tiểu luận vì sao chiến tranh lạnh lại xảy ra

LỜI NÓI ĐẦU
Sau khi Thế chiến II kết thúc,trong tình hình chính trị thế giới
đã xảy ra sự thay đổi rất lớn,đó là sự xuất hiện của hai phe đối lập
trên trường quốc tế là:phe TBCN phương Tây do các nước
Mỹ,Anh,Pháp đứng đầu và XHCN phương Đông do Liên Xô đứng
đầu,vì có niềm tin chính trị khác nhau,nên có thái độ thù địch với
nhau.Với vài triệu quân và vài ngàn đầu đạn hạt nhân,nếu đem sức
mạnh quân sự này ra sử dụng thì bên nào cũng có thể tiêu diệt được
đối phương đến vài lần,vì thế cả Mỹ và Liên Xô không nước nào
dám sử dụng sức mạnh quân sự để phát động chiến tranh.Tuy nhiên
bên nào cũng muốn làm cho đối phương bị suy yếu,đi tới tan vỡ,cho
nên tất cả các thủ đoạn bên ngoài phạm vi quân sự đều được sử
dụng.Các thủ đoạn này bao gồm: phong toả kinh tế,không để cho
các tài liệu kinh tế lọt vào tay đối phương cản trở sự phát triển kinh
tế của đối phương,vận dụng mọi công cụ để tuyên truyền, tấn công
vào các điểm yếu, đánh vào lòng dân của đối phương;phá hoại,lật
đổ,đào tạo gián điệp tiến hành các hoạt động phá hoại;chạy đua
trang bị quân sự,không ngừng tăng cường các hoạt động quân sự,ra
sức phát triển các vũ khí mũi nhọn,luôn muốn làm cho sức mạnh
quân sự của mình hơn được đối phương.Tuy cả hai phe đều chưa
trực tiếp nổ súng nhưng thực chất hai phe đang nằm trong một trạng
thái chiến tranh có thể nổ ra bất cứ lúc nào,Thượng nghị sỹ Mỹ
Becna Baluc đã mệnh danh trạng thái này là chiến tranh lạnh,để
phân biệt với chiến tranh nóng trong đó có dùng pháo thật và đạn
thật.Như vậy,vì sao chiến tranh lạnh lại xảy ra vào đầu thời kỳ sau
chiến tranh?“Trong các cuộc tranh luận về nguồn gốc của chiến
tranh lạnh.Theo quan điểm chính thống của Mỹ,trách nhiệm thuộc
về Josef Stalin và Liên Xô”
1
.Chính vì vậy,mục tiêu của tôi khi chọn
đề tài này chỉ là muốn làm sáng tỏ thêm cho lí do vì sao chiến tranh

lạnh lại xảy ra.
NỘI DUNG
I. Khái niệm Chiến tranh lạnh
Chiến tranh lạnh là một cuộc đối đầu ý thức hệ, kinh tế và địa
chính trị giữa hai phe: chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa tư bản sau
Thế chiến thứ hai. Đây có lẽ là cuộc chiến tranh lạnh được nhiều
người biết đến trong lịch sử của thế kỷ 20. Bản chất chung của cuộc
1
Samuel P.Huntington “ No exit the errors of Endism”. The National Interest 17( mùa
thu,1989) tr10 – chính sách đối ngoại của Mỹ
chiến là sự gây mâu thuẫn giữa Mỹ và Liên bang xô viết những năm
sau Thế chiến II.
(2)
II. Nguyên nhân bùng nổ chiến tranh lạnh
1. Môi trường quốc tế
a. Chất keo kết dính phát xít không còn:
Môi trường quốc tế thời kỳ đầu sau chiến tranh đã tạo điều
kiện cho sự xung đột và đối kháng giữa hai nước Xô-Mỹ;sự đối lập
về tín ngưỡng hình thái ý thức và khác biệt về lợi ích quốc gia của
hai nước Xô-Mỹ đã khiến cho hai nước trong môi trường quốc tế
chạm trán nhau,xung đột và đối kháng là điều không thể tránh
khỏi.Trong Thế chiến II,do cùng phải đối mặt với nguy cơ phát
xít,cho nên các nước không cùng chế độ, không cùng lợi ích quốc
gia,không cùng khu vực trên thế giới đã kết thành đồng minh rộng
rãi,và hợp tác chặt chẽ với nhau.Sự nghiệp chung chống phát xít
Đức,Ý,Nhật đã trở thành chất keo kết dính để duy trì đồng minh
trong thời chiến của một số nước lớn.Nhưng cùng với sự kết thúc
của chiến tranh Thế giới thứ 2 thì chất keo kết dính đó đã bắt đầu
từng bước mất đi.Chính vì thế về khách quan thì hòa bình sau chiến
tranh đã tạo điều kiện cho xung đột và đối kháng giữa các nước lớn.

