Xã hội Việt nam cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 qua bộ tư liệu kỹ thuật người An nam của Henri Oger phụ lục luận án PTS khoa học Lịch sử

BÒ
(JIAO DUC
VA DAO TAO
IKircJNC;
DAI HOC KHOA HOC XA HÓI VÀ NHÀN VÀN
Nguyén Manli Hàng
XÀ
HOi VIÉT
NAM CUOI THE KY
19
DÀU THÈ KY 20
m m
QUA
BO
Tir LIEU
KY THUÀT
NGU£n
AN NAM
CÙA HENRI OGER
Chuyén ngành :
lAcU su Viet
Nam
Ma
so : 5.03.15
PHU
LUC
LUÀN ÀN PTS KHOA HOC LICH
SÙ
•0Af
n*"
Ngifùi Inù/ng (Mn

khoa
fuh
'ù
G!A HA
NOJ
•
y^Li/.
rCnS.ns.tlÒ Quang Himg
(iS.
IMiam
COng Thành
Ha Noi - 1996
PHU
LUC
BÀN DICH
TIÉ'NG
VIÉT
:
Giói
thiéu
t6ng quàt
ve
*
viee
nghién
c\iu
ky
thuat
cùa
dàn

AN NAM.
Ngay
t:ù
dàu,
truche
khi
buóc
vào
tàp
suu tàm
nhang sàch
vó,
tài
liéu ve
nghe
thuàt,
ve
dàn toc chi và xà hòi hoc
Trung
Hoa và
Dóng
Duang,
mot loat
sàch
sé gòm
khóng
ducjri 3 0
cudn
- bàn vàn và ành
ve,

tàc
già
th^y
càn
phài
cào
lc3i
vi
tudi
qua
tré
cUa
minh. Nhièu nguòi
ó ben
Phàp
và
Dóng
Duong
dà
khóng
tha
thu
dièu
do cho tàc
già.
Vài
nguòi
ban
tc5t
dà

vach
cho
thày
ràng cóng
viéc dò cUng de
làm
thói.
T^t
nhién
chi càn
biét nghi dén
cóng viéc
dò và
phài
làm sao
hoàn thành
cho
tc5t.
Nhang
dàu
oc
tò
mò,
sau khi doc lòi mò dàu này,
sé
thày
ràng
ò
day
"dd

mò
hói ra" khóng phài
là mot càu nói
bòng
bay
qua cM
trén
càc néo
duòng
cUa
cài lò
than hòng
x.ich
dao,
co tén
là
Ha
Nói,
nghia
là
thành
phd
giaa
song.
Là
hoc trò
cUa cae óng
Silvain
Levi
và

Pinot,
cae
giào
su tai
Phàp qudc
hoc
vién,
tai
Truòng
Cao hoc
thuc hành
và tai
truòng
Dai
hoc Sorbonne,
tàc già dà xin óng Bó
truòng
Bò
rhuóc dia
nàm 1907
cài
dac àn
là hoàn
tà't
2 nàm
quàn
dich
ò
Bàe
Ky.

Mot
trong nhang
de
àn
cila
tàc già
nhàm nghién
ciìu
càc
già
dinh
nguòi
An Nam
theo phuang phàp
dòc
khào,
dòc
bién.
Ai
cUng biét
mot
trong nhang
dac
diém cUa
phuang phàp
này là
thiét
làp ti mi
nhang
ngàn

qay
dành
cho may
mac,
cho
luang thuc,
cho nhà ò, ròi
tièn
luang, tièn
sàm dò dac
trong
nhà.
nhung
khi tàc già
tinh viéc soan
thào
càc ghi
chép
cUa
minh,
mòi
nhan
ra
ràng
may ra chi hai
hoac
ba
linh muc
thùa
sai già

dang sdng cuòc sdng
cUa
nguòi
An Nam
mai
hié'u
duac minh
thói,
con
khóng
ai
hiéu
duac cóng
trinh cUa
minh,
nh^t
là
càc dóc già
ben
màu
qudc,
'^'
'Henri
O.ger
-
Introduction general
à.
l'écude
de la
Technique du

Peuple Annamìte
- Essai
suri a
vie
matèri
elle
les arC3
et induscrics du Peuple
D'Annam
Geuchner,
L'brairie
-
Editeur
Paris.
^^^
Mot CUÒC
nghién
ciìu ve
dòi
song
trong
già dinh
cùa nguòi
Vi et
Nam
ve
phuang dién
v$t chat
sé gdm 5 muc : 1)
mot

muc
riéng,
nghién
ciìu ve
nhang nguyén liéu do 3
nguòn (khoàng
chat,
thuc
vàt,
dóng
v$t)
cung
càp,
và
duce
dùng
de che
tao
céc san phàm
và
cae
dò
vàt
càn
thiét
cho
smh
hoat
già dinh
2-

Nhu
vày càn
thiét
phài
co mot
cóng trinh nghién
cùu sa bò
de
dinh nghia nhang
tu ve ky
thuàt.
Và cài
dàng
ly ra chi là
mot
tàp
danh
tu
thi do su
thè
bàt
buòc
dà trò
thành
mot
cudn sàch
day
cóm.
Tiéng
Viét giàu danh

ta vàt
chat.
Con
khà
nàng
trùu
tuang hinh
nhu
con qua
it
phàt trién
nai dàn
toc
này.
Bòi vày tàc già dà
co mot
su
thu hoach phong
phu,
và
chàc
sau này
con
phong
phu han
^^'
PHUONG
PHÀP LÀM VIÉC
Trong sudt
mot

nàm, tàc già rào qua càc
cóng xuòng,
càc
caa
hiéu,
dàt
theo
mot
hoa
si.
Càc càu hòi dà
nhàm
vào
kieh
thuòe,
tén
goi riéng,
càeh
thae
tao tàc
mc5i cóng
cu
hoac dung cu. Nguòi
tha
phàn
tich
cài
ca
ehi vàn
hành cóng

cu
caa
ho.
Mot
bàn
ve
sé làp tae
ghi
lày
ca
ehi
dò, trong
tàt cà càc
giai doan
cUa
nò,
Nhu vày su
trinh
bay
sé gòm hai
phàn hoàn toàn
khàe
nhau
:
nghién
cùu
ve
dò
nghè
hay dò

vàt,
và
nghién
cau ve ca
chi, nghia
là dò vàt hay dò
dùng duac
tàc tao
thè
nào.
Phuang phàp
này cho
phép
td
chae nhang
loat cùng chung
mot
Ioai.
Nhu thè eàc
dung
cu
gang
gò,
bang
sàt,
bang
thiéc,
bang
tre sé
giài thich

Idn
cho
nhau
và bd
sung
eho
nhau
do
su
duac
xép
lai gàn
nhau
nhu
thè. Nhung nghién
cau
ve ky
thuàt
cUa mot
dàn
toc
là
nghién
eUu ve
nèn vàn
minh
vàt
chat cUa
dàn
toc

dò.
Bòi vày dóc già sé
khóng ngac nhién khi
thày
dién
lai và
nghién
cau
ò
day mot
ehuói nhang
c\l
chi là
viéc
ma
càc
dung
cu
chiù
thua.
Xin
lày
mot
vi du
:
càc trò
chai.
Day
là ehó
thàn

thè con
nguòi
ta
duac dùng
làm
còng
cu,
rÒi mói
truòng
con
nguòi sdng
nhu
trai
dàt,
eàycdi,
là
nuòe,
cUngvày.
PHITONG
PHÀP TRÌNH
BAY
Khóng
gi cuc
bang
doc
nhang
mó tà
ve
càc
cóng

cu
hoac
céc cu
chi
ma
khóng
eò
mot
sa dò
truòe
màt.
Nhang
van
si
eò tài gai y thi
khóng
nhièu làm. Dàng
khàe,
vói
sd
dóng nguòi
tri nhò qua dói màt thi
ben
và
xà
hói,
2) nhà cùa, dò dac, quàn ào, 3) thuc phàm,
thùe
uóng,
viéc giù

gin ve
sinh và
sue
khàe, 4) thàp sàng và nàu
nuòng, 5) dung cu và dò
nghè,
^^^
Dàn Viét Nam thuòe vào
Ioai
càc dàn
toc
bàn khai,
co
tién
bò dàng ké, nhung tién bó chàm, và trong tién bò
thi
cài
tròi
vuat vàn là bào
ve
cài dà
so
dàc ; nhùng xà hòi dò
co
hàng ngàn hoàc hàng triéu cà nhàn,
chu
viét tuang
hinh
hoac
theo phàt

àm,
vàn ehuang sa sài,
co thè
chia làm hai
Ioai
:
nóng
nghiep
(nhu dàn Trung Hoa, Viét Nam, Xiém,
Ma
Lai, Ai
Càp,
Pé-ruy-viéng),
và du muc (Mòng Cd và À ràp)
.
han.
Bòi vày phàn
Iòn
cóng trinh này là
bang
nhang bàn
ve
và
bang
nhang phàc
hoa.
Nhung dac dièm ca bàn
cUa Ioai
sach này là eó tinh ly luàn và eó
mach lac. Nò khóng

,phài
là kèt
qua cUa mot
su tinh eò. Nhang tài
liéu
bang
hình sé vuat
qua
sd
4 .
000
.
!
SU trinh
bay
cho màt thày nhang tài liéu dà
luam lat
duac nhu
'thè,,
co mot
lai dièm thuc su và
cang
eó
mot
bàt tién
tram
trong. Dò
là
càeh
tuyét hào

de
kièm tra lai nhang ghi ehu dà ghi duac khi
khóng
co mat
hoa
si.
Nhung cang dàng ngai ràng làm thè khóng khòi
sinh ra sai lac, hoac do thièu hièu bièt, hoac do
so
thich riéng.
Tuy nhién
day
là phuang
thdc ma
tàc già dà theo. Tàc già doc cho
hoa
si mot
phàc hoa dà duac trinh
bay
eho nhang nguòi Viét Nam
khàe
xémxét.
Ròi khi
ve
xong,
hxìc ve
lai duac trung
bay
cho nhang nguòi
bàn

xiì
eó óe phé binh sàc
ben
xem xét nhu thè là eò duac
mot
càeh
thae kièm chang tuyét hào. Cài
chu(5i
nhang trao ddi này eho phép
luón luón
tim ra cài mòi
:
di ta cài dà bièt tòi cài chua
bièt.
Nhang
ca
ehi và nhang
net
phong tue xua, nay bài bò ròi, cang
nhò dò
ma
duac vòt lai
.
Vàn bàn
cUa
tàc già cang duac vièt theo phuang phàp
khàeh
quan
chat
che

dò
:
truòe hèt
m(3i
bàn
ve
dèu duac mò tà tang
net
mot,
ròi
tièp theo là nhang nhàn xét tdng
hap.
Khóng
mot
danh ta ky thuàt
nào bi bò qua
mot
ben.
Tàc già khóng vièt
mot
tàc phàm phd thòng
;
y
khóng eó can dàm làm viéc
dò.
Ròi tàc già phài xèp
Ioai
càc tài liéu và càc dièu qua sàt
caa
minh trong nhang

