tiểu luận Rối nước Nguyên Xá

Rối nước Nguyên Xá

LỜI MỞ ĐẦU
Nhiều năm nay, những người làm rối nước rất vui mừng phấn khởi
với những thành tích mà mình đã và đang gặt hái được. Nhất là những năm
đầu thế kỷ XXI, rối nước đã được khán giả trong và ngoài nước quan tâm,
yêu thích. Rối nước truyền thống đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia, bước
lên những sân khấu quốc tế, mang theo một nét đẹp của văn hoá Việt Nam
giới thiệu với bè bạn năm châu, mở ra một thời kỳ vàng son của những
người làm rối nước.
Khi xưa các thế hệ đi trước đã làm được rất nhiều, nhưng lại không có
điều kiện ghi lại những biến động, sự kiện. Nay với tư cách là người đã
nhiều năm làm việc với rối nước Nguyên Xá, lại có điều kiện thời gian nên
tôi tìm kiếm sưu tầm và biên tập ra tài liệu này với mục đích là ghi chép lại
các sự kiện, biến động, cũng như những thăng trầm của nghệ thuật múa rối
nước, những vÊt vả, khó khăn và cả hạnh phóc của những nghệ nhân rối
nước Nguyên Xá.
Với ước mong giúp các khán giả yêu mến chú Tễu hiểu thêm về một
nền nghệ thuật cổ truyền, biết được những sự đóng góp của bao thế hệ nghệ
nhân của phường rối nước Nguyên Xá trong suốt hàng trăm năm qua. Tôi đã
cố gắng vận dụng tất cả những hiểu biết, khả năng của mình với sự giúp đỡ
nhiệt tình của rất nhiều bạn bè trong và ngoài phường rối để biên soạn tập
tài liệu này. Tuy nhiên do những hạn chế nhất định về trình độ bản thân
cũng như sự thiếu hụt về tài liệu nên khó tránh khỏi những sai sót. Mong
bạn đọc thông cảm và đóng góp ý kiến để tập tài liệu này được hoàn thiện
hơn.

Nguyên Xá, ngày 18 tháng 02 năm 2006
Sưu Tầm Và Biên Soạn
Hoàng Duy Luyến
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến

1
Rối nước Nguyên Xá
MỤC LỤC
Phần I : Sơ lược về quá trình hình thành của nghệ thuật múa
rối nước………………………………………………………… 03
Phần II : Quá trình hình thành và phát triển của phường rối
nước Nguyên Xá………… …………………………… ……. 07
Phần III : Danh sách các nghệ nhân của phường rối nước
Nguyên Xá qua các thời kỳ……………………… …………. 30
Phần IV : Giao lưu giữa rối nước Nguyên Xá với bên ngoài
………………………………………………………………….40
Phần V : Các Tích – Trò của phường rối nước Nguyên Xá
Xưa và Nay…….……………………………………………… 43
Phần VI : Thành tích khen thưởng …………………….47
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
2
Rối nước Nguyên Xá

Phần I
SƠ LƯỢC VỀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CỦA NGHỆ THUẬT
MÚA RỐI NƯỚC
Múa rối nước là di sản văn hoá truyền thống của dân téc Việt Nam.
Nghệ thuật múa rối nước là sự sáng tạo độc đáo của cư dân nông nghiệp vùng
châu thổ Sông Hồng. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử với bao thăng trầm ,
biến động của đời sống xã hội, múa rối nước vẫn tồn tại và phát triển, trở thành
nhu cầu không thể thiếu được trong đời sống tinh thần của người nông dân.
Múa rối nước là môn nghệ thuật dân gian lâu đời của vùng quê trồng lúa nước,
và cho đến ngày nay đã đạt đến một trình độ nghệ thuật có giá trị cao, về mặt
tinh thần là nguồn giải trí có sức hấp dẫn độc đáo.
Nhiều nhà nghiên cứu, nhà khoa học, nhiều tài liệu đã chứng minh