(2)
/>
b. So sánh lực lượng quốc tế đã có sự thay đổi:
Các nước phát xít hùng mạng trước kia như Đức,Ý,Nhật đã bị
đánh bại hoàn toàn.Anh và Pháp tuy là nước thắng trận nhưng đã bị
tổn thương nghiêm trọng trong chiến tranh,trên thực tế,sau chiến
tranh đã bị tụt hậu xuống hàng ngũ các nước “hạng hai”.Sau chiến
tranh chỉ có Mỹ và Liên Xô trở thành hai nước hùng mạnh nhất trên
thế giới,không một nước nào khác có thể sánh được.Trước chiến
tranh,các nước lớn như Anh,Pháp,Đức,Ý, Nhật, Mỹ,Liên Xô cùng
tồn tại,sức lực ngang nhau,so sánh lực lượng quốc tế với đặc trưng
là “đa cực hóa”.Nhưng sau chiến tranh,so sánh lực lượng quốc tế đã
có sự thay đổi mang tính căn bản,đặc trưng cơ bản của nó là “ hai
cực hóa” nghĩa là“cán cân quyền lực mới chỉ còn lại hai nước Mỹ-
Xô”.Tình trạng“ hai cực hóa”trong so sánh lực lượng quốc tế đã tạo
điều kiện cho xung đột và đối kháng Xô-Mỹ và đã chuyển từ đồng
minh sang chiến tranh lạnh.Bởi vì,từ góc độ lịch sử trong hệ thống
quốc tế “hai cực hóa”,hai cường quốc chung sống hữu hảo với nhau
là hết sức khó khăn. Bên nào cũng coi cái được của đối phương đối
với đồng minh cũng như là uy hiếp đến an ninh của bản thân
mình.Từ đó,dẫn đến sự thù địch và đấu tranh lẫn nhau ngày càng
gay gắt.Chính vì thế mà có thể nói rằng không có “ hai cực hóa”sau
chiến tranh II thì không thể có cuộc chiến tranh lạnh giữa Xô-Mỹ
hay Đông Tây.Tóm lại,môi trường quốc tế sau chiến tranh, đặc biệt
là cục diện so sánh lực lượng quốc tế “hai cực hóa”đã tạo điều kiện
cho xung đột và đối kháng Xô-Mỹ,từ đồng minh thời chiến lao vào
chiến tranh lạnh.
c. Quá trình giải quyết các vấn đề quốc tế:
Vấn đề này đã được thỏa thuận tại các hội nghị lớn trong chiến
tranh thế giới thứ II.Ví dụ trong vấn đề Ba Lan: thỏa thuận ban đầu