ngàn,
nhang ó róng
Iòn,
sau này sé duac phàn chia
thành nhang
chudi dai
eàc tàp chuyén
khào.
Chinh trong khi rào qua
tàp
sàch,
tàc già thày nén chia nò làm 2 phàn
: mot
cudn gòm càc tàm
ành,
mot
cudn gòm càc vàn
bàn.
Nhu vày sé trành
duqc
nhang ehó lap
lai.
Dàng khàe phuang
thUe
này eho phép xèp eàe quan sàt mòi lièn
sau eàe quan sàt khàe
ma
khóng bó buòc
cu
nàm nàm lai phài vièt lai

toàn tàp sàch. Ròi cudn vàn bàn sé duac kèm theo
mot
muc lue chi
tièt
và
mot bang
phàn
tich,
giup eho viéc
sU
dung duac
de
dàng.
PHITONG PHÀP XUAT BÀN
Càc nhà in và eàc nhà sàch ò Bàe ky khóng nhàn xuàt bàn. Dièu
dò
qua
rò. Vày tàc già phài tu minh lo lày. Y eò nièm tin. và y bàt dàu
han.
Bòi vày phàn
Iòn
cóng trinh này là
bang nhUng
bàn
ve
và
bang
nhang phàc
hoa.
Nhung dàc dièm ca bàn

cUa Ioai
sach này là eó tinh ly luàn và eó
mach lac. Nò khóng ,phài là kèt
qua caa mot
su tinh eò. Nhang tài
liéu
bang
hinh sé vuat
qua
sd
4
.000.
!
SU trinh
bay
cho màt thày nhang tài liéu dà luam lat duac nhu
thè,,
eó
mot
lai dièm thuc su và cang eó
mot
bàt tién
tram
trong. Dò
là càeh tuyét hào
de
kièm tra lai nhang ghi ehu dà ghi duac khi
khóng
co
màt hoa

si.
Nhung cang dàng ngai ràng làm thè khóng khòi
sinh ra sai lac, hoac do thièu hièu bièt, hoac do
so
thich riéng.
Tuy nhién
day
là phuang
thUe ma
tàc già dà theo. Tàc già doc eho
hoa
si mot
phàc hoa dà duac trinh
bay
eho nhang nguòi Viét Nam khàe
xém
xét.
Ròi khi
ve
xong,
bae
ve
lai duac trung
bay
eho nhang nguòi
bàn
xU
eò óe phé binh sàc
ben
xem xét nhu thè là eò duac

mot
eàeh
thUc
kièm
chUng
tuyét hào. Cài ehu(3i nhang trao ddi này eho phép
luón luón tìm ra cài mòi
:
di
tu
cài dà bièt tòi cài chua
bièt.
Nhang ca chi và
nhUng net
phong tue xua, nay bài bò ròi,
cUng
nhò dò
ma
duac vòt lai
.
Vàn bàn
cUa
tàc già cang duac vièt theo phuang phàp
khàeh
quan
chat
che
dò
: truòc
hèt mdi bàn

ve
dèu duac mó tà
tUng net
mot,
ròi
tièp theo là nhang nhàn xét tdng hap. Khóng
mot
danh ta ky thuàt
nào bi bò qua mot
ben.
Tàc già khóng vièt
mot
tàc phàm phd thòng
;
y
khóng eó can dàm làm viéc
dò.
Ròi tàc già phài xèp
Ioai
càc tài liéu và càc dièu qua sàt cùa
minh trong nhang
ngàn,
nhang ó ròng
Iòn,
sau này sé duac phàn chia
thành nhang
chuÓi dai
càc tàp chuyén
khào.
Chinh trong khi rào qua

tàp
sàch,
tàc già thày nén chia
nò
làm 2 phàn
: mot
cudn gòm eàc tàm
ành,
mot
cudn gòm eàe vàn
bàn.
Nhu vày sé trành duac
nhUng
ehó lap
lai.
Dàng khàe phuang
thijtc
này cho phép xèp càc quan sàt mòi lièn
sau eàe quan sàt khàe
raà
khóng bó buòc
c\ì
nàm nàm lai phài vièt lai
toàn tàp sàch. Ròi cudn vàn bàn sé duac kèm theo
mot
muc lue chi
tièt và
mot bang
phàn
tich,

giup eho viéc
sU
dung duac
de
dàng.
PHITONG PHÀP XUÀT BÀN
Càc nhà in và càc nhà sàch ò Bàe ky khóng nhàn xuàt bàn. Dièu dò
qua
rò. Vày tàc già phài tu minh lo lày. Y
co
nièm tin. và y bàt dàu
di
mot
vòng xin nguòi ta dat mua truòe. Sau này y sé kè lai nhang
thu nhàn
y
vi
day
ngò ngàn và thó bi
ma
y dà phài
chiù.
Hai
muai
nguòi tdt bung eho y
2 00
dÒng
de tùy
y
sU

dung. Dò là
vdn lue dàu
eUa
cóng trinh.
Trong mot cài
dinh
(ngòi nhà tòn giào)
caa
phd Hàng
Gai,
ròi
trong chùa Vu Thach, y dat hai cóng xuòng
vói
30 tha khàe. Dò là
nhang nguòi nóng dàn vung
ve
càn phài duac
"pia
ngu"
.
Tàc già
som
nhàn ra tinh ngay thàng
ve
thuang mai và luang tàm nghè
nghiep
dang dàn
cUa
nguòi Viét Nam. Ddi
vói

ho, nguòi chàu Au là ké thù
eàn phài dàm
nàt.
Hai thàng lièn phàn dàu khóng ngang. Khi
khàe
xong
4.000
tàm
tranh thi
mùa he
tòi ròi : khóng thè nào dat
nhUng
bàn khàe vào
duòi nhang truc làn caa mày in. Càc bàn dò phòng
Ién.
Vày là phài
xoay ra dùng phuang
thUe
in caa nguòi Trung Hoa và nguòi Viét Nam :
phài àn nhang tò giày viét Nam dung khd. Phuang
thUe
này làm chàm
ri,
nhung
net
in
thàu
là rò
khàe
thuòng. Làm thè

con
eó cài lai là
mang lai cho cudn sàch cài màu sàc dia phuang
nUa.
Tàt eà sé dèu là
Viét Nam. Giày này duac
che bang
vò cày thuy huang
mot càeh
càn
thàn
!
nhu thè nò sé eò
mot sU ben
làu
dai.
Nhung ò
day
càn
mot
khd
Iòn
dac biét, cho nén nhang nguòi tha
cUa
làng giày {làng
Buoi)
,
gàn
Ha
Nói,

dà phài nhoc cóng làm mòi làm duac giày eó kieh thuòe
Iòn
nhu vày. Tinh
chat
thó sa
cUa nhUng
cóng cu
cUa
ho giài thich
dièu dò.
Nhang khò
khan ve
lành vuc vàt
chat
vàn chua là gi
hèt.
Tàc già
con qua
tré, vaa mòi qua tudi hai
muai,
và nguòi ta dà khóng tha
cho
y.
Mot
sd nguòi dà khàng dinh
mot
eàeh dan giàn ràng tàt eà eàc ghi
chu nho nhò dàng tài ngày no qua ngày kia trong tò Avenir du Tonkin
(Tuang lai
eùa Bàe

Ky) dà duac rut ra
tu
cudn sàch
cUa
Dumoutier.
Nhung ho duac thòng càm vi chua bao giò ho mò nhang pho sàch
cUa
tàc già dàng mèn này.
Mot
trong nhang dóng góp
cUa
cóng trinh này
là khóng
muan,
khóng dua vào tàc già nào ò Dóng Duang này cà.
Tu
khi chinh phuc
xa
này, nguòi ta dà eò thém hèt
tu
dièn này
dèn
tu
dièn no.
Con
nhu nhang dièu caa xà hói hoc và dàn
toc
chi,
thi
qua

là hièm
hoi.
Do hoàn eành bàt buóe, tàc già phài làm viéc
ma
khòng duac su tra lue
caa mot
ca quan khoa hoc nào duac td
chUe
ò
-5-
dày
de
tim hièu thém
ve
nuòe Viét Nam. Bòi vày, cóng
Iòn
nhàt
ma
tàc già nhàn thày trong cóng viéc minh làm, là ò ehó
cUa mot
hành
vi y chi
.
;
' NHÌN
TÓNG
QUÀT
VE
CÀC NGÀNH
CONG

NGHÈ
BÀN
XVf
CÙA VIÈT NAM
Mot
ehuang
trình day nghè mói cho nguòi Vièt
N^m
Nhièu nhà khào sàt dà sdng ò Viét Nam thuòng vièt trong eàc bàn
tuòng thuàt hành trinh
cUa
ho ràng nèn còng nghé hàu nhu vàng bóng
và;
vó nghia ò Viét Nam. Tàt nhién nguòi ta khóng thè
tròng
ehò ò
mot
dàn
toc
nóng
nghiep
nhu dàn Viét Nam
mot
nèn cóng
nghiep phUe
tap và hoàn chinh. Tuy nhién, sau hai nàm khào sàt, sau khi sinh
hoat gàn gai vói nhang nguòi tha
thU
cóng Viét Nam, tàc già nhang
dòng này tuòng eó thè khàng dinh ràng ta khòng nén coi thuòng cài

phàn dóng góp
cUa
nguòi tha
thU
cóng bàn
xU
vào càc nguòn kinh tè
ma
chang ta mudn
dac ó
nuòe này.
Qua
vày, nhang nhà khào sàt truòc
day
chi xét dèn nhang eòng nhàn
cUa
thành thi, nhung ta khóng nén
quén ràng nhièu khi
mot
nèn cóng nghé nhò vàn cung càp eho nguòi
nóng dàn cài phàn bd sung
ve
tièn tài
ma
cóng viéc tròng
lUa,
nhàt
là lua ò Dóng Duang, khóng thè mang lai eho ho. Sudt trong nhang
lue nhà rói
dai ma

viéc tròng cày
de
lai eho
ho,
nguòi nóng dàn dà
trò thành
nhUng
nguòi cóng nhàn làm viéc tàp thè. Nén nhò thè nào
là
mot
xuòng sàng tao tàp thè, dac dièm
cUa
nò là hai su kién chinh
sau
day
: eò
mot
óng
chU
di gom càc
san
phàm, và eó eàc nguòi tha
làm viéc tai nhà ho eho óng
chU
này,
LUe
này nguòi ta eò
ve
nhu, sau
cUng,

dà bièt
de
tàm lo eho nguòi nóng dàn Viét Nam, giai càp dàng
ehu y
nhàt.
Nguòi ta dang chuàn bi
nhUng de
àn
Iòn
lao
ve thUy
lai
.
Vày thi
nghi
dèn nguòi nóng dàn - cóng nhàn cang là dièu
rat
ich
lai.
Ho
rat
dàng duac càm
tinh cUa chUng
ta.
THO SON MÀI
viét Nam là
mot
nuòe
san
xuàt nhièu san. Hàng nàm

nhUng
nhà
buon Iòn ò
Quàng Dóng nhàp
rat
nhièu
san
phàm này. Ly do là san
cUa
Bàe
Ky
ré
mot
càeh khàe thuòng. Mae dàu nguòi Viét Nam tiéu thu
rat
nhièu
san,
nhung viéc
san
xuàt vàn
de
ra
mot
sd du thùa dàng kè cho
-6-
xuàt khàu. Da sd càc dò dùng thuòng ngày
caa
nguòi Viét Nam dèu
duac san. Trong
mot

nuòe
ma
nhang su thay ddi nhiét dò ngay trong
mot
ngày
cUng rat dot
ngòt,
thi dò gó bi nhièu nguyén nhàn phà hoai
nhanh chóng, eho nén khòng la gi khi thày da sd dò dac trong nhà
mot
nguòi bàn xù dèu duac san
phU,
Dèu dàp vào màt ta khi buòc vào
nhang ngòi nhà
dò,
là tha ành sàng
diu
màt hinh nhu tòa ra ta khàp
nai.
TU thàt caa ca
quan,
nai ành
Ién
nhang dò dac san mài và nhang
dò dac
bang
gó quy dành bòng thuòng tao nén
mot
àn tuang sàu xa cho
con màt nguòi chàu