rằng Múa rối nước có xuất sứ và phát triển từ thời Lý – Trần vào thế kỷ XII.
Trên bia chùa Đọi ( Hà Nam ) có niên hiệu thiên trù địa vũ thứ 2 năm 1121
Nguyễn Công Bật đã miêu tả một cuộc chơi múa rối nước hoành tráng trong
đêm trung thu thời Lý Nhân Tông mà sân diễn là mặt nước.
Lịch sử múa rối nước Việt Nam ghi nhận múa rối nước là loại hình
nghệ thuật độc đáo không có ở bất cứ một dân téc nào trên thế giới, múa rối
nước được biểu diễn trên sân khấu nước cố định ngoài trời, trong ao hồ gọi
là Thuỷ Đình, đây là một loại sân khấu vừa dân dã vừa có cảnh vật hài hoà
núi non, cây cối, chùa chiền tạo thành một bức tranh sơn thuỷ hữu tình. Xem
múa rối nước tạo ra cho người xem những cảm xúc kỳ ảo, vừa thực, vừa hư
bởi cái nghịch lí của loại hình sân khấu này. Con rối tuy bé nhỏ nhưng lại
giống như thật, chúng cũng nói, cười, cũng hát, yêu thương, hờn giận…
nhưng ai cũng biết, đó là những quân rối. Rối nước đã tạo nên những nét
độc đáo đậm đà tình dân téc, được duy trì tại Việt Nam và đã được đi trình
diễn khắp năm châu bốn bể, đem lại cho bao người xem những cảm xóc thó
vị, và hiểu thêm về nền văn hoá lúa nước Việt Nam.
Trong bản đồ làng kháng chiến kiểu mẫu Nguyên Xá Thái Bình về
phía Tây có một vùng đất tô màu đỏ xẫm với chú thích “xóm Cầu Kênh”.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
3
Rối nước Nguyên Xá
Nơi họ Kênh (họ Nguyễn Huy), Dòng họ đầu tiên đã đến đây lập Êp, xây
dựng nên làng Nguyên Xá quê ta. Họ Kênh đến nay đã 27 đời, nếu tính theo
đời thì vào khoảng 700 năm, mà nghệ thuật múa rối nước của ta cũng hình
thành và phát triển ngay từ đây. Ở giữa vùng châu thổ sông Hồng, một vùng
quê mà nước nhiều hơn đất, cuộc sống con người luôn phải đối mặt với lũ
lụt, chuyện đói rét là lẽ thường tình, nhưng con người vẫn lạc quan yêu cuộc
sống, họ đã dùng nước để mua vui, mượn nước để sinh sản ra nghệ thuật.
Thuở sơ khai, trong hoàn cảnh hoàn cảnh còn khó khăn, có thể các cụ
chỉ dùng những vật liệu đơn giản, dễ chế tạo nh : củ tre, dóng tre, song mây,

gỗ lạt, rồi dựng lại những sự vật, hiện tượng gần gũi với cuộc sống. Lấy gỗ
đẽo gọt ra con trâu, cái cày, rồi cầm tay đưa xuống nước, nghiêng nghiêng,
ghé ghé, sau mới xem cái gì dùng bằng sào thì dùng, cái gì dùng bằng dây
thì dùng để kéo ra xa hoặc kéo lại. Có thể mỗi người làm ra được một trò
hoặc nhiều trò, rồi nhiều người góp lại trong phường hội với nhau, do vậy
đã gây ra sù bí mật khắt khe đến nỗi ngay trong phường hội với nhau. Bí
mật đến nỗi không truyền cho con gái vì sợ con gái lấy chồng làng khác, bí
mật đến mức anh ruột không truyền cho em ruột, nhiều trò rối của nhiều cụ
chưa kịp truyền cho con cháu thì các cụ đã qua đời, như trò Rồng hành Mã
của cụ Tổng Chuẩn phường Tây Trong.
Nhưng cũng cần phải nói, ở hoàn cảnh khó khăn, lại ở thời kì chưa có
sắt thép thế nhưng tổ tiên ta đã sản sinh ra biết bao trò rối đơn giản mà
huyền bí, thô sơ mà tinh tế, thần kỳ mà mảnh dẻ, bình dị mà hấp dẫn người
xem. Những đạo cụ gây cười, hoặc những máy móc tinh sảo để tạo ra chất
thơ, là niềm vui không pha trộn của trẻ em và của cả người lớn.
Trong nhiều thế kỷ qua, nghệ thuật múa rối nước chỉ giới hạn trong
một số làng của đất nước Việt Nam, sân khấu thôn dã chưa ra khỏi biên giới.
Cho đến năm 1984, khi lần đầu tiên rối nước được xuất khẩu. Trước sự
thành công rực rỡ, đã gây được tiếng vang lớn làm nức lòng khán giả
phương Tây bởi sáu diễn viên của phường rối nước Nguyên Xá. Vinh dự tự
hào màu cờ sắc áo phát huy hết thảy nghệ thuật cổ truyền, đậm đà bản sắc
dân téc tô thắm thêm cho truyền thống văn hoá quê hương.
Xem trò rối phường Nguyên Xá thường thấy mọi cảnh vật đều gắn
liền với cuộc sống hàng ngày của người nông dân như con trâu cái cày,
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
4
Rối nước Nguyên Xá
nơm vó, chài lưới, nong nia, thúng mủng, quang gánh…Các trò diễn đều
ngắn gọn, phản ánh chân thật cuộc sống lao động, chiến đấu chống thiên tai
địch họa, bảo vệ sản xuất. Các trò rối phường Nguyên Xá đã đem lại cho