tại hội nghị Yalta và Posdam là xây dựng một chính phủ liên minh
giữa những người cộng sản và thành viên lưu vong ở nước
ngoài.Giai đoạn sau chiến tranh: lực lượng cộng sản phát triển mạnh
mẽ;sự hiện diện của Hồng quân Liên Xô- là những nhân tố quan
trọng giúp Ba Lan thực hiện thắng lợi cuộc cách mạng dân tộc dân
chủ,thu quyền về tay Đảng Cộng Sản.Sau này,rất nhiều học giả và
chính trị gia Mỹ viễn dẫn dẫn chứng này để kết luận rằng chính
Liên Xô là người gây ra chiến tranh lạnh.Phải thấy một điều rằng,
xuất phát từ mục tiêu và lợi ích của mình,Liên Xô mong muốn một
Ba Lan XHCN;nhưng cũng cần lưu ý có những vấn đề của chính Ba
Lan phát triển vượt ra ngoài tầm kiểm soát của Liên Xô.Tuy nhiên,
trong quá trình giải quyết,tình hình có những biến chuyển khác đi so
với thỏa thuận.Bên cạnh đó,trong mỗi vấn đề quốc tế,Liên Xô-Mỹ
đều có những nhìn nhận đánh giá hoàn toàn trái ngược nhau,xuất
phát từ lợi ích hoàn toàn khác biệt của hai bên.
d. Sự phát triển tự nhiên của hai lực lượng sau chiến
tranh:
Hai thế lực cách mạng và phản cách mạng;vì hòa bình,chống
chiến tranh và thế lực với tham vọng duy trì trật tự đế quốc phân
chia thành hai giới tuyến rõ nét có tác động rất lớn đến quá trình
chuyến hóa quan hệ Xô Mỹ.Hai nước có thể lựa chọn thái độ hợp
tác cùng giải quyết những vấn đề gặp phải sau chiến tranh.Nhưng sự
thực sau chiến tranh,hai nước Xô – Mỹ lại không lựa chọn phương
thức hợp tác,mà từng bước đi đến chiến tranh lạnh.Đó là vì sự đối
lập căn bản về ý thức hệ,sự khác biệt cơ bản về lợi ích quốc gia của
hai nước.Hoặc nói cách khác,động cơ hành vi của hai nước về cơ
bản là triệt tiêu lẫn nhau.Sự đối lập đó đã có những biểu hiện rõ
ràng trong thời kỳ chiến tranh,sau chiến tranh lại càng rõ ràng hơn.
2. Đối kháng lợi ích quốc gia và ý thức hệ
a. Đối kháng ý thức hệ:

Liên Xô-Mỹ,một là nước xã hội chủ nghĩa lớn nhất,một là
nước tư bản chủ nghĩa lớn nhất.Chịu sự chi phối của tín ngưỡng ý
thức hệ,hai nước dựa vào tiến triển của Chiến tranh thế giới thứ II
và cục diện sau chiến tranh để ra sức mở rộng phạm vi ảnh hưởng
tín ngưỡng ý thức hệ của bản thân, ở những khu vực mà khả năng
cho phép đều xây dựng và duy trì chế độ giống như của mình.Là
một quốc gia tôn thờ chủ nghĩa cộng sản,Liên xô trong chính sách
đối ngoại của mình cũng thể hiện rõ nét những tư duy về mặt ý thức
hệ.Ngay trong chiến tranh,từ 1944,Liên Xô đã bắt đầu phản công
với quy mô lớn,thu được lãnh thổ đã bị mất và tiến mạnh ra bên
ngoài biên giới. Thời kỳ sau chiến tranh và thời kỳ đầu sau chiến
tranh,Hồng quân Liên xô đã giúp đỡ các nước Đông Âu như: Ba
Lan,Tiệp Khắc,Bungari,…xây dựng chính quyền dân chủ nhân dân,
Đảng Cộng sản Nam Tư và Anbani trong quá trình lập chính quyền.
Tổng thống Liên Xô lúc đó là Stalin từng phát biểu “Chiến tranh
lần này và trước kia là khác nhau bất luận ai chiếm lĩnh đất đai thì
đều đàn áp đặt chế độ của mình ở đó,không thể khác được”.Tuy
nhiên chính sách chủ yếu của Mỹ trong thời kỳ chiến tranh lại là
duy trì đồng minh thời chiến,sắc thái ý thức hệ không rõ ràng.
b. Đối kháng lợi ích quốc gia:
b.1)Như vậy lợi ích quốc gia của Liên Xô là gì? Đó là bảo đảm
an ninh, đặc biệt an ninh biên giới phía Tây.Sở dĩ Liên Xô đặc biệt
coi trọng việc bảo đảm an ninh biên giới phía Tây vì Liên Xô là một
quốc gia nằm ở trung tâm của lục địa Á-Âu,phía Tây là một dải bình
nguyên rộng lớn, thiếu hẳn lá chắn tự nhiên như“đại dương,dãy núi
hiểm trở,đầm lầy khắp nơi và rừng rậm không thể vượt qua được
nên nó rất dễ bị tấn công từ các nước lớn Phương Tây.Nước Đức đã
từng hai lần tấn công Liên Xô,vì thế mà Liên Xô đã mất đi khoảng
20 triệu sinh mạng, tổn hại về vật chất và tinh thần khó có thể tính
được”