Au.
Phuong
thùe
eùa nguòi tho
son
mài.
Cóng trinh caa nguòi tha san mài viét Nam
con
kém. Nò chua eó
duac cài tinh vi khéo
léo
vàn bào dàm uu thè caa
nhUng san
phàm
caa
nguòi tha san mài Nhàt Bàn. Phài nói thàng ngay ràng, ddi
vói
nguòi Viét Nam, san mài ehi là
trai mot lòp
san bòng eò phàm
chat
dac biét trén nhang dò
vàt.
Dàng khàe eàc eòng viéc sa bó duac thuc
hién
mot
càeh
con
nhièu khuyèt dièm. Truòc khi phèt lòp san dàu
tién trén mòn

dò,
thuòng là dò
bang
tre hay
bang
gc5,
nguòi ta càn
phài chà eho thàt nhàn,
de Ioai
di tàt eà nhang
ehó
gò ghè. RÒi
nguòi ta
tram
càc ló hdng
vói
tha dàt
set
duac
nghién
thàt nhò.
Nguòi tha bàn xù làm hàng cho
thU
khàeh hàng nghèo và it dòi hòi
nén dà làm cóng viéc này
mot
eàeh
"cSu
thè".
Do dò nguòi ta eó

nhang mòn dò
ma
phài nói ngay ràng nuòe san bi phòng
Ién,
róp
Ién
và rit tay. Nuòe san khóng eó duac su
min
màng dàng khen caa san
mài Nhàt bàn. Han
nUa,
nguòi tha san mài Viét Nam khòng
chiù
khò
tim càc
de
tài trang
tri.
Càc
de
tài này duac ma vàng hoac ma bae,
và
duòc
muan ò càc biéu tuang Hàn Viét. NhUng bièu tuang này thi
mot
nguòi khóng ò trong
nghè,
nhu
mot
nguòi Au chàng

han,
sé khóng
hièu gi
hèt.
Nguòi tha trang tri sdng tai nhà nguòi tha san mài lai
khóng vièt
ve
gi eà. TU
bé,
anh ta ehi hoc sao lai
mot
mòn
dò,
mot
hinh trang tri. Anh ta làm thè, chàng chat lo tim cài mòi. Dò là
.mot
thi du
ve
su phàn cóng trong cóng nghé Viét Nam. Su phàn cóng
này thàt là tai hai, vi ò trén cùng khóng eó
mot
nguòi
"dììng
dàu
cóng
ngh^"
co
khà nàng bièn cài và huòng cóng nghé tòi
nhUng
muc

tiéu
mòi.
Nguòi ta thày (hình 1)
nhUng
nguòi tha dang làm
viéc.
Hàu nhu
luón luón - xuòng
cUng
dòng thòi là
cUa
hiéu - ké
day
nhang bó vàn
7-
dè
già
eho càc mòn dò khòi àm uòt bòi mat
dàt.
Nhang bó vàn này dòng
thòi cang duac dang nhu nhang chièc
ta,
vi
ò
duòi gàm
nguòi
ta thày
cà ddng nhung dung cu và mành vun v.v.
. .
Càeh ngòi

caa
nguòi tha
bànixa
thi nguòi tha Au khóng thè nào
chiù
ndi. Ho
ngòi,
hai dàu
gdi'dua Ién
tòi
nguc.
Mot nguòi dang khuày san trong
mot
cài bòn
bàn nguyét. Anh ta duac trang bi mot dung cu làm ta
nghi
dèn cài
dàm bai
cUa
nguòi chèo thuyèn
thoi.
Sau lung anh ta,
mot
nguòi tha
khàe,
vói
mot bUt long
dàu nhon hoàt dang trang tri
mot
cài hòp

dung tràu. Truòe mat anh ta,
mot
nguòi dàn bà dang làm cài cóng
viéc eudi cùng : phèt nuòe san mài. Chi ta
dUng mot
cài bat
long
hoàn toàn khàe : phàn
bang gÒ
eò hinh
chU
nhàt, nhu thè càc sai
long
sé làm thành
mot
duòng thàng
de
eó thè phét
nhUng
lòp san dòng
dàng.
Phia trong cùng
caa
xuòng, ta thày nhang kièu dò
ma
nguòi
tha san mài
sUa
soan làm
: dò

là
nhUng
chièc ruang dung quàn
ào,
ta
dung dò
àn,
hòp
nU
trang, hòp dung
tràu.
.
.
NGHÈ THÈU
Bàt
cU
nguòi Au nào ò
Bàe
Ky mudn tang ai
mot
mòn
qua,
hoac mudn
già
nhang ky niém
ve
thòi gian luu tra ò
day,
dèu khòng quén mang
ve

Phàp vài mòn dò théu bàn xù Dàng khàe nói gì thi nói càc giai càp
trung luu dà giàu thém
mot
eàeh dàng kè. Nguòi ta bièt dò ta lua
théu
già
vai trò hàng dàu trong eàc dò dac
cUa nhUng
nhà giàu Viét
Nam. Bòi vày eon sd nhang tha théu dà
già
tàng dàng kè
tU
hai muai
làm nàm
nay.
Dàng tièe là
chat
luang
cUa san
xuàt
cUng
vi thè
ma
bi
ành huòng. NhUng
nguc!ji
tha này bi quyèn
rU
bòi già cao

ma nhUng
khàeh hàng
cjiàu
eó và luón luón mòi dành eho
ho,
dà làm viéc mau le
và
qua
àu.
Tàt nhién
thU
ta lua kém eòi
cUa
nguòi Viét Nam
ma
ho vàn
dang ta xua khi nguòi Phàp chua chièm
xU
này, dà duac bó di và duac
thay thè
bang
lua Quàng Dóng
cUa
nguòi Trung Hoa. Nhung
ve
phuang
dién ky thuat, thi chàng eò tièn bó nào dà duac thuc hién. Nhu ta
sé thày, eàc hinh
ve
vàn ed sa nhu

truòc.
Càc
de
tài trang tri vàn y
nguyén và vàn theo tàp tue
cU.
Co le
thay vi
de
cóng viéc huàn nghé
nhang tha
thU
cóng này qho càc khàeh hàng thuòng eò
so
thich khóng
mày sành diéu, chinh quyèn bào
ho Bàe
Ky nén can thiép
de
giùp
co
mot
nèn cóng nghé khà
di
làm giàu cho dàt
nuòe
này. Dàng
le
phài
chon

nhUng
nguòi tha giói nhàt và con cài
cUa nhUng cha
xuòng, ròi
huàn nghé cho ho, chàc là sé khòng bi udng phi. Bòi vi trong
xU
này, viéc truyèn thu eàc
so
nàng vàn duac thuc hién
rat
eàn thàn
tU
-8-
dòi
no qua dòi kia. Nhu vày, nhang nguòi tha
ma
Lién hiép thuang
mai Dóng Duang dà huàn
luyén de
làm eàe dò chai mày móc
bang
sàt
tày, dà ròi bò Lién hiép ngay sau khi ho hoc duac nghè.
Trai
lai,
ho dà hoàn toàn bièn ddi nghè làm sàt tày ò nhà ho :
nhUng
dò
bang
thièe con

khà nhièu trong càc dò dac
cUa
nguòi Viét Nam truòc khi
te.
dèn xù này, tàt nhién dà nhuòng ehó eho
nhUng
dò
bang
sàt tày,
vaa nhe han
vUa
ré
han.
Ky thuat cùa nguòi
thg
thèu
Khung théu là cài
rat
dan giàn. Nò gòm hai cài ghè ngua dò
mot
cài khung hình eha nhàt
bang
tre (eoi hình 2)
.
Khung cha nhàt này
nàm dua trén hai cài ghè ngua
bang sUc
nàng
cUa
nò.

Tàm lua sé duac
dat vào trong
long
cài khung này. Nguòi ta càng nò thàt manh
bang
nhung sai
day
nhò duac quàn vào suòn tre. Hinh màu théu dà duac
ve
trén
mot
mành giày Viét Nam. Ta bièt
thU
giày này
rat
nhe và
rat
min,
Nguòi ta
trai
tò giày trén tàm lua. Cóng viéc
cUa
nguòi tha
théu dòi nhiéu kién nhàn và khéo tay han là tri thòng minh. Vi thè
nguòi ta thuòng thué
nhUng
tha dàn óng hay dàn bà
con rat
tré.
Nhièu khi ho chi thué càc tré em. Cóng viéc phài làm là tao lai

net
hinh
ve bang nhUng
sai chi nhièu màu khàe nhau. Ta eó thè thày
nguòi tha théu dang làm viéc nai (hình
2),
Anh ta ngòi truòc
khung, hai chàn bò duói
duòi.
Anh ta càm mai kim theo chièu
dUng
trén
tà'm
lua. Anh ta dang kéo manh sai chi
de
khóng eó ehò nào bi
chùn.
Dò là dièu kién
de
tàm théu duac
ben.
Ben
eanh
anh,
nguòi ta
thày ngon dèn . Yéu càu thi nhièu dèn nói anh ta phài làm viéc cà
dém ngày. Cài dèn này ehi gòm
mot
cài lo mUc hai xu dd
day

dàu,
trong dò dat vào
mot
cài tim
dèn.
Nguòi tha Viét Nam làm viéc duòi
ành sàng chàp chòn,
mù
khói và hói hàm
dò.
Cho nén
de
hièu tai sao
trong nghè này, nguòi ta
rat
it thày
nhUng
nguòi già là
Ioai
nguòi
thuòng duac thué trong eàc ngành nghè khàe
cUa
nguòi viét Nam.
Nghè théu eho chung ta
mot
thi du rò ràng
ve nhUng
phuang
thUc
kém