người xem cảnh gia đình nông dân ở vùng quê làm lúa nước, cảnh nông
thôn đầm Êm, chồng cầy vợ cấy, cảnh đùa ao bắt cá, cảnh việc nhà xay thóc
dã gạo, dệt cửi ru con. Cảnh hội hè đình đám, rước kiệu quanh làng, múa kỳ
lân sư tử, sư vãi chạy đàn cầu an cầu mát thật trang trọng và trù phú, thật
hồn nhiên và méc mạc. Có thể nói nghệ thuật múa rối nước ở một làng quê
luôn luôn tồn tại sinh sôi và phát triển, nó sản sinh ra từ làng xã, cho nên nó
bền vững, rất bền vững!. Mặc những biến cố thăng trầm của lịch sử, cứ đời
qua đời, cứ phụ truyền tử kế, và nó cũng chính là sự sáng tạo rất nông dân.
Mét củ tre, mấy dóng tre, một sợi dây qua bàn tay của người nghệ nhân là có
thể thành ngay mét con rồng, rồi mượn mặt nước là có thể bơi lượn uyển
chuyển, mềm mại phun nước, phun lửa. Hay một miếng gỗ, qua gọt đẽo
thành những con cá, con rùa bơi lội dưới nước sinh động…
Một chú rồng đang tung tăng bơi lội, phun nước
Không còn nghi ngờ gì nữa, nghệ thuật múa rối nước đã biến những
sự vật hiện tượng vô thức thành siêu thức. Xin cảm phục, trân trọng và ghi
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
5
Rối nước Nguyên Xá
nhớ công ơn của các vị tổ tiên, đã không ngừng phấn đấu, sáng tạo trong lao
động, nghệ thuật để lại cho hậu thế một kho tàng văn hoá vô giá!

Các khúc gỗ được đẽo gọt tỉ mỉ qua bàn tay khéo léo của
người nghệ nhân
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
6
Rối nước Nguyên Xá
Đã được thổi hồn vào thành người nông dân, con trâu, cái
cày…kể lại sinh động những câu chuyện của làng quê Việt Nam
Phần II
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA

PHƯỜNG RỐI NƯỚC NGUYÊN XÁ
Châu thổ Bắc Bộ với mạng lưới đầm, sông, hồ, ao dày đặc là cội
nguồn quê hương của nghệ thuật rối nước. Ai mà chả biết địa chỉ rối nước
lừng danh Nguyên Xá Thái Bình.
Nhị hà quanh bắc sang đông
Kim Ngưu, Tô Lịch là sông bên này
Múa rối nước được người Pháp đánh giá cao sự sáng tạo và trân trọng
gọi nó là linh hồn của đồng ruộng Việt Nam. Rối nước đáng được xếp vào
hàng những hình thức quan trọng nhất của sân khấu rối. Trong nghệ thuật ca
ngợi vẻ đẹp của nước. Nhưng it ai nghĩ đến việc sử dụng mặt nước để làm
nghệ thuật, có nước con rối mới hoạt động được, nước còn làm cho con rối
vo cùng sinh động, làm chúng lúc nào cũng tươi tắn, như một nhận xét nước
cũng là một nhân vật của múa rối, mặt nước như êm ả với đàn vịt trở nên
thơ mộng trong làn khói huyền ảo khi bầy tiên nữ giáng trần múa hát, nhưng
cũng sôi động trong những trận chiến của các chú lân. Mặt nước còn giúp
cho những con rối thoắt Èn, thoắt hiện, không những hỗ trợ mà còn tạo ra
cái hấp dẫn ly kỳ bất ngờ của con rối. Người nông dân ở làng quê quanh
năm bán mặt cho đất, bán lưng cho trời nhưng rất đam mê nghệ thuật. Buổi
ban đầu người ta đã đẽo củ tre làm đầu rồng, láy song mây làm thân rồng,
lấy tre gỗ gọt đẽo làm những con rùa con cá đem ra ao nhà mình để rồi mình
diễn mình xem. Cứ thế đời qua đời, phụ quyền tử kế cho đến ngày nay. Hoạt
động của múa rối nước truyền thống ở các phường hội đã gắn liền với các
tín ngưỡng lễ hội của làng, vừa là để mua vui, vừa là để lễ bái thần phật, như
lễ tế trâu bánh của đình Thượng, đình Đoài, lễ cầu mát của chùa Quỳnh,
chùa Trại vào tháng 3 và tháng 8 hàng năm. Ngoài ra, phường rối của làng
còn diễn phục vụ theo sự mời gọi của các nhà chức trách khi khai hạ được
thăng quan tiến chức. Ở địa phương những người tham gia phường rối đều
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
7
Rối nước Nguyên Xá

là diễn viên nghiệp dư. Họ là nông dân, khi thời vụ thì cầy cấy thu hoạch,
lúc nông nhàn thì làm đủ nghề để nuôi nhau. Họ tham gia các sinh hoạt hội
hè, các trò vui diều sáo, pháo đất. Đặc biệt là họ đã tự nguyện tham gia nghệ
thuật múa rối nước với sự nhiệt tình, say sưa truyền nghề, tổ chức luyện tập
tiết mục, các trò rối, để chờ đón các dịp biểu diễn. Ngày xưa khi đi diễn,
phường chỉ có dăm ba bồ quân, gồng gánh mang vác đi theo, còn buồng rối,
nhà nanh, mái trương, dàn cờ đều đến đâu mới làm ở đấy, người xưa để lại
câu :
“ Phường rối tôi là phường rối nước, không bao giê được ở trên khô,
múa xong lại bỏ vào bồ “
Điều đó chứng tá :
Khi xưa các quân trò, đạo cụ là rất nhỏ bé, Ýt ỏi, hạn hẹp nhưng
những miếng trò thì sắc sảo, trò diễn thì ước lệ. Vả lại một làng với bốn thôn
mà có đến bốn phường rối nh :
Phường Tây trong của cụ Nhất Động
Phường Tây ngoài của cụ Tổng Bủng
Phường thôn Bắc của cụ Phó Mậu và anh em hai cụ Hội Phiến, cụ
Tổng Quynh.
Ở thôn hạ Đồng ( tức thôn Ba Vì, trước thuộc xã Nguyên Xá ) còng
có một phường rối do cụ Nguyễn Đức Giới - Nguyễn Đức Tuân - Nguyễn
Đức Khiển - cô Khiêm - cô Kính tạo dựng. Số nghệ nhân có trình độ nghề
nghiệp, có tư duy được dân làng cổ vũ và nuôi dưỡng, giữ gìn, phát triển
môn nghệ thuật này.
Còng nh các phường rối khác, từ trước năm 1945 các phường múa rối
đều ro các nghệ nhân tự do lập nên, đều là những người có uy tín, có điều
kiện kinh tế, có tiếng nói trong xã hội đứng ra làm trùm trưởng. Tuy là môn
nghệ thuật truyền thống của một thôn làng, nhưng nó đã gắn bó với người
dân địa phương nh máu thịt.
Thái Bình ta đã bao năm giặc pha nhà cháy, lụt lội mất mùa, quân rối,
đạo cụ đều mất hết. Nhưng các sự tích múa rối thì không bao giê phai mờ.