(3)
. Thời kỳ đầu sau chiến tranh Liên Xô ở trong cục diện lực
lượng “hai cực” là một bên tương đối yếu, hơn nữa nó lại phải xây
dựng lại từ đống tro tàn nên rất cần một môi trường quốc tế hòa
bình trước hết là phải bảo đảm có một vùng trời biên giới phía Tây
ổn định. Stalin cho rằng: “Ba Lan với Liên Xô không chỉ là vấn đề
danh dự mà còn là vấn đề liên quan đến sự sống còn”
(4)
.
Để thực hiện mục tiêu của mình, Liên Xô đưa ra bốn hướng sau:
 Thứ nhất,xác lập biên giới phía Đông và phía Tây đáng tin
cậy.
(3)
Arthur Schlesigner,Jr., “ Original of the Cold War”. Foreign Affairs, October 1967
(4)
Trích yếu ghi chép Hội nghị Têhêran,Yalta,Postdam,Nxb.Nhân dân Thượng Hải 1974,tr.141
 Thứ hai, giúp đỡ thành lập và ủng hộ chính phủ hữu hảo với
Liên Xô.
 Thứ ba,bảo đảm Đức sẽ không phát động xâm lược lần nữa.
 Thứ tư, trong nhiều vấn đề quan trọng sau chiến tranh,Liên Xô
cố gắng tránh đối kháng với nước lớn phương Tây như Anh,
MỸ thậm chí còn có một số thỏa hiệp và nhượng bộ để tạo ra
một môi trường quốc tế hòa bình.
b.2) Vậy lợi ích quốc gia của Mỹ là gì?
 Thứ nhất là an ninh chính trị và quân sự là bộ phận cấu thành
quan trọng trong lợi ích quốc gia của Mỹ,nó bao gồm tránh sự
bùng nổ một cuộc chiến tranh thế giới mới nguy hại đến sự
sinh tồn của nước Mỹ,bảo đảm cho thế giới phương Tây
không bị uy hiếp về mặt chính trị quân sự từ phương Đông
 Thứ hai, mở rộng ảnh hưởng và thế lực của nó trên toàn thế

giới giữ vai trò chủ đạo trên vũ đài chính trị quốc tế.
Ngày 21/10/1946,tại hội nghị Ngoại Giao ở Mỹ, Roservelt đã từng
phát biểu một bài diễn văn:“Nước ta có sức mạnh về các mặt tinh
thần,chính trị,kinh tế và quân sự,cố nhiên có trách nhiệm lãnh đạo
xã hội quốc tế,và cũng có cơ hội để lãnh đạo xã hội quốc tế.Nước ta
tính đến lợi ích của bản thân và cả hòa bình,nhân đạo,đối với trách
nhiệm đó không thể sợ hãi rụt rè,không nên sợ hãi,và trên thực tế lại
chưa hề sợ hãi”
(5)
. Để thực hiện mục tiêu của mình, giới cầm quyền
Mỹ triệt để vứt bỏ chính sách theo chủ nghĩa cô lập truyền
thống,tham gia rộng rãi vào công việc quốc tế.Mỹ cố gắng lấp
khoảng trống,ra sức mở rộng phạm vi thế lực của mình.Đồng
thời,sáng lập Liên Hợp Quốc,Quỹ tiền Tệ quốc tế và Ngân Hàng
Thế Giới,những con bài trên vũ đài kinh tế, chính trị quốc tế sau
chiến tranh.Chính vì thế,lợi ích quốc gia của hai nước Xô-Mỹ là trái
ngược nhau,chính sách mà hai bên áp dụng để thực hiện lợi ích
quốc gia cũng triệt tiêu nhau.Liên xô muốn thiết lập và bảo vệ một “
phạm vi thế lực” để bảo đảm an ninh quốc gia và ra sức mở rộng
phạm vi thế lực của mình,trong khi Mỹ để chống lại “sự uy hiếp của
chủ nghĩa cộng sản” và “ lãnh đạo thế giới” hòng làm suy yếu, thậm
chí đánh đổ Liên Xô.
Tóm lại,nếu như nói môi trường quốc tế sau chiến tranh đã tạo
điều kiện cho sự đối kháng giữa hai nước thậm chí là hai tập đoàn
quốc gia lớn hoặc hai khối do họ đứng đầu thì sự đối lập ý thức hệ
và sự khác biệt về lợi ích quốc gia cũng khiến hai nước không thể
(5)
Tuyển biên tư liệu sử quan hệ quốc tế, Nxb Đại học Vũ Hán 1983, quyển