coi cUa
cóng nghé bàn
xU
nói
chung.
Bay
giò,
dUng han
là ngày
xua,
phài làm viéc cho
mot
bon khàeh hàng nghèo
;
bòi vày nguòi tha
phài giàm tdi da
nhOng
chi phi. Dung ló
gich
lành manh, thi nghè
théu dòi phài eó
nhUng
phàm
chat cUa
nguòi tha
ve.
Theo chung ta,
thi nguòi tha théu phài han là
mot
nguòi tha

thU
cóng ; thuòng khi
ò
nuòe ta, ho là
mot
nghé
si.
Ò
Bàe Ky thi khóng phài nhu thè. Nguòi
tha théu chàng eó chat thàm my nào hèt. Anh ta khóng bièt
ve.
Tai
nhà anh, eó eà
mot
ló nhung
de
tài
ma
thuòng khi anh phdi hap
mot
càeh vung
ve.
Càc
de
tài dèu là ta nèn vàn minh Trung Hoa phd bièn
trong xù này. Nguòi tha khóng eò chut ed
gang
nào
de
quan sàt và

tìm
tòi.
TU eha dèn
con,
nguòi ta chi truyèn eho nhau cài ló
de
tài
kia,
xua dà duac dat hàng cho
mot
nguòi tha
ve
nào
dò.
Nai hinh 3 ta
co
thè thày cài mành lòi tài tinh eho phép sao lai dèn vó tàn. Hinh
màu duac dat trén
mot
cài già nàm
ngang,
bang
tre
:
nhu vày nò duac
soi thày rò.
Ò
trén nguòi ta dàt
mot
tò giày bàn Tàu, dòi khi dat

ngay tàm lua. Nguòi ta bièt giày bàn Tàu thi trong sudt. Nhò
mot
cài but
long,
nguòi tha dò lai
rat
dung cài hinh màu. Trong tàp
chuyén khào
ve
nguòi tha làm tranh ành dàn gian Viét Nam, ta sé
thày nói
ve
cài phuang
thUe
tài tinh dò.
THO KHÀM TRAI
•
chung ta dang
dUng
truòc
mot
cóng nghé dà mang lai giàu eó
nhanh chóng cho cho nhièu nguòi Viét Nam,
cUng
nhu nghè théu. Nghè
eàn khàm eó cài lai là gàn nhu dóc quyèn ò Vièn Dòng.
Qua
vày,
san
phàm caa cóng nghé này vuat xa nhang

san
phàm
cUa
Quàng Dóng.
Ò day
cang nhu trong nghè
théu,
nguòi ta eó thè tu hòi phài chàng su tièp
xue
cUa chUng
ta dà
co
lai eho nghè càn khàm. Thàt vày, chung ta dà
là nhang khàeh hàng giàu eó
cUa
nghè này và cho nò eó dip phàt
trièn nhanh chóng viéc
san
xuàt.
Dàng tièe là da sd nhang nguòi Au
di qua Bàe Ky dà chi eò nhang y tuòng
rat
thó sa
ve
nghé thuàt và
ve
cài dep. Anh nhà binh hang bét
cUng
mudn mang
ve

Phàp
mot
vài mòn
dò
Ioai
này
vói
già vài dòng
bae.
Bòi vày nguòi tha thuòng làm cho
nhanh
:
hàn chi bàn tàm
vói
cài bè ngoài dep màt
cUa
mòn dò
lUc
trao
hàng.
Khi
ve
dèn Phàp, nhièu nguòi Au dà kinh hoàng nhàn thày cài
hào nhoàng
cUa
xà
cu
dà bay
màt.
Càc

san
phàm
cUa
nguòi tha càn
khàm Viét Nam,
cUng
nhu
san
phàm
cUa
tha théu, dèu eho thày ho
khóng duac huàn nghé
day
dU.
Chàng eó gi là "hoàn my" nhu ta thày ò
Phàp.
Càc dò dac Viét Nam
ma
eó càn khàm khóng xài duac. Càc
ehó
ràp ndi dà duac làm khóng càn thàn. Chi sau
mot
thòi gian là tàt eà
dèu vénh và hu
hòng.
Bòi vày
mot
vài nguòi suu tàp, khi
ve
Phàp, dà

chon bién phàp manh
:
ho nhò
mot
nguòi tha móc làm lai eàc dò dac,
ròi dàt lai dang ehó nhang phàn càn khàm. Phàn
con
lai thi dem chum
bèp.
10-
Ky
thuàt
eùa nguòi tho
e£n
khàm
Nghé càn khàm viét Nam là
mot
trong
nhUng
cóng nghé
ma
su phàn
cóng duac
day
tòi dièm cao nhàt. Nguòi Viét Nam,
cUng
nhu tàt cà
càc dàn
toc
ed sa và nghèo nàn, chi àp dung phuang

thUc
này
tUy
ca
hói và hàu nhu chi trong eàc nghè eó khàeh hàng giàu eó.
Co
thè nói
giai doan dàu
cUa
viéc
che
tao bàt dàu vói su tìm kièm vó
trai.
Nhièu dàn chài ò Vinh Bàe Bó chuyén viéc tìm kièm khó
khan
này. Hg
ra
Ha
Nói hoac Nam Dinh
de
bàn eàc
san
phàm thu duac cóng viéc dàu
tién là làm cho càc vó trai này trò thành
nhUng
phièn thàt mòng,
thàt dep, khóng
con mot
khuyèt tàt nào.
Day

là cóng viéc dòi hói
nh'ièu
kién nhàn và khéo tay, nén là viéc
cUa
phu
nU.
Nhu hinh sd 4
cho thày, cóng viéc này cdt là
giUa
eàc vò trai càeh nhe
nhàng.
Vung
ve mot
chut sé nang tay làm vò trai bi vò. NhUng chc5
vUt
bó và
nhang hu hòng nhu thè eho bièt tai sao già càc dò dep lai cao nhu
vày. TU giai doan này, cóng viéc sé dòi hòi su hap tàc
cUa
hai
xuòng,
mot
là xuòng tha
khàe (cham) ,
hai là xuòng tha eàn khàm.
Phài nói ràng trong viéc tàp trung sd vdn
ma
nghè này dòi hòi, và
vói sd
vàt.

liéu dàt già nhu thè, thi phài eò cùng
mot
óng
chU
tròng
eoi eà hai xuòng. Cóng viéc cùa
nhUng
nguòi tha khàe là khoét gó
de
dat xà
cU
vào. Nhu hinh 5 cho thày, cóng viéc này
cUng
duac thuc
hién theo ky thuàt
cUa
nguòi tha khàe gó thuòng. Vày
chUng
tói xin
ban doc tham chièu phàn chuyén khào
ve
nguòi tha này. Hình 5 dién
lai nhung nguòi tha dang cham nhUng càu ddi. NhUng càu ddi là
nhang tàm vàn
bang
gó quy,
chUa
dung
nhUng
lòi

chUe
tung thinh
vuang hoàc sdng
làu,
bang
cha Hàn. Nguòi ta tang càu ddi vào
nhUng
ky niém chu nién, vào
nhUng
ngày
le.
Nguòi tha già dang khoét
nhiing
net de
eàn eàc mièng xà
cU
vào. óng ta dang
mot
dung cu
eUa
nguòi tha
khàe,
eò hình dàng dac
biét,
goi là cài chàng.
Hinh sd 6 cho thày giai doan sau
cUng cUa
cóng viéc.
Bay
giò

nguòi thò càn khàm chinh edng mòi ra tay. Anh ta ngòi chòm hdm theo
kièu thòng thuòng
cUa
nguòi bàn
xU.
Mot
tay anh ta àn mièng xà
eU
móng,
tay kia càm
mot
con dao
luòi
dep làm ta nhò con dao lang da
cUa
nguòi tha dòng giày
cUa
chung ta. Anh ta eó nhiém vu làm cho xà
cu lot
vào nhang ehó nguòi tha cham dà khoét
trém
tàm
vàn.
Mièng xà
ca
khóng duac nhue
nhich.
Nguòi ta gàn
nò bang mot
tha

màt-tit
riéng, khóng duac
tran
ra ngoài mièng xà
cU,
nèu là tha
giói.
Ta
khó tuòng tuang duac su kién nhàn và su nhe tay
ma mot
viéc nhu thè
11-
dòi phài
eó.
Mot
dóng tàc
sai,
dù nhò
thói,
cUng
làm bè mièng xà
cu
và nhu thè là phài làm lai tàt cà. Nguòi tha này là
mot
nghé
si
thàt
su : chinh anh ta phài phdi tri càc sàc nuòe xà
cu
làm sao

de
kèt
hap
chUng mot
càeh
hai
hòa,
dUng
làm cho càc màu sàc choi nhau.
Nhang tàm khàm xà
cu
dep thi eò già tri nhàt do su hòa hap càc màu
sàc,
làm sàng rue eà
mot
eàn phòng. Phia trong
cUng
cùa
bUc
hinh,
ta thày màu
nhUng
dò
ma
nguòi tha càn khàm trang tri. Truòe hèt là
mot
ta dung sàch.
Ben
eanh là
mot

hòp dung
tràu,
và duòi là
mot
cài
ruang nhó hinh chu nhàt
de
dung quàn ào và eàe dò quy già. Hai
trung tàm chinh cùa nghè khàm dat ò
Ha
Nói và Nam
Dinh.
Càc óng
chU
cUa
cóng nghé này dèu
rat
giàu.
Mot
trong nhang óng eha rành nghè
nhàt và ngay thàng nhàt là Hoa Ky, duòng
Jules
Ferry ò
Ha
Nói. Su
thòng minh
cUa
óng cho phép òng dem lai
nhUng
cài tièn quan trong

eho cài nèn còng nghé thàt su eò tinh qudc
già
này
cUa
dàn Viét
Nam.
NGUÒI THO CHAM
TRÓ
Tàm quan trong cùa nghè này thàt là
Iòn
lao ò Viét Nam. NhUng
nguòi Au tham quan
Ha
Nói eó thè nhàn thày dièu dò trong eàe cuòc
di dao. Cà
mot
duòng phd tàp nàp nhàt và la màt nhàt dà bi
nhUng
nguòi tha này chièm
cu
: dò là phd Hàng Quat. Dò cham trd trén gó
bàn
rat
chay ò
xU
này. Dò dac trong càc ngòi
chUa
và tu
già
càc nhà