Chín năm kháng chiến gian khổ đã qua, hoà bình được lập lại, miền Bắc
được giải phóng, người người ra sức tăng gia sản xuất, ổn định cuộc sống,
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
8
Rối nước Nguyên Xá
người cày có ruộng. Mọi hoạt động văn hoá xã hội song song được tiến
hành, nghệ thuật múa rối nước cũng nhanh chóng bõng lên nh cờ được gió.
Các nghệ nhân lại cùng nhau tiền đóng gạo góp, mua sung đục quân, sắm
sửa đạo cụ. Ao làng ta chú Tễu lại nở nụ cười vui.
Ngày 26 tháng 03 năm 1956 là ngày vui mừng nhất của phường rối
Nguyên Xá. Đó là ngày bộ trưởng văn hoá nước Việt Nam Dân Chủ Cộng
Hoà Hoàng Minh Giám mời phường rối Nguyên Xá Thái Bình lên thủ đô
Hà Nội biểu diễn và trao đổi nghệ thuật với đoàn múa rối Radot nước Tiệp
Khắc cũ. Chuyến đi này có nhiều cụ cao niên nh
Cụ Nguyễn Bá Lục
Cụ Hoàng Duy Phong
Cụ Hoàng Duy Ngọc
Cụ Đình Tư ( cô Kí Phấn )
Cụ Vũ Ngọc Long
Cụ Vũ Ngọc Khúc
Và các diễn viên của phường rối Nguyên Xá.
Sau chuyến công tác này, phường rối chúng ta đã phát huy nghệ thuật
cổ truyền và tiếp thu tinh nghệ thuật thế giới, để xây dựng môn nghệ thuật
có một không hai vững vàng đi lên.
Chuyến đi biểu diễn và trao đổi nghệ thuật với đoàn Radot đã báo
hiệu sự quan tâm của nhà nước đến với một phường rối của một thôn làng.
Thực hiện kế hoạch giữ gìn và phát huy hết thảy loại hình nghệ thuật
dan gian truyền thống, các tích trò cổ như bật cờ, múa tễu, rước kiệu, sư vãi
chạy đàn, chọi trâu, đánh cá, sản xuất, cáo vịt, các trò mới cũng được dàn
dựng như : chiến thắng sông Lô - du kích giữ làng cũng lần lượt được trình

diễn.
Năm 1958, tại hội diễn văn công toàn miền Băc, phường rối Nguyên
Xá đã đóng góp cho hội diễn các trò rối đắc sắc được khán giả khen ngợi.
Năm 1960, dự liên hoan múa rối miền Bắc tại Hà Nội, từ thực tiễn
của rối nước, sau một thời gian tạo dựng. Qua các cuộc liên hoan trao đổi
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
9
Rối nước Nguyên Xá
nghệ thuật. Chúng ta đã tự khẳng định được mình, bước đầu đã xoá đi được
những khắt khe bí mật, và cũng bắt đầu có một định hướng mới trong quan
điểm trao đổi nghệ thuật.
Trong những năm đầu thập kỷ sáu mươi, xã ta đã đón đoàn múa rối
trung ương về xã thâm nhập thực tế, kết nghĩa anh em, phường rối Nguyên
Xá hướng dẫn đoàn rối trung ương nghệ thuật rối nước. Cán bộ, diễn viên
đoàn rối trung ương ra đồng cùng với xã viên nông nghiệp sản xuất. Đoàn
rối trung ương giúp ta dựng vở thi hoá rồng, một vở rối hoàn hảo, có kịch
bản, có chủ đề, có âm nhạc chữ tình.
Sau một thời gian làm quân, sơn phết, lắp máy, tập luyện. Mùa hè
năm 1962, vở thi hoá rồng được trình diễn ngay giữa sân đình làng Nguyễn.
Đây là chương trình thử nghiệm đưa rối nước vào diễn trong một chiếc
thùng gọi là “ bể nước trên cạn “.
Một tháng sau ngày đế quốc Mĩ gây sự kiện vịnh Bắc Bộ, mở rộng
chiến tranh phá hoại miền Bắc nước ta, ngày 05-09-1964 tại Nguyên Xá, bộ
văn hoá đã tổ chức hội nghị tổng kết công tác sưu tầm nghệ thuật múa rối
dân gian truyền thống. Tập hợp sự tham gia đông đảo của những nhà hoạt
động lý luận và nghệ thuật múa rối. Đây là một sinh hoạt học thuật thực
tiễn, đánh dấu sự phát triển toàn diện nghệ thuật kỹ xảo của rối nước, giai
đoạn này được coi nh cung sức của phường rối địa phương đã được chính
quyền địa phương đầu tư công sức, tiền của.
Phường rối Nguyên Xá thời kỳ đánh Mĩ, mười năm xây dựng, bước