hạ,tr 67,68

tránh khỏi đối kháng trong môi trường quốc tế sau chiến tranh,dẫn
đến sự xuất hiện của chiến tranh.
3. Vai trò của các cá nhân
a. Nhận thức của các nhà lãnh đạo hai nước:
Một học giả người Mỹ khi nghiên cứu chính sách của Mỹ đối
với Liên Xô trong thời kỳ chiến tranh lạnh đã nói như sau:“Nhận
thức luôn là một hoạt động như vậy,một bộ phận của nó là hiện
thực,một bộ phận là hình thức tư tưởng của người nhận thức”
(6)
.Môi
trường quốc tế sau chiến tranh cũng có liên quan rất nhiều đến nhận
thức cũng như phương thức xử lý ngoại giao của lãnh đạo hai nước
đối với đối phương.Ý thức hệ ảnh hưởng đến nhận thức của lãnh
đạo Xô Mỹ về đối phương.Nhận thức về đối phương của lãnh đạo
hai nước chịu ảnh hưởng lớn của ý thức hệ mỗi bên.Hay nói một
cách khác, ý thức hệ là một tấm kính màu của họ để nhìn thế giới
bên ngoài. Dùng tấm kính màu đó để xem xét đối phương,tất nhiên
là có chỗ không phù hợp với thực tế khiến cho hai nước nghi ngờ và
không tin tưởng lẫn nhau.
b. Phương thức xử lý ngoại giao:
(6)
Thomas T.Hammond,ed,Witness to the original of the Cold War, University of Washington
Press,Seattle,1982,tr.13
Phong cách ngoại giao và sách lược của Rooservelt và Truman
khác nhau đương nhiên liên quan đến các nhân tố như cá tính của
hai người khác nhau,sự từng trải cũng khác nhau,nhưng căn bản là
do họ ở vào môi trường quốc tế khác nhau.Đúng như Molotop đã
từng nói“Truman khác với Rooservelt,có thái độ không hữu hảo đối
với Liên Xô”
(7)

. Ví dụ như nhiệm vụ đầu tiên trong chính sách đối
ngoại của Rooservelt là nhanh chóng kết thúc chiến tranh nhằm tăng
cường đồng minh với Liên Xô mặc dù có những tranh chấp gay gắt
như mở mặt trận thứ hai, vấn đề Ba Lan Truman sau khi lên nắm
chính quyền,Thế chiến thứ hai đã dần đi đến hồi kết thúc,chính trị
thời chiến đã chuyển sang chính trị thời bình.Điều đó khiến cho
những nhà lãnh đạo Mỹ cho rằng không cần đến Liên xô nữa.Hơn
nữa,sau chiến tranh địa vị thực lực của Mỹ cùng khiến giới cầm
quyền Mỹ cảm thấy quốc gia mình cái gì cũng có thể làm được,và
có ý thức "lãnh đạo" thế giới. Bằng chứng là Mỹ tỏ ra hung hổ,áp
buộc các quốc gia khác tuân theo.Trong khi đó Liên Xô lại phải
chịu tổn thất nặng nề do chiến tranh nên hành vi đối ngoại cẩn
thận,có lúc cứng rắn,thiếu đi tinh thần thỏa hiệp.
(7)
Thomas G.Paterson,On every Front:The Making of the Cold War
.W.W.Norton&Company,New York,1979,tr.147