giàu,
eàe dò
dUng
vào viéc thò
cUng
td tién dèu ta nèn cóng nghé
này.
Ò day
nguòi tha Viét Nam tò ra thuc su
rat
giói
ve
phuang dién
nghè
nghiep.
Tàt nhién ò
day cUng
nhu ò càc nghè khàe, khòng thày
eó gi là tìm tòi cài mòi, khóng eó "sinh khi mòi" nào hèt. Ò
day
cùng
thè,
kho bièu tUòng do nguòi chinh phuc Trung Hoa
de
lai vàn
tung ra eàe
de
tài trang tri hu ào và
qua
theo tàp tue. Nguòi ta

khóng thày nai nguòi tha cham trd Viét Nam
day dU nhUng
tinh
chat
vàn làm cho nguòi tha cham Chàu àu trò thành
mot
nghé
si.
Nguòi tha
cham bàn xù chi là "nguòi thg déo"
.
Ho khóng bièt gi
ve
ve.
MÓi
óng
cliù
xuòng eó
mot
suu tàp
nhUng de
tài trén
nhUng
mièng vàn
móng.
Nguòi ta dò lai
nhUng
hinh này
bang bUt long
trén mòn dò sàp

cham trd, ròi nguòi tha bàt tay làm, chàng bao giò tim càeh di ra
ngoài nhang quy chuàn duac luu truyèn ta thè
he
này qua thè
he
khàe.
12-
Trong vai trò nguòi tha got déo, nguòi tha cham viét Nam tò ra
eò nhièu
dUc
tinh
ve sUc
vòc,
déo dai la thuòng. NhUng duòng
lóm
và
duòng lièn duac làm ndi bàt
mot
càeh manh
me day ly
thU,
và làm
duac nhu thè mac dàu phuang
thùe
và dò nghè
rat
xoàng. Hình sd 7
cho thày nguòi tha cham dang làm
viéc.
Anh ta ngòi chòm hdm trén bó

vàn,
dang cham trd cài dàu
cUa mot
pho tuang. Theo thói quen
cUa
nguòi bàn xù, anh ta dùng hai bàn chàn làm é-tó kep lày tàm gÓ.
Dung cu anh ta càm dùng thàng là cài chàng. Dung cu này eó hai
phàn.
Phàn tha nhàt là cài càn
bang
gÓ tròn. Phàn
thU
hai là cài
lUòi ma
phàn duòi
cUa
nò làm ta nhò dèn cài kim nhd
dinh.
Anh ta vàn
dung cài dò nghè này, nguòi luón nghiéng nghiéng, dàp
nhUng
cài
nhe nhe vói
mot
cuc gó khdi
chU
nhàt, goi là cài
dui
due. Vói
nhUng

dung cu tòi tàn, thó
sa,
cuc mich, anh ta
co
thè dat duac
nhUng net
tinh vi làm nguòi Au phài ngac nhién, và ò
day cUng
nhu khi bàn
ve
nguòi tha théu, nguòi ta tu hòi phài chàng nén phàn tàn viéc huàn
nghé.
Bdn hay nàm nguòi con
cUa
nhung óng
chU
duac
gUi
qua Phàp sé
da khà nàng
de
hòi sinh cho cóng nghé này. Nguac lai, ddi vói
nhUng
tha
ma
chung ta
gUi
qua Phàp
de
ròi trò

ve
làm
"nhiìag ^nh
chàng
c^o
giày",
chung ta eó thè bàt chung hoàn lai
day
da tièn hoc phi
cUa
chung.
Rat
nhièu óng
chU
dà nói vói tói
ve
uòe mong này. Nò
qua
hap vói luang tri nén khóng thè nào khóng duac thè hién
mot
ngày
nào
dò.
NGHÈ LÀM GIÀY
• Ai cang bièt nguòi Viét Nam và nguòi Tàu dùng but
long de
vièt
Idi
cha tuang hinh
cUa

ho. Giày ho dùng cùng dac biét. Giày này
thuòng màu
vàng,
hai nhàm.
Co
thè
dUng
làm giày thàm. Nò
rat
nhe và
khóng
gay
khi
gap
lai nhu giày
cUa
nguòi
Au.
Giày do nguòi Viét Nam
làm ta nhung sai cùa vò cày, goi là cày dò. Dò là
mot
tha thuy
huang. Già tri nói tai cùa giày này là nò eó thè
chiù
dung
mot tram
nàm trong
mot xU ma
su
dU

dói
cUa
khi hàu và mdi mot khóng tha
mot
tha gì hèt.
Viéc
che
tao giày là dièu
rat
thich tha
de
nghién
cUu.
CUng nhu
trong nhièu cóng nghé
khàe cUa
Viét Nam, nguòi ta lai thày cài
xuòng
già
dinh,
nai
ma
càc bà
giUa
vai trò hàng
dàu,
mot
vai trò
ma
càc du khàeh

qua
quyèt ehi thày ò mièn Vién Dóng. Trong khi nguòi
dàn óng gành vàc tàt cà
nhUng
cóng viéc dòi hòi nhièu su mèm
mai.
13-
nhàn nai và khéo tay trong
mot
nuòe
ma
càc phuòng hói
con rat
thinh
hành mac dàu cài ành huòng phà hoai
cUa chUng
ta.
Viéc
che
tao giày
dà duac dat trong
mot
làng
Iòn,
chia làm nhièu àp, ò ngay
cUa
ngò
Ha
Nói.
Dò là Làng Giày. Viéc chùng ta tòi xù này, td chùc nèn giào

dùc
Phàp Viét cùa nhà nuòe dà giàng
mot
dòn manh vào cóng nghé này.
Nguòi ta eó thè nói nghè này dang suy tàn.
Rat
tièe là khòng eó
mot
nhà cóng
nghiep
Phàp nàp dùng ra
de
eanh tàn trang cu cùa nhóm này,
ma
chàc là khóng tdn kém gì nhièu. Làm thè, sé thày eó
san
cà
mot
khu cóng nhàn dà hình thành, ròi nèu
cu
tièp
tùc
làm giày bàn xù;
eó thè, cùng vói sd nhàn cóng dà sành nghè, tinh chuyén làm
càc-
tóng,
giày
càc-tóng ma
thi truòng tiéu thu
dUòc

bào dàm
ben
chàu
Au cùng nhu ò Vién Dóng
này.
Ky thuat làm giày
Cóng viéc
che
tao giày duac chia ra làm hai thòi ky khàe nhau.
Trong giai doan
mot
ehi eó nguòi dàn óng làm
viéc.
Trong giai doan
hai,
nguòi dàn bà
giUa
vai trò trdi hàn. Cóng viéc
thU
nhàt
co
thè
duac goi là chuàn
bi
bót
giày,
còng viéc
thU
hai là dd khuòn
thU

bót này.
Vó cày thùy huang duac mua ò mièn thuang
du.
Vó phài qua eà
mot
ehuói còng nghé
che
bièn,
ma
viéc chinh là ngàm nò trong
mot
cài
bòn dung nuòe vói và
de
eho muc ra trong
mot
cài hd luón
già
ò
mot
dò nòng. Khi vò cày dà qua loat
che
hòa này ròi, thi nò duac bò vào
edi
de
già nhò
bang
chày.
Hinh 8 dién lai nguòi tha dang làm viéc.
Cóng viéc này

rat
nang
nhoc,
nén càn nguòi dàn
óng.
Cài chày là
mot
khue
cày hinh tru. Phàn trén eò duòng kinh nhò han phàn
duòi.
Nguòi tha nàm lày phàn trén
bang
cà hai tay. Phàn này duac cót chat
vào
mot
cày tre
de
udn thuòng eó mang ò dàu kia
mot
ddi lue
ma
chi
giàn di là
mot
tàng dà
Iòn.
Nguòi tha luón tay nhàc chày
Ién
khóng,
ròi

de
cho nò rai manh xudng.
Khi vò cày giày dà duac
nghién
tàn dèn mùe thich
hap,
nguòi ta
bó nò vào trong
mot thùng
nuòe,
ròi càc
nguòi.
thò khuày thàt manh
de
cho nò hòa quyén vói nuòe.
Tom
lai chinh lòp bot cùa su hòa tròn
này sé duac
dUng
làm ra giày.
Và
bay
giò cóng viéc
cUa
nguòi dàn bà bàt dàu. Tay càm
mot
cài
phén
bang
tre, nan

rat
nhò. duac dat vào trong
mot
cài khung hinh
cha nhàt, ehi ta nhùng chièc phén nhó
mot,
hai, ba làn vào trong
14-
thùng, tùy theo dò
day
eùa tò giày
ma
chi mudn
eó.
Chi dua cài phén
nhó tu phài sang
trai
cho tòi khi bót dong lai thành
mot
lòp lién
tue,
khòng
con mot
ló nào. Giày duqc
ho
do su gap khi tròi khi nò
duòc dua
Ién
khòi nuòe. Su
che

bièn gòm
mot
su phàn hòa td dac
biét,
Càc tò giày duac ehòng
Ién
nhau
de
rò
nuòe.
Bay
giò chi
con
viéc ép càc tò giày. Nguòi Viét Nam
sU
dùng
mot
tha thièt bi, nò cho thày cóng nghé này
con
ò
mùe
"ed sa"
chUng
nào.
Hình sd 9 dién tà lai cóng viéc dò. Mày móc gòm
mot khUe
cày
ehón chat xudng
dàt.
Mot

cài dà ngay duac xò qua
mot ló Iòn cUa mot
khùc cày này. Duòi dà ngang, trén
mot
thòt gÓ nguòi ta dat
mot
ehòng giày
de
ép, trén lòp giày eó dat
mot
tàm vàn. Nguòi ta nhàc
cày chdng chièc dà ngang ra : nhUng tàng dà ò dàu xà ngang, và nèu
càn sé thém
sUc
nang
cUa mot
hai nguòi dàn óng
nUa,
sé là
sUc
ép.
Vói
tha dung
cù
này,
nhUng
can bà sé
rat
nhièu. Nguòi ta eó thè
thày

rat de
bièn cài
dang
CÙ
này,
ma
khóng tdn phi gi bao
nhiéu.
Viéc phai phóng eàc tò giày sé hoàn tàt càc cóng
viéc.
Viéc này
do dàn bà hoàc con gài phu tràch.
Ben
trong nhà càc nguòi tha làm
giày, eò
mot
càn phòng dành dat lò sày. Dò là
mot
cài lò
bang
gach,
eó phù xi màng
rat
làng. Nhu hinh sd 10 eho thày, duói lò eó
mot
miéng
lò,
lUa
chày
lomrom,

thuòng là ram
ra.
Nguòi ta dàn nhung tò
giày Uòt vào phàn trén
cUa
lò. Nguòi ta dùng
mot thU
chdi làm
bang
nhUng là mèm
cUa
cày thòng. Cóng viéc này
cUng de
lai
mot
sd
Iòn
nhang can
bà.
CONG
NGHÉ
BÀT NGUÒN
TU
GIÀY
•
NhUng phàm
chat
cùa giày bàn xù thàt là hào hang, màc dàu cài
màu vàng và su mèm mai
cUa

nò làm cho nguòi Au khóng sành nghè eó àn
tuang xàu
ve
nò. Bòi vày giày dò dà phàt sinh cà
mot
ló nhung cóng
nghé khà ky la. Chùng tói chi xin nói dèn nghè làm long và nghè làm
quat.
CHIÈC LONG
Lai thèm mot còng nghe nùa dà bi chùng ta làm
ehò suy
tàn.
su xàm nhàp cùa
nhUng
chièc da Dùc,
bang
vài,
già 1 quan 25; dà
là eho cóng nghé này gàn nhu bi phà
san.
Ngày nay, chinh càc óng
-15-
quan khi ho ra ngoài vói doàn tùy tùng quan trong, cùng dèu dùng
cài dò tàm thuòng
này.
Long là phù hiéu cùa càp
bàe.
Nguòi ta bièt
càp bàe eùa
mot

vién chùc bàn xù qua sd long theo hàu óng ta.
Mot
óng tdng dde hay thi truòng eó bdn long di theo. Long eó bò suòn
bang
tre gidng bò gong cày dù cùa chùng ta. Bó suòn tre này duac
phù
giày,
thù giày dà duac
che
cho khòi ngàm nuòe
bang
càeh quét
mot
nuòe
trai
cày, goi là cày cày. Càc cày long duac
ve
nhang màu
sae
so,
thuòng là màu xanh
lue.
Nguòi ta eò thè thày nai hinh sd 11
nguòi tha dang trang tri cày long, càc hinh
ma
anh ta
ve
là
nhUng
"vàn mày" ed dièn.

