân tích chúng theo các tiêu chí về chức năng - phong cách - thể loại trong mối liên hệ với truyền
thống quốc văn Nôm nói chung theo một số số đo áp dụng cho một ngôn ngữ viết để góp phần lý giải đời
sống quốc văn Nôm ở một giai đoạn có tính bản lề và bước chuyển những năm đầu thế kỷ XX.
4. Phương pháp nghiên cứu.
Trong quá trình tiến hành làm luận văn, chúng tôi sẽ vận dụng một số những phương pháp nghiên
cứu cơ bản sau:
- Các phương pháp và thao tác của khoa văn bản học Hán Nôm.
- Các nguyên tắc và thao tác của phương pháp nghiên cứu trường hợp và đại diện.
- Các phương pháp và thao tác phân tích ngôn ngữ viết theo các đặc trưng cấu trúc - chức năng - thể
loại - phong cách để xác định giá trị của loại hình văn bản quốc văn Nôm trong các mối liên hệ và quan hệ.

5. Cái mới của luận văn
Qua nghiên cứu quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX, luận
văn góp phần mô tả đời sống cũng như một số đặc trưng chủ yếu của loại quốc văn này vào những thập niên
cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.
6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương với các nội dung chủ yếu
của từng chương như sau:

3
Chương 1: Giáng bút và kinh giáng bút của phong trào Thiện đàn đầu thế kỷ XX nhằm giới thiệu
về Thiện đàn, phong trào Thiện đàn, giáng bút và vấn đề in kinh giáng bút đầu thế kỷ XX cũng như quốc văn
Nôm trong kinh giáng bút từ góc nhìn số lượng, giới thiệu đại diện để từ đó làm nền tảng cho các bước
nghiên cứu tiếp theo.
Chương 2: Sự tương ứng Nôm – Hán trong Quốc văn Nôm kinh giáng bút (Qua nghiên cứu đại
diện) với mục đích qua nghiên cứu 3 tập kinh giáng bút (Tăng quảng Minh thiện Quốc âm chân kinh
曾廣明善國音真經 (1904); Tam bảo Quốc âm chân kinh 三寳國音真經 (1906) và Hồi xuân Nam âm chân
kinh 回春南音真經 (1910)) để đề cập đến một số đặc trưng của quốc văn Nôm trong kinh giáng bút trên
phương diện: Tính chất quốc văn trên phương diện đối lập Nôm – Hán…
Chương 3: Chủ thể giáng bút – Quần chân và sự tương ứng giữa chủ thể và thể loại trong chương
này, thông chúng tôi sẽ nói tới những đặc trưng chủ yếu có liên quan đến: Quần chân – chủ thể của quốc văn
Nôm kinh giáng bút; Quần chân và sự tương ứng thể loại trong kinh giáng bút cũng như điểm qua một số
khía cạnh về giá trị nội dung của quốc văn Nôm trong kinh giáng bút.
Kèm theo luận văn này là Phụ lục gồm:
Phụ lục 1: Bảng thống kê tên 98 Thiện đàn
1

Phụ lục 2: Danh mục các tập kinh giáng bút đầu thế kỷ XX
2

Phụ lục 3: Tập kinh Tăng quảng Minh Thiện quốc âm chân kinh (1904) và một số đơn vị văn bản

tạm dịch
3

Phụ lục 4: Tập kinh Tam Bảo quốc âm chân kinh (1906) và một số đơn vị văn bản tạm dịch
4

Phụ lục 5: Tập kinh Hồi xuân Nam âm chân kinh (1910) và bản dịch



















1
Do T.S Nguyễn Xuân Diện, Viện Nghiên cứu Hán Nôm cung cấp
2
Được lập từ bộ “Di sản Hán Nôm Việt Nam – Thư mục đề yếu” do GS. Trần Nghĩa và GS.F.Gros đồng chủ biên

(1993), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 3 tập
3
Do cử nhân Hán Nôm, Hồ Cẩm Vân - K49, Trường Đại hoc KHXH và NV (Đại học Quốc gia Hà Nội) cung cấp
4
Do cử nhân Hán Nôm, Nguyễn Đức Bá – K49, Trường Đại học KHXH và NV (Đại học Quốc gia Hà nội) cung cấp