Kết luận
Tóm lại bàn về chiến tranh lạnh đã có rất nhiều những luồng ý
kiến khác nhau về vấn đề này nhưng để hiểu được nguồn gốc của
chiến tranh lạnh Đông–Tây sẽ là tiền đề để phân tích tính chất,sự
phát triển và quá trình kết thúc của nó.Có thể nói chiến tranh lạnh
xảy ra là do 3 nguyên nhân tác động đến:môi trường quốc tế,động
cơ hành vi quốc gia và cá nhân lãnh đạo, nghĩa là vừa miêu tả quá
trình lịch sử, vừa quy nạp lý luận,kết hợp lịch sử và lý luận:vừa
phân tích Mỹ,vừa phân tích Liên Xô,từ đó cố gắng giải thích nguồn
gốc của chiến tranh lạnh–một hiện tượng lịch sử.Cũng có thể nói
chiến tranh lạnh là sản vật của môi trường quốc tế đặc thù sau chiến
tranh,là kết quả của sự đối lập ý thức hệ và khác biệt về lợi ích quốc
gia giữa hai nước Xô-Mỹ,nhận thức và phương thức xử lý ngoại

giao của lãnh đạo hai nước đối với đối phương đẩy nhanh quá trình
hình thành của nó.
Thông qua sự phân tích về nguồn gốc chiến tranh lạnh chúng
ta có thể rút ra một số vấn đề có tính kết luận hoặc đáng để suy
ngẫm hơn nữa:
 Thứ nhất,từ phân tích ở trên,chúng ta có thể nhìn thấy sự phát
sinh chiến tranh lạnh là sản vật của nhiều yếu tố,nó vừa là
nguyên nhân ở tầng quốc tế,cũng có nguyên nhân ở tầng nấc
quốc gia và cá nhân.
 Thứ hai,chiến tranh lạnh là sản vật của một giai đoạn lịch sử
đặc biệt, trong một tương lai không xa lại bùng nổ cuộc chiến
tranh lạnh mới là điều không thể vì cục diện quốc tế “hai cực
hóa” trong nhân tố của tầng lớp quốc tế là điều kiện tiền đề cơ
bản để chiến tranh lạnh xảy ra và tồn tại đã không còn.Cũng
có thể nói rằng, nếu như không có cục diện quốc tế “hai cực
hóa” sau chiến tranh thì không có khả năng phát sinh chiến
tranh lạnh,thời điểm kết thúc chiến tranh lạnh cũng chính là
lúc nó rút khỏi vũ đài lịch sử một cách triệt để.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1, Trương Tiểu Minh, Chiến tranh lạnh và di sản của
nó – Nhà xuất bản chính trị quốc gia Hà Nội 2002
2, Trần Văn Đào – Phan Doãn Nam ,Giáo trình lịch sử
quan hệ quốc tế 1945-1990 – Học viện Quan Hệ Quốc
Tế 2001
3, Thầy Đỗ Sơn Hải ,Tập bài giảng Lịch sử quan hệ quốc tế II từ
1945 đến nay – Khoa Chính Trị Quốc Tế – Học viện Ngoại giao
Việt Nam
4, Nguyễn Xuân Sơn,Trật tự thế giới trong thời kỳ chiến tranh
lạnh – NXB Chính trị Quốc Gia – 1997
5,Nguyễn Cơ Thạch, Thế giới trong 5 năm qua và 25 năm tới –

NXB Chính trị quốc gia – 1998
6,Lý Kiện,Ngọn lửa chiến tranh lạnh tập 1 – Nhà xuất bản Thanh
niên
7,Nguyễn Anh Thái, Lịch sử thế giới hiện đại – Nhà xuất bản giáo
dục
8,Thomas J.Mc Cormick,Nước Mỹ nửa thế kỷ – Chính sách đối
ngoại của Hoa Kỳ trong và sau chiến tranh
9,NC Baibacốp, Từ Stalin đến Enxin – Nhà xuất bản chính trị quốc
gia 2001
Môc lôc