đầu được nhà nước quan tâm, chính quyền xã giúp đỡ, được nhân dân trong
xã cổ vũ, các trò cổ được nâng cao. Sau khi tiếp nhận vở thi hoá rồng, đã
đưa vào chương trình hai của các buổi biểu diễn. Khi cả nước vào cuộc
chiến, phường rối chúng ta cũng sẵn sàng nhập cuộc với cả nước chiến đấu.
Nhiều diễn viên tòng quân vào Nam đánh Mĩ. Ở hậu phương, nhiều cán bộ
diễn viên tham gia trực chiến cũng nhân dân trong xã lập công oanh liệt.
Trong chặng đường mười năm đánh Mĩ 1965 – 1975, phường rối vẫn
vững vàng đi lên. Tiết mục đánh máy bay Mĩ, bắt sống giặc lái được dàn
dựng và được diễn suốt 10 năm.
Ngày 14 tháng 03 năm 1969 tại Chí Linh - Đông Triều, Đại Tướng
Võ Nguyên Giáp cùng phu nhân và các tướng lĩnh sĩ quan quân khu III đã
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
10
Rối nước Nguyên Xá
xem phường rối Nguyên Xá trình diễn. Sau buổi biểu diễn, Đại Tướng Võ
Nguyên Giáp đã xuống tận buồng rối bắt tay từng diễn viên : Đại Tướng hỏi
“ sao bật cờ khéo thế ”. Một rừng cờ từ dưới nước tung lên bay phần phật,
cụ Hoàng Duy Phong đứng lên thưa Đại Tướng “ đó là hoá trang”. Đại
Tướng gật đầu hiểu ý, Đại Tướng hỏi tiếp “ thế ai làm ông cụ, ai làm con vịt
“ . Cô Phong thưa “ kêu làm con vịt là bác Mộng Bòng, còn anh Hậu trong
vai ông cụ “. Đại Tướng cùng anh em diễn viên vui cười trong căn nhà rối
chứa chan tình cảm và xúc động.
Ngày 26 tháng 08 năm 1970, tại ao chùa Êm, phường rối đã biểu diễn
phụ vụ hội nghị anh hùng chiến sĩ thi đua quân khu III. Mặc cho bom đạn
của giặc Mỹ đe doạ, nhưng đêm diễn vẫn đầy đủ âm thanh ánh sáng. Các trò
rối cổ nh cáo bắt vịt, múa tiên, múa rồng và trò bắn máy bay Mỹ bắt sống
phi công cũng được trình diễn. Có lẽ đêm này là buổi xem lí thó nhất của
các anh hùng chiến sĩ toàn quân khu.
Để động viên các chiến sĩ sắp lên đường vào Nam đánh Mỹ, ngày 12
tháng 02 năm 1973, phường rối Nguyên Xá đã ra xã Quỳnh Trang nơi đóng

quân của đơn vị để biểu diễn. Buổi biểu diễn này đã được các chiến sĩ nhiệt
liệt hưởng ứng.
Mùa hè năm 1973, khoá học diễn viên múa rối của đoàn múa trung
ương đã về Nguyên Xá để thực tập. Phường rối của chúng ta đã dựng nhà
rối tại ao cụ Đình Tài để huấn luyện và truyền nghề cho các thực tập sinh rối
nước của trung ương. Các cụ nghệ nhân cao tuổi như cụ Hoàng Duy Ngọc,
cụ Nguyễn Bá Lục, cụ Hoàng Duy Phong và các anh em trong phường rối
đã tận tâm truyền nghề cho các cháu.
Trong không khí thanh bình, nhân dân thị xã Thái Bình đón mời
phường rối Nguyên Xá về hồ Kì Bá biểu diễn góp vui. Ngày quốc tế lao
động 1-5 cờ đỏ sao vàng của phường rối Nguyễn lại tung bay trên mặt hồ thị
xã. Chú Tễu lại nở nụ cười duyên mừng vui cùng nhân dân Thái Bình yêu
quý, lần này chỉ diễn được một buổi rồi phải hoãn vì khán giả quá đông.
Vừa chiến đấu, vừa lao động sản xuất, vừa hoạt động giữ gìn nghệ
thuật.
Để đánh giá đúng mức sự trưởng thành của các phường rối. Từ ngày
27-28-29 tháng 06 năm 1974, bộ văn hoá tổ chức hội nghị khoa học chuyên
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
11
Rối nước Nguyên Xá
đề về múa rối nước tại Hà Nội. Phường rối nước Nguyên Xá được mời biểu
diễn minh họa.
Sau buổi diễn, phường rối xã nhà được đón bác Trường Chinh – Chủ
tịch quộc hội nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà tại hội trường đoàn múa
rối trung ương. Trong không khí đầm Êm, giữa lãnh tụ với diễn viên, bác
Trường Chinh hỏi thân mật “ khi diễn xuất các cụ phải lội đến đâu”, cụ
Nguyễn Bá Lục đứng lên vạch vạch ngang bông không nói nên lời vì cụ Lục
nhà ta quá xúc động.
Phường rối sau ngày thống nhất đất nước. Ngày 30 tháng 04 năm
1975, chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử giải phóng miền Nam kết thúc thắng