LÀM QUAT
Ò
Bàe Ky hinh nhu nguòi bàn
xU
khd cuc khóng kém ehùng ta vi
thòi tièt.
Ve
mùa
he,
khóng
mot
nguòi Viét Nam nào lai khóng eó
chièc
quat.
Càc dàn
cu-li
thi dàt quat vào thàt lung hoac vào duòi
chièc khan dòng. Già
mot
chièc quat
qua
ré, nén
de
thày nò duqc
thòng
dùng
nhu
thè.
Bao giò cùng chi hai ba xu tièn Viét Nam, nghia
là

mot
xu ruòi tièn
Phàp.
Tre
già
vai trò quan trong trong viéc làm
quat.
Nò làm nén bó suòn. Hinh
so
12 cho thày cóng viéc làm quat,
dang nhu thàt. Bó suòn duac mò ra truòe mat nguòi tha. Anh ta dang
trai mot
tò giày
Ién
trén
nhUng
nan. Anh ta dùng giày hoc sinh,
hoac giày gò ra
tu
càc cudn sàch.
Ben
eanh anh ta là cài phèt san,
hoac cài chdi nhò eó dàu xòe ròng, dùng
de
phèt
ho.
Chdi này duac
làm bang
là thòng,
rat

mèm.
NGUÒI THO
VE
TÒ MÀU
•
Tranh ành tó màu là cóng viee eùa
mot
nèn còng nghé to lón ò xù
này. Nèu vàn ehuang "thành vàn" eùa nguòi Viét Nam nghèo nàn và
tàm thuòng chàn ngày, nhung trong vàn hoc dàn gian thi nguac lai,
nèn vàn ehuang binh dàn
"bang
hinh" lai
rat
phong
phù.
Tàt nhién,
ò
day
cang nhu ò càc lành vuc
khàe,
ành huòng Trung Hoa
rat de
nhàn
ra;
nhung ành huòng này
cUng
dang suy giàm nhu trong càc ngành
cóng nghé khàe. Bon khàeh hàng giàu
co

eùa nhung thành phd dóng
dàn
cUa
Trung Qudc khóng gap thày ò
day.
Dàn Viét Nam thi nghèo
tu
bao nhiéu thè ky
ròi.
Dò là dàn nhà qué chi dòi mua vói già
rat
ré.
Bòi Vày phàm
chat cUa
nèn tranh ành Viét Nam cùng
bi
ành huòng
nhièu.
Mot
dièu dàng ngac nhién là
nhUng
tha
ve
tò màu ò xù này
khóng bièt
ve,
Day
ta hày xem càeh ho làm
viéc.
Càc

de
tài
cUa
ho.
16-
tàt nhién, gòm
mot
sd han
che.
Ho thué
mot
nguòi tha
ve
bàn
xU
hoa
lai eàe kièu này. Càc bàn này duac
gUi
tòi
mot
nguòi tha khàe
de
làm mot
bàn in
ndi.
Truòc hèt nguòi tha
ve
tó màu in ra vài tà
nhUng
de

tài vói muc den. Ròi viéc chinh
cUa
anh ta sé là tó eàe màu
Ién
trén.
Tranh ành cùa nguòi Viét Nam tròng
nhu'mot
su kèt hap nhièu
màu sàc
qua
dàm, va cham nhau. Ta gap lai ò
day
cài tinh
uà
thich
nhUng
màu
me lòe loet cUng
nhu noi càc ngòi nhà
Iòn
trong
xU.
Hinh
sd 13 dién lai nguòi tha tó màu dang làm viéc. Anh ta ngòi chòm
hdm, dàu gdi
Ién
dèn nguc. Anh ta dang
dUng
bùt
long

tó dàm
net
hinh
mot
óng
Thq
(òng lào)
.
Phia trén, nguòi ta thày
treo
eho khó
nhang tranh
ma
anh ta vùa tó màu xong. NhUng tranh này duac dùng
nhièu nhàt trong viéc thò cùng. Nhung cùng nhièu tàm chi dùng
de
trang tri nhà cùa. Nguòi ta thày nhung tranh này cà nai
nhUng
nhà
nghèo
nhàt.
NGHÈ IN BÀN
XU'
Ai
cUng
bièt
chU
vièt
cUa nhUng
dàn

toc ma
nèn vàn vàn xuàt phàt
tu nèn van minh Trung Qudc là
thU
chu tuang hình. Nguòi Tàu khóng
dùng
nhUng chU
in ròi
de
in sàch
cUa
ho.
Chi nhUng sàch tièng Trung
Hoa duac in ò
nhUng
nhà in chàu Au mòi duac xuàt bàn theo kièu dò.
Day
nguòi Trung Hoa và nguòi Viét Nam tièn hành thè nào
de
xuàt bàn
mot
quyèn sàch.
Mot
nguòi eò
chU
dep sé vièt bàn vàn trén tò giày
bàn
xU.
Giày này, nhu ta bièt, tròng thàu sudt. Càc tàp giày sé
duac trao cho mot nguòi tha cham trén gó. Anh ta dàn càc tò giày

trén
mot
tàm vàn
rat
ràn, kéu là gó
thi.
GÓ này khóng sa bi mdi
mot.
Nò eho ta
mot
bàn in rò
net
và thàt dep. Thoa
mot
ehùt dàu trén tàm
vàn sé làm cho
nhUng chU con
mò sé hién
Ién
rò ràng. Và anh ta bàt
dàu cóng viéc
cUa
minh là
dùc
bó di tàt cà
nhUng
phàn
tràng.'
Thè là
tàm vàn eó thè trao eho tha in. Da sd eàe nguòi tha này dèu dat

xuòng in
cUa
ho trong càc chùa. Nhu thè eó lai là khóng phài
tra
tièn thué
nhà,
và eó thè
chat
dò dac kènh càng cùa ho ò dò
ma
khóng
phài lo dèn ngày mai
.
Dàn bà duoc dùng nhièu nhàt trong viéc in eàe
sàch ré tièn. Dàn óng chuyén viéc in càc sàch kinh dièn
rat
dàt
tièn và
rat
dep,
dùng trong càc tu vién Phàt
giào.
Hình 14 cho thày
càeh tièn hành cóng viéc này. Nguòi dàn bà ngòi xdm duòi dàt,
truòe mat là
mot
cài ké, goi là
yèn.
Vói
mot

cài chdl
bang
ram, dàu
rat
day,
chi phèt muc
Ién
tàm
vàn.
Ròi chi nhe nhàng dat
Ién
dò
mot
tò
giày.
Ròi vói
mot
thù "Bàn chài xdp"
bang
sa
muòp,
chi vudt nhe
17-
Ién
trén.
Nèu nguòi tha dùng tha muc Tàu tdt và khéo tay
mot
ehùt,
thi eó thè
co

ngay
mot
bàn in khóng bao giò
phai,
muc dàm
dèu.
Tàt
eà nhung ai dà xài dèn eàc bàn
chU
Trung Hoa dèu bièt ràng càc bàn
này eó tudi tho
ma
càc tha giày
bang
bót gó cùa chang ta khóng thè
nào dat
duac.
NGUÒI THO CAO
Chi sau khi nguòi Phàp chièm xù này, nguòi ta mòi thày eó
nhUng
tiém
hot
toc.
Qua
vày,
dàn Viét Nam nghèo
qua
và it
de
y dèn cài bè

ngoài,
dèn nói nghè cao ràu là
thU
nghè kièm àn eó con
:
ho di tùng
nhà
de
kièm mày dòng kém càn thièt cho sinh sdng
cUa
ho.
Dàng khàe
cUng
nén nhò ràng cho tòi bdn muai
tudi,
nguòi Viét
Nam khóng
de
ràu.
Mot
càu
tùc ngU cUa
ho nói
:'^Có
ràu là dàu
hi$u
tuoi
già"
.
Han

nUa,
tàt eà càc nguòi bàn
xU
dèu bai
toc.
Ho chi
de
eho càt bùi
toc
khi dau nang, nhu khi
bi
sdt rét, hoac khi ho khòi
nghia,
nhu trong eàe vu ò Viét Nam (1907)
Tuy nhién thè
he
mòi thi tièn bò
han.
NhUng nguòi khóng
de toc
càng ngày càng nhièu
cUng
nhu nhung nguòi àn mac theo kièu Au.
Bòi vày, do tinh thè bàt buòc, da sd
nhUng
nguòi
hot toc
dao
phài làm thém nghè thày
man.