4
Chương 1: GIÁNG BÚT VÀ KINH GIÁNG BÚT CỦA PHONG TRÀO THIỆN ĐÀN
ĐẦU THẾ KỶ XX

Chương này chúng tôi sẽ giới thiệu về Thiện đàn, phong trào Thiện đàn, giáng bút và các vấn đề có
liên quan đến in kinh giáng bút, nguồn quốc văn Nôm kinh giáng bút qua danh mục kinh giáng bút Nôm,
giới thiệu các tập kinh được coi là đại diện để từ đó làm nền tảng cho chương nghiên cứu tiếp theo.
1.1. Thiện đàn và tổ chức của Thiện đàn
1.1.1. Thiện đàn
Thiện đàn – Đàn Khuyến thiện, với tên gọi của mình, đây là loại hình đàn trong sinh hoạt tín ngưỡng
thoạt đầu gắn liền với nhà Nho, những người trong khoa giáp nhằm khuyến khích con người làm việc thiện,
răn dặn không làm điều ác. Theo quan niệm xưa, việc đỗ hay trượt của sĩ tử chỉ dựa vào âm đức. Đền Ngọc
Sơn được Hội Hướng Thiện - Hội của những người trong khoa giáp được xây dựng vào giữa thế kỷ XIX, thờ
Văn Xương đế quân - vị thần ở phủ Văn Xương, chuyên coi về bổng lộc mà việc học hành thi cử xưa kia là
nhằm cầu bổng lộc. Muốn cầu được bổng lộc trước hết phải cầu Văn Xương đế quân. Phải có “phận” đã rồi
mới hy vọng đỗ. Trong suốt quá trình tồn tại và phát triển, đã có nhiều tên gọi khác nhau về Thiện đàn như:
Chính tâm đàn, Lạc đạo đàn, Hội thiện đồng, Phổ thiện đường, Khuyến thiện đàn, Thất diệu đàn, Vi thiện
đàn, Lạc thiện đường, Công thiện đường, Lê hoa đường…
5

Cầu cơ giáng bút luôn gắn liền với các hoạt động khuyến thiện, hướng thiện. Nó lúc đầu được diễn ra
ở các đền Đạo giáo nhằm xin những lời răn dạy của thánh thần về vận hạn, may rủi. Tại các cung quán thờ
cúng của Đạo giáo (Quán Trấn Vũ, đền Ngọc Sơn, Quán Linh Tiên, Lạc thiện đường, Tam thánh điện …) ở
thời nhà Nguyễn, có những bản kinh của Đạo giáo (Kinh Âm chất, Kinh Văn xương đế quân, Kinh Quan

Thánh đế quân, Dược sơn kỷ tích toàn biên…) đọc giảng cho mọi thiện nam, tín nữ. Lúc đầu kinh cũng chủ
yếu viết bằng Hán văn, song càng theo thời gian, số tác phẩm kinh giáng bút được viết bằng quốc âm đã có
chiều hướng gia tăng đáng kể. Vào cuối thế kỷ XIX, các cuộc giáng bút, giảng thiện không còn giới hạn ở
các đền của Đạo giáo nữa mà nó được mở ở nhiều nơi.
Ở quê nhà, các nhà nho đã tổ chức hình thức Thiện đàn, thông qua các cuộc cầu cơ, giáng bút để tiếp
tục tuyên truyền những tư tưởng ái quốc; khuyến thiện, phục dựng đạo lý luân thường đang bị đảo lộn; gắn
chặt tinh thần đoàn kết dân tộc…Phong trào này mỗi lúc một rầm rộ ở Bắc Kỳ cho đến vùng Thanh – Nghệ -
Tĩnh cũng như tầm ảnh hưởng của nội dung các bản kinh giáng bút qua phong trào Thiện đàn đã khiến thực
dân Pháp thời kỳ này bắt đầu bất an.
1.1.2. Cách thức tổ chức của Thiện đàn
Về cách thức tổ chức Thiện đàn, theo Thiên thu kim giám chân kinh 天秋金鍳真經 của Hướng Lạc
Hợp Thiện đường, phố Phù Liên, tỉnh Thái Nguyên (bản kinh này được in năm Duy Tân thứ 5 (1911), hiện
đang lưu trữ ở Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm có độ dài 90 trang, khổ 25cm x 15cm gồm 2 tựa, 1 dẫn,
1 bạt, 1 mục lục mang ký hiệu AB.250) thì Văn Xương đế quân có chỉ thị về cách tổ chức đàn như sau:
 Phía trên hết chính giữa (chính giữa cao trên hết) đặt tôn vị Ngọc Hoàng
 Ngoài cấm môn đặt hương án thờ các vị thần ở điện Thống Minh và các bộ Tam cung phối theo
 Bên tả: Ở ban trên thờ Trần Hưng Đạo đại vương (Trần vương), Phù Đổng thiên vương (Đổng
vương); Ban giữa thờ Tản Viên thần, Lý Tôn thần (hay còn gọi là Lý Phục Man); Ban dưới thờ Nhị thập bát
tú


5
Xem danh sách 98 thiện đàn ở phần phụ lục 1 của Phụ lục đi kèm với luận văn