lợi, mở ra trang sử mới của đất nước, đồng thời tạo ra sức mạnh mới cho các
môn nghệ thuật, trong đó có môn múa rối nước truyền thống. Được giao lưu
rộng rãi hơn, xa xôi hơn với sức vươn lên của chính mình.
Nhân ngày kỷ niệm cách mạng tháng 8, quốc khánh mùng 2 tháng 9,
sở văn hoá Nghĩa Lé đã đón phường rối nước Nguyên Xá lên biểu diễn
chuyến đi xa dài ngày từ 19 tháng 8 đến ngày 5 tháng 9. Qua nhiều đêm
diễn dưới ánh điện của núi rừng Tây Bắc, các trò rối cổ được diễn ra đã để
lại những Ên tượng tốt đẹp đến với đồng bào các dân téc và các chiến sĩ
quân đội ở miền xuôi lên làm kinh tế.
Những buổi trình diễn phục vụ khách quốc tế như Trung Quốc, Nhật ,
Pháp lại được tiếp tục. Ngày mùng 2 tết năm 1980 rối Nguyễn diễn phục vụ
chuyên gia Liên Xô cũ tại hồ Xưởng Chiếu. Tiếp đến là diễn phục vụ các
nhà nghiên cứu khoa học do bác Nguyễn Huy Hồng đi cùng.
Chuyến thăm Pháp của bộ trưởng văn hoá Nguyễn Văn Hiếu năm
1982 và lần triển lãm quân rối nước với mô hình sân khấu tại Praha- Tiệp
Khắc cũ. Cuối năm 1983 nhà văn hoá thế giới Maison Des Cultures Du
Monde đã mời đoàn múa rối nước Việt Nam sang thăm và biểu diễn tại
Paris - Pháp, và một số thành phố phía nam nước Pháp, rồi sang các thành
phố phía bắc Italia.
Một kỷ nguyên mới đã mở ra
Vinh quang đã đến với rối nước Nguyên Xá Thái Bình chúng ta, và
được giới thiệu với bạn bè thế giới một môn nghệ thuật độc đáo mà chỉ có ở
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
12
Rối nước Nguyên Xá
Việt Nam. Đó là sự mong đợi của bao thế hệ làm rối nước. Cuối tháng 10
năm 1983, rối nước Nguyên Xá cử hai thành viên là Nguyễn Hữu Ngữ và
Hoàng Duy Luyến lên nhà hát múa rối trung ương lo liệu cho chuyến đi.
Tiến hành sửa soạn quân trò, lắp ráp máy móc đón đoàn ta lên luyện tập tại
nhà hát múa rối trung ương, hai ông Ngữ và Luyến đã vận dụng sáng tạo cải

tiến máy móc chuyển thể các trò tiên, trò sư tử tù cũi sang bàn để diễn được
trên bể nước. Hai ông đã hoàn thành suất sắc nhiệm vụ sau 70 ngày tập
luyện, làm quen với sân khấu nước chuẩn bị thủ tục xuất cảnh.
Ngày 12 tháng 02 năm 1984, đoàn vào thành phố Hồ Chí Minh biểu
diễn. Tại đây các diễn viên phải làm quen với đường phố, quen với ăn ở đi
lại. Đúng 15 giê ngày mùng 01 tháng 03 năm 1984, một đoàn rối nước Việt
Nam sang Tây Âu biểu diễn. Gần hai chục giê bay, sáng sớm ngày mùng 03
tháng 03 tới sân bay Dogon, tại đây đại diện nhà văn hoá thế giới, tuỳ viên
văn hoá Pháp, và cán bộ sứ quán Việt Nam tại Pháp đã đón đoàn về nhà
khách sứ quán Việt Nam tại Paris.
Ngay đêm mùng 03, sứ quán Việt Nam cho đoàn rối đi thăm cảnh đẹp
của Paris suốt một đêm, gọi là đêm Paris. Ngày 04 một người Việt kiều là
ông Phạm Doanh, kỹ sư kiến trúc đưa đoàn ta đi thăm tháp Effen, đi trên
sông Sen thăm Khải Hoàn Môn, thăm bảo tàng Pháp và đi các siêu thị.
Buổi diễn quốc tế đầu tiên, tại thành phố Popiny cách thủ đô Paris
chõng 30km đã thành công rực rỡ, một nửa khán giả hâm mộ không còn chỗ
phải đợi xem buổi sau.
Ông bà thị trưởng thành phố này, đã mời đoàn vào toà thị chính dự
tiệc và bày tỏ tình cảm với dân téc Việt Nam.
Đoàn về lâu đài Seed’iveque ở trung tâm Paris diễn 3 ngày 6 buổi.
Các buổi diễn đều cuốn hót người xem, làm nức lòng hàng nghìn khán giả
Pháp và người Việt Nam tại Paris. Buổi đầu có ngài Bộ Trưởng văn hóa
Pháp và phu nhân tới xem. Giáo sư viện sĩ Trần Văn Khê đã miêu tả những
đặc thù của nghệ thuật rối nước cho ngài Bộ Trưởng và đông đảo khán giả
Pháp, cộng đồng người Việt tại Paris để biết. Những ngày sống trên đất
Pháp, chúng ta đã gặp gỡ giao lưu với rất nhiều Việt kiều, họ sung sướng
mừng tủi, nhiều người đã khóc khi xem rối diễn cảnh đồng quê Việt Nam,
cảnh trâu cày người cấy, cảnh trên lưng trâu chú mục đồng tiếng sáo véo
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
13