Nhu vày ho làm nghè dàm
bop
và ngoày
rày tai. Nhu trong hình cho thày, ho
con lièu linh
di xa han :
trong
mot xU ma
eàc bénh dau màt
rat
thuòng thày, ho mudn lau
rUa
mi màt cho nguòi ta
nUa,
Bòi vày càc bénh
viém
màt khóng
con
là
nhang truòng hap
le
té.
So
nguòi mù ò xù này
rat
lón. su thàt là da sd
nhUng
nguòi tha
hot toc
này dèu làm nghè phù thùy và bòi toàn, và dòi sdng cùa ho

duac bào dàm.
BA BAN TUONO
Cuóe vàn lón
de
sinh tòn
rat
là mành
liét
ò vùng chàu thd Bàe Ky
dóng dàn. NhUng
tran
lùt,
hué lai it, cóng viéc cày cày
qua
cuc
nhoc,
và tinh eành tuyét vong bàt buóe nguòi dàn bà phài eó còng àn
viéc làm; tàt cà nhUng dièu này dà phàt sinh ra
mot
hién tuang ky
la : su phàn hòa, phàn tàn tàt eà eàe nghè
nghiep,
và cóng viéc
thuang mai thành ra
mot
sd vó ké
nhUng
nghè phù và
buon
bàn

nhò.
Ti» l • • '" •
'•-' , . , >
18-
Nguòi ta
co
thè nói ò
Ha
Nói mói thù thuc phàm, mÓi
thU trai
cày
dèu eó
ngu.:;i
bàn riéng
cUa
nò. Dàng khàe cùng nén nhò ràng trong
nhUng
duòng cùa
mot
khu phd An Nam, dàm nguòi sdng ngoài duòng
rat
dóng.
Chàng han nhung nguòi
cu-li
kéo
xe,
nhUng
nguòi lao dóng tai
càc
ben

tàu dà tàng thém nhièu
tU
khi chùng ta tòi
day.
Hinh
ve
cho
thày
mot
màu nhUng nguòi bàn hàng rong,
tU
sàng dèn tdi di
tU
nhà
no qua nhà kia
.
Dò là bà bàn
tuang.
Day
là
mot già
vi
rat
duoc nguòi
Viét Nam
uà
thich. Nói tàt ràng, cang nhu nuòe màm, dò là
mot thU
che
ra

tu
cam qao
Ién
men.
pò
nghè
cUa
bà là cài
ma
nguòi trong
sU dùng de
vàn
chuyén
nhUng
tha khóng nang làm. Nò gòm
mot
chièc dòn
dai bang
tre, thuòng hai
cong
cong.
Bà ta dat nò thàng
bang
trén
vai.
Ò
mói dàu eò treo
mot
cài giòng (quang)
,

gÒm bdn cong mày hoac
day,
dò
mot
cài
de
hinh
tròn,
trén dò nguòi ta dat
nhUng
dò vàt
de
gành
di.
Nén chù y dèn cù chi dac biét cùa bà ta :
mot
tay dat trén dòn
gành tay kia giù cho chièc giòng
dUng
im, dò là chièc giòng phia
sau,
de
nò
dUng
dong dua qua lai nhièu. Dàng buòc di vói gòng gành
này thàt là dac biét : nhun
nhày,
vói vàng và eó thè nói là gidng
nhu
Ioan

thàn kinh
.
(?)
NGUÒI SUA CHÙA DÒ VÀT LÀM
BANG
TRE
Nhièu du
khàeh
khàng dinh ràng nguòi Viét Nam eó
rat
it nhu
càu.
Mot
khàng dinh rò ràng và
dUt
khoàt nhu thè, là hoàn tòàn sai
su thàt. Phài nói ràng : Nguòi Viét Nam là thành phàn
mot
xà hói
nghèo và lói thói
lèch
thèch, chi eó
nhUng
phuang tién
rat
eo hep :
bòi vày bàt buóe phài thu hep dèn
mùe
tdi thièu
nhUng

nhu càu
cUa
minh.
Thàt ra nguòi viét Nam
rat
hoang phi
.
Nhung nguòi bàn càc hàng hòa chàu Au nhanh chóng thày rò dièu
ày.
Nhung nèu da sd dàn chùng thièu phuang tién tièn
tài,
thi cùng
phài nói ràng dàn Viét Nam bièt lai dung sd tài nguyén thién nhién
ò tàm tay ho.
Tre duac dùng
mot
càeh dàng
phuc.
Trén hai bò
song
Hòng,
mot
sd
nhà
cUa
khóng nhUng làm toàn
bang
tre,
ma
dò dac trong nhà

cUng
bàrig
tre luòn. Xin ké nhUng cài ehòng,
nhUng
dò dung
bang
dng tre
càt ngang màt
nhUng
chièc mành
v.v.
.
.
Ò Ha
Nói eó nhung nhà
buon
chuyén mòn làm và bàn nhUng dò
bang
tre.
Viéc
sU
dung dò dà tao ra
mot
loat
nhUng
nghè nho nhò. Cài
19-
nghè
ly
thù nhàt là

sUa chUa
nhung dò
bang
tre. Nò cang gidng cài
nghè
sUa chUa chén
bàt và dò
su
ò
ben
ta. Nghè này cùng thuóe vào
Ioai
nghè di rong. Dò nghè
cUa
anh ta thuòe
Ioai
gon ghé nhàt. Chi
gòm eó
mot
cài dòn
de
gành,
gol là cài dòn dng.
Anh ta dàt chièc dòn này trén
vai.
Ò
mot
dàu, anh ta
de
cài cua

và
nhUng day
tre
de
cót nhung chièc thùng
bang
tre.
Ò
dàu kia anh
quày
mot
cài
bò,
dò là mot cài thùng khà
Iòn
dan
bang
nhUng nan tre
nhò.
Anh ta
de dùng
cu cùa minh trong cài bò này.
CÒNG NGHÉ VÀN TÀI
Ngay cà sau khi chùng ta chièm
dòng,
nguòi ta
co
thè nói khòng
eó duòng
sa

ò Bàe Ky. Nhièu su kién giài thich cài tinh trang thàm
hai này. Xin kè qua
:
dà ò vùng chàu thd thi hièm và già cao. Mua dU
dói và nhung
tran lùt
hàu nhu kinh nién khóng phài là khóng eó ành
huòng. Phài nói thém ràng
he
thdng
song
ngòi
rat
dù eho
nhUng
nhu
càu cùa nèn cóng nghé Viét Nam truòc khi chùng ta dèn dàt nuòe này.
Bòi vày,
nhUng
dang
CÙ
chuyén ehò eó sd luang khóng nhièu làm ò
xù
này.
Nguòi ta chi kè duac ba
thU
: 1) xe
cUt
kit,
cUng

kéu là xe
lan,
vi dùng
de
chò
lan,
2 )
cài dòn
gành.
Dò là
mot
cày
gay dai bang
tre dat trén
vai.
MÓi dàu nguòi ta deo
mot
dò nang. Thuòng thi chi
mot
nguòi gành
thói,
nhung ddi
vói
nhUng dò
qua
nang thi nguòi ta
tièn hành
mot
càeh khàe : hai nguòi dat mói dàu cài dòn ò trén vai
minh và khiéng cài dò nang ò

giUa.
Nhung phuang tién dich thuc
de
ehò
nhUng
dò nang di xa, là cài
thuyèn,
hoac tam
bàn.
Hinh 18
ve
lai khà
day
dù
ve
phuang
tién
này.
Nguòi ta eó thè thày eàeh chèo chdng thè nào. Phia sau,
mot
nguòi
dàn òng
day
thuyèn
bang mot
chièc sào và chay doc theo man thuyèn.
Phia kia, thi nguòi dàn bà dang chèo thuyèn. Thuòng thuòng nguòi
bàn
xU
chèo

dUng.
Nhu vày ho
sU dang dUòc
tàt eà
sue
nang cùa thàn
thè
ho.
Ò
phia
giUa
chièc thuyèn eó che
mot
tàm hinh bàn nguyét,
kéu là cài phén. Ta nhò phén là
mot
tàm dan
bang nhUng
nan tre
rat
khit
nhau. Chinh ò duòi tàm phén này, nguòi chèo thuyèn sinh sdng
vói
già
dinh minh. Nai dò ho don bua, àn cam và ngù ngày, nghi
ngai.
Phài nói ràng mói nguòi chò thuyèn dèu làm thém nghè dành
bàt cà. Khi anh ta khòng chò hàng, thi anh dùng thòi giò
de
dành

bàt cà. Nhu vày anh ta
co
thè nuòi sdng duac
già
dinh minh.
Ò
xù
này, trén càc eon
song
thuòng
co
nhièu càu :
nhUng
ehó
ma
duòng di
20*
co
nhièu nguòi di lai bi
mot
eon
song
nàm ngang, thi thè nào
cUng
thày eó nhièu thuyèn dàu ò dò. NhUng nguòi thuyèn chài sdng nhò
mày xu
ma
ho kièm duac khi chò khàeh qua
song.
CÒNG NGHÉ QUÀN ÀO

Cóng nghé ta
lùa
eung càp
mot
kièu màu eùa thù cóng nghé
già
dinh
ma
nguòi ta khóng sa eÓ vò
qua
ò xù này. Thuc vày, nò
de
khép
minh theo màu eòng nghé
che
tao tàp thè. Dò là kièu làm viéc
ma
hién nay ta phài phàt trién ò
xU
này. Chi eó nò là khóng rat eon
nguòi ra khòi mành dàt
cUa
ho, khòng làm tan rà
già
dinh, và nhu
vày cùng khóng làm tan rà td chùc thòn
xà.
Han nUa bò tièn ra làm
càc
san

phàm này thi bào dàm, bàn
san
phàm lai duac già. Nguòi
Trung Hoa hièu rò dièu này. CUng nhu ddi vói nhièu cóng nghé khàe,
ho dòng vai càc óng
chU
xuòng tàp thè. Vào
mot
sd ngày, nguòi ta
thày càc duòng phd
Ha
Nói,
nhàt là phd Hàng Dào,
day nhUng
nguòi eó
ve
qué
mUa.
Ho quày trén lung, trong
mot
cài hoc nhò, vài xàp lua
ho dà
san
xuàt duac trong
nUa
thàng vùa qua. Phàn
Iòn
sd lua này
duac gai sang Trung Hoa, nhàt là sang Quàng Dóng, tu dò
chUng

lai
duac mang qua chàu Au duòi cài tén là lua Trung Hoa. Càc nhà xuàt
khàu
cUa
ehùng ta khóng nén mù tit
ve
cài mành lòi này, và ho phài
bièt truc lai trong viéc này. Cóng nghé ta
lùa
dang phàt trièn
nhanh chóng nhò su du già, dàu sao cùng dang tàng trong xù
so.
Chàng han xung quanh
Ha
Nói
,
mói nàm thày tàng thém sd
nhUng
khung
cui.
SU phàt trièn này khóng giói han ò
mot
tinh nào hèt, nò phd
bièn ò khàp Bàe Ky.
Chinh phù dà hièu su quan trong
cUa
cóng nghé này
de
thém su
giàu eó eho

xU
so.
Chinh
phU
khóng
ngUng
khuyèn khich. Nhàt là
chinh pha dà thièt làp ò PhU Lang Thuang mot
so
dàu tàm. Nguòi ta
ed
gang
hèt
sUc de
hòi sinh
thU
tàm bàn
xU.
Gidng duac phàt khòng
cho dàn. Mó tà ti mi cài cóng nghé này sé là
qua
dai,
mac dàu càc
pliuang
thùe
cUa
nò
con rat
ed sa. Nguòi ta eó thè thày noi hình 19
su trình

bay mot
chièc khung
cUi.
Nò
rat
là
phUe
tap, Trong cóng
nghé này
cUng
nhu trong nhièu nghè
khàe
ò
xU
này, vai trò nguòi dàn
bà
qua
là dùng hàng dàu. Tuy nhién
de
dièu khièn khung
cUi,
nguòi
dàn óng lai
giù
vai trò tròi
^niat,
nhung su mét nhoc
Iòn
lao thuòng
bàt nguòi dàn bà phài tièp

sue
cho nguòi dàn óng.
-21
THO
NmjOM
Nhièu nguòi Phàp dèn xù này sau khi doc nhièu bài vièt
ve
xù la,
vói
nhUng
mó tà
day
màu sàc man tròn, dà bi chung
hUng
truòc càc
eành
cUa
nguòi dàn Bàe Ky. Nguòi vó
san
ò
xU
này vàn nghèo
tu
thuò
xa
xua.
Anh ta khóng bao giò bièt thuòng
thUe
cài dep và chàc khóng
bao giò duac thuòng

thUc.
Anh ta eó tinh thàn hoàn toàn thuc dang.
Màu ào eùa nguòi dàn thàt là kinh khùng, nhung thuc tè. Dò là màu
nàu,
con
kinh hÒn han eà
nhUng
ào quàn
cUa
nguòi Anh
ma
Edmond de
Goucourt dà ghé tòm. Nguac
lai,
thU
màu nhuóm
bang cU
nàu
{mot
thù
cù cày) thi khòng bao giò
phai.
Nò
cUng
it da, và hinh nhu nò eó
khà nàng thàt su khóng thàm
nuòe.
Da sd càc nguòi tha nhuóm dèu di rong, nhàt là
nhUng
tha nhuòm

càc dò ròi dac biét là càc dò xa xi
. Trai
lai
nhUng
tha làm viéc tal
ehó thi chuyén nhuóm
nhUng
tàm vài bình dàn,
nhUng
chièc ào nàu.
NhUng nguòi này tàp trung dóng nhàt ò
Ha
Nói
.
Nguòi ta gap thày ho
rat
nhièu ò khu phd Sinh
TU.
Phuang
thUe
làm viéc
cUa
ho thuòe vào
tha dan giàn nhàt.
Thude
nhuóm
cUa
ho trén hèt thuóc
Ioai
thào

móc.
NhUng tàm vài duac nhuóm nhièu làn. Sau mói làn nhuóm, lai
dem phai nàng. Nguòi ta
trai
eàe
tàm
dò
trén
mat dàt, càng cho thàt
thàng. Cóng viéc eudi cùng eó
mùc
dich eho vài àn màu thàt chàc, là
dàp vài. Dò là cóng viéc duac dién lai trén hình sd 20. Xàp vài
duac dat trén
mot
tàng
dà.
Nguòi tha dùng
mot
cài vò dàu hinh tru,
kéu là vò tày. Dàp xong ròi, xàp vài duac rò ra, nguòi ta
trai
nò
trén
mot
cày tre nàm ngang nhu thày ò trén.
QUÀN ÀO MÀC MÙA DÓNG
Ò
Bàe Ky eó
mot

"mùa dóng"
.
Thòi ky này
trai dai
ta thàng muòi
mot
dèn thàng ba. Trong thòi ky này lién mién eó suang mù và mua
phùn,
mot
tha mua nhó nhung thàm uòt và kéo
dai
nhièu ngày lién
tièp.
Khi dò nhiét dò xudng tòi
8,10,12
dò. Dò là thòi ky
ma nhUng
nguòi di dàn khóng nén
tòi.
Nò cho nhang dàn thuòe dia già cài càm
giàc
ve
lanh.
Nhièu nguòi
chiù
khóng ndi và thich ò Nam Ky han.
Chinh nhung nguòi viét Nam
cUng
than phièn
ve

mùa này.
ve mUa
này
eó cài eành
rat
dac sàc ddi vói nguòi quan sàt. NhUng nguòi bàn
cUng
mang trén
minh
ho tàt eà sd ào quàn ho eó : thuòng khi eò
tu
bdn dèn sàu ào quàn ràch
ruòi,
và lung tung. Nhu vày, ngoài eàc
duòng phd, nguòi ta thày diéu hành
nhUng
tén
he rat
thiéu nào.
22
Giai càp trung luu mac nhang ào lua
ben,
eó nhòi bóng ò trong. Da
Phàp,
hàng
len,
bàt dàu xuàt hién, nhung dò mòi chi là su ddi mòi
cUa
mày chàng thòng ngón tàn tièn.
Nhung tha

che
tao càc vàn
dùng
làm
bang
bòng gòn thi quy tu ó
Ha
Nói,
nai phd Hàng Bóng.
Dò
toàn
nhUng
nhà tu bàn nhó khà du già, vi
cóng viéc
buon
bàn này dòi
sU dùng mot
thù nhàn cóng dac biét, vói
cà
m(5t
ehuói nhUng cóng viéc kéo
dai.
NhUng hình sd 21 và 22 cho ta
thày vài màu viéc làm dò. Nai hình 21 eó
mot
nguòi tha dang tièn
hành viéc dàp bóng, là cóng viéc sa bò,
mot
còng viéc chàm chap.
Nguòi tha ngòi chòm hóm duòi dàt. Bóng gòn duac dat trén tàm vài

hình cha nhàt. Dung cu nguòi tha
sU dùng
eó ba phàn chù
yèu.
Thù
nhàt là
mot
cài càn
dai,
dat nàm trén màt dàt.
Ò
phàn
giUa cUa
nò eó
gàn sai
day
thép
rat
ben,
dàu kia buóe vào
mot
cày sào
bang
tre,
càm chat trén
mot
thòt gó dat trén mat dàt. Nguòi tha dàu bit
khan
de giù toc
khói bui

day
dat barn
vào;
Anh ta ngòi chòm hóm trén thòt
gó,
mot
tay càm càn
dai de
dua
mot
sai
day
thép trén khàp mò bóng
gòn.
1
Tay kia anh ta càm
mot
cài que nhò, dat vào sai
day
thép.
NhUng su rung dóng làm cho eàe sai bóng tai ra
rat
nhanh. Cóng viéc
này
co
tén là bàt bóng.
Trong cóng nghé khà tè nhi này, vai trò nguòi phu
nU rat
dàng
kè.

Nguòi ta
co mot chUng
eò nai hình sd 22.
Mot
ngUòi dàn bà dang
lo dòn bóng cho
mot
chièc
ào.
Mot
tàm vài hình chu nhàt duac
trai
ra trén mat dàt nhu trén kia. Trén dò nguòi ta dàt chièc ào dà duac
mòbanhra,
ròi bóng duac dat
Ién
trén.
• Cóng viéc phài làm là nén bóng dèu tu dàu no qua dàu kia, và
phài làm sao nhét duac càng nhièu bòng càng hay. Nguòi dàn bà duac
trang
bi mot
thòt gó tròn khà nang, mat duòi
rat
nhàn, mat trén
co
ehó tay càm hinh bàn nguyét, goi là cài tay eo. Bà ta dua cài thòt
gó ta ehó này qua chò khàe, và lày tàt cà
sUc
nang
cUa

thàn thè
de
ép thàt manh.
CONG
NGHÉ THUC PHÀM
• •
Ò
viét Nam cùng nhu ò Trung Hoa, dàn chùng eó thè nói là ehi àn
rau,
àn chay. Càn bàn cùa luang thuc hàu nhu ehi eó
gao.
Co
thè nói
thit chi là
mot
thù
già
vi cho luang thuc kia. Dièu này hoàn toàn
dùng eho nhUng lòp nguòi nghèo.
Qua
vày, su vàng bóng
già sue
giài
thich tai sao già thit lai cao nhu thè. Phài nói thém ràng ò thòn
-23-
qué,
viéc chàn nuói heo, vùa
de
vùa it tdn kém,
co

mang lai
mot
su
bù dàp. Nói chung, thi thit là mòn àn xa hoa ddi vói quàn chùng
Viét Nam. Chi eàn du
mot
bua àn dai
le
thi thày rò dièu này. TU khi
chUng
tòi xù
này,
su du già thàt su tàp trung dàn tai càc thành thi
dà làm eho nghè hàng thit phàt trién
manh.
Nguòi ta cùng bièt ràng
nhung
ly
thuyèt Phàt giào
con
it nhièu ròt lai trong tàm hòn nguòi
dàn Viét Nam vàn trùm
Ién
còng nghé hàng thit
mot
lòi
lénàn;
nhUng
tha hàng thit ò trong dia ngac sé phài
chiù nhUng

dau khd
ma
ho dà
bàt càc
sinh
vàt dà
chiù.
Dàu sao thi nghè hàng thit
cUng
duac chia thành hai ngành riéng
biét :
1/ Nhung nguòi làm thit tràu bò.
2/
NhUng nguòi làm thit heo.
Nguòi ta eó thè bò qua khóng nói dèn nghè bàn thit ehó :
Day
là
tha thuc phàm
cUa nhUng
nguòi sành
àn,
nói thàng ra là
nhUng
nguòi
dòi
bai.
Mot
trong nhung tói
Iòn
nhàt là di

chUa
sau khi dà àn thit
ehó.
Càc phuang tién dùng
de
sàt sinh thuòe
Ioai
ed sa nhàt. Nguòi
ta
co
thè thày nai hinh 23 càeh thùe it thanh lich
de
ha
mot
con
tràu.
Cóng viéc dòi hòi khóng duòi bdn nguòi. Và con vàt phài
thuóe
Ioai
eó
sUc
trung bình
thòi.
Dàng khàe con tràu là con vàt
co
it lai hàng dàu ddi vói nguòi nòng dàn Viét Nam, cho nén ho chi ha
sàt khi nò dm dau hoàc dèn tudi già
thói.
Khòng eó nò, cóng viéc
noi nhung

thUa
ruóng
day
bùn sé chàc chàn khóng thè nào làm duac.
Nguòi ta tròi chat bdn chàn con vàt, cho nò nàm xudng dàt.
Mot
nguòi trong bon lày hèt
sue
kéo manh duòi nò
de
nò khòi chòm
Ién.
Mot
nguòi khàe cang làm thè ddi vói cap
sùng
eùa nò. Nguòi thù ba
lày hèt
sUc
nang
cUa
minh
de Ién
mòng eon vàt. Nguòi dò tè chinh
edng sé dua
mot
cài
thUng bang
gó sàt lai
de hUng
huyèt,

ròi anh ta
thoc
ngay eon dao dac
biét,
kéu là eon dao don (nhon) vào phia duòi
tai eon
vàt.
Nguòi ta khóng bièt
.phuang thUc
dàp chèt
bang bua
ta.
Càeh gièt
mot
eon heo cùng khóng kém phàn ky
quae,
nhu ta thày
trén hinh sd 24. Con heo do nguòi Viét Nam chàn nuói thàt là mot
con quài vàt : thàp
lUn
tit, bung kéo
le
dàt,
nò
khòng buòc di
duac.
De
chò nò di, nguòi Viét Nam tròi bdn chàn nò. Ho dat duòi
bung nò
mot

cày
gay dai bang
tre, luòn vào
giUa
bdn chàn, nhu thày