Rối nước Nguyên Xá
von, được thông qua các trò rối diễn trong bể nước ở sứ người xa lạ. Mấy
chục ngày diễn ở Paris, qua biết bao khó khăn, dự biết bao bữa tiệc thân
tình, nghe bao điều chúc tụng ngợi khen của khán giả hâm mộ và báo chí đã
đăng tải trên các tờ báo hàng ngày lưu hành trên đất Pháp. Rời Paris xuống
các thành phố phía nam nước Pháp, rối của ta đã trình diễn ở các thành phố
Larusen – Robin – Bocdo – Lion – Tulu – Macxay. Từ giã xứ sở Pháp sang
bắc Italia rối nước Nguyên Xá diễn mở màn tại thành phố Parma, gặp gỡ
giao lưu với rất nhiều kiều bào Việt Nam trên đất Ý. Tới thành phố Milan có
nhiều buổi diễn ngoài trời và diễn trong rạp siếc, dân xứ sở nơi đây không
êm ả như ở Pháp, mà họ rất sôi động. Các buổi diễn xong họ không ra về mà
ùa lại phía sau sân khấu ôm chúng tôi la hét quăng quật rồi chụp ảnh chung
xin chữ ký, nhiều võ sư Việt Nam được hội Việt Kiều giao cho bảo vệ
chúng tôi đã dành hàng ngày để đưa đoàn rối đi thăm quan, mua sắm, đi ăn
cơm Tây Ban Nha trên đất Ý.
Rời Paris, rời nước Pháp, rời thành phè Milan, Roma chúng tôi không
sao quên được những điều kỳ thó mà người dân xứ sở Tây Âu đã dành cho
mình. Những ngày đi thăm đảo Larutxen nằm trên biển Đại Tây Dương,
nghe những lời thán phục của những người Tây, người Ý, tình cảm sâu nặng
của Việt kiều ta. Rối nước Nguyên Xá đã làm hài lòng những người dân Tây
Âu xa xôi. Từ những trò rối nước tinh tế, hấp dẫn đã đưa người xem gần gũi
hơn, hiểu biết hơn nền văn hoá Việt Nam
Ngày xưa Tễu tắm ao ta
Ngày nay Tễu đã phô ra hồ người
Sướng đời chưa chú Tễu ơi
Thế gian mê mải nụ cười Tễu duyên
Trong hai năm 1984 – 1985 tuy nội bộ phường rối gợi lên những bất
đồng nho nhỏ nhưng cũng có nhiều buổi diễn cho khách nước ngoài như
diễn cho đoàn Nhật Bản quay phim do ông Puchin làm đạo diễn, buổi diễn
cho cán bộ công nhân dầu khí Liên Xô cũ tháng 08 năm 1985, diễn hội nghị

quân sự địa phương quân khu III tại Kiến An. Tháng 10 diễn cho lễ hội chùa
Chông.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
14
Rối nước Nguyên Xá
Đầu tháng 03 năm 1986, sau khi bầu lại cán bộ phường rối do ông
Phan Duy Toàn làm phường trưởng. Hợp tác xã chiếu xe đã cho phường rối
25.000đ . Chóng ta đã tu sửa quân trò, làm lại Thuỷ Đình và tiến hành
chuyến công du đi diễn dài ngày tại đền Hùng, rồi thẳng về hội Tân La.
13 ngày lưu diễn bán vé thu tiền, có ngày đã diễn đến 5 buổi, xem ra đợt thử
nghiệm ngày cũng đã thành công, đủ trang trải nuôi nhau, có ngày công, lại
có dành cho quỹ.
Năm 1987, sau khi diễn cho Thái Phóc mở hội. Ngày mùng 01 tháng
05 chóng ta đã diễn minh họa cho hội nghị chuyên đề nghiên cứu khoa học
về rối nước do cục nghệ thuật Bộ văn hoá tổ chức tại Nguyên Xá.
Diễn xong, bốc dỡ vào nhờ kho xưởng chiếu. Đây cũng là buổi diễn
cuối của thập kỷ 80. Do kho chiếu dột nát, Èm ướt, nên mối đắp lên tàn phá
nặng nề, được chuyển về kho nông nghiệp, cơn bão số 5 kéo đổ nhà làm mất
đi khá nhiều quân rối và đạo cụ, lại chạy về nhà truyền thanh. Trung thu
năm Êy, các cháu đập vỡ cửa lấy đi cả sư vãi và quân rước kiệu.
Thời bao cấp đã qua, khoán mười đã đến, nguồn cung cấp phục vụ
cho nghệ thuật cổ truyền ở xã không còn nữa. Rối nước ta dừng lại trước
cảnh nguy nan, tưởng chõng không có cơ vực lại.
Suốt hơn ba chục tháng trời, chỉ có họp đầu xuân và thăm viếng cha
mẹ diễn viên khi quá cố. Phường rối chúng ta đã bao năm rạng rỡ, mà lúc
này lâm vào cảnh nguy nan tồi tệ, thậm chí có thể phá sản. Đau thì đã đau,
nhưng những người còn có tâm với phong trào thì sao chịu cho nổi.
Ngày 14 tháng 10 năm 1990, nhân kỷ niệm 100 năm ngày thành lập
tỉnh Thái Bình, được phòng văn hóa huyện giúp đỡ, phường rối Nguyên Xá
tham gia chưng bày sân khấu rối nước tại nhà triển lãm Thái Bình.

Sáu diễn viên tham gia triển lãm gồm:
Nguyễn Hữu Ngữ Nguyễn Chất Luân
Hoàng Duy Luyến Nguyễn Bá Thắng
Nguyễn Trọng Đường Vò Ngọc Khanh
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
15
Rối nước Nguyên Xá
Ngày 06 tháng 12 năm 1990, căn cứ vào đề nghị của trưởng phòng
văn hoá thông tin huyện Đông Hưng – Hoàng Duy Liêm. Sở văn hoá thông
tin Thái Bình quyết định cắt bớt kinh phí của đoàn chèo cho rối Nguyên Xá.
Hai triệu đồng để xây dựng lại, mặc dầu cuối năm bận rộn, ngày 08 tháng 12
năm1990 Đảng uỷ uỷ ban nhân dân xã, mà đích thân là chủ tịch, bí thư,
trưởng phòng văn hoá huyện họp tại nhà cụ Hoàng Duy Thuyên. Quyết định
xây dựng lại phường rối của xã. Vậy là những khó khăn đã phải nhường
bước cho sự vươn lên. Chúng ta đã phải tân trang lại chính mình để nghệ
thuật truyền thống không phải riêng của những người trong phường rối, mà
phải là của toàn dân Nguyên Xá đã bao đời giữ gìn. Một phường rối mới
gồm 23 người, nhưng bác Tiến, bác Cương, bác Tư không tham gia, nên còn
lại có 20 người.
Mét ban chấp hành do anh em bỏ phiếu bầu ra gồm 5 người :

Nguyễn Hữu Ngữ : Phường Trưởng
Hoàng Duy Luyến : Phường Phó Tài Chính
Nguyễn Trọng Đường : Phường Phó
Nguyễn Bá Thắng : Đạo Diễn : §¹o DiÔn
Nguyễn Chất Luân : Sân Khấu
Ngày 15 tháng 12 năm 1990 sau một tuần được tổ chức lại. Ban chấp
hành mới khẳng định : muốn đáp ứng được yêu cầu của người xem trong
thời mở cửa, rối nước phải tìm đến người xem, muốn đạt được điều này thì
quân rối phải đẹp, có tính dân gian, trang trí ánh sáng phải hài hoà rực rỡ,

mà trò diễn phải diễn thật hay.
Tiếp nhận tiên của sở văn hoá công trợ, phường rối tiến hành mua
sung đục quân làm lại Thuỷ Đình, làm lại mái trương bao lan bằng chất liệu
tốt, sơn vẽ lại. Những chiếc máy cứng đóng đanh tre nay đã được khoan, cài
kim băng, nhẹ nhàng thuận lợi hơn khi điều khiển. Hệ thống ánh sáng âm
thanh, máy phát điện cũng được mua sắm. Các hoạ sĩ, nhạc sĩ, đạo diễn
chuyên nghiệp cũng được mời về giúp đỡ, một chương trình hoàn hảo cho
buổi diễn được thực hiện.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
16
Rối nước Nguyên Xá
Ngày 28 tháng 03 năm 1991 ký hợp đồng làm phim cho Nhật, hãng
phim Tokyo do SATO đạo diễn. Hơn một tuần giao lưu tập luyện, một buổi
diễn cho Nhật coi phim và ra mắt nhân dân đã thành công mỹ mãn. Được
nhân dân trong xã và đoàn làm phim động viên khích lệ, toàn thể cán bộ
diễn viên phường rối vui mừng tự tin như đã thoát ra được sự dồn Ðp của
những năm cuối thập kỷ 80.
Năm 1991 – 1992, Phường rối có một bước tiến về nghệ thuật và biểu
diễn, đã đạt huy chương vàng liên hoan múa rối nước Thái Bình lần thứ nhất
1992.
Phải coi đây là cái mốc quan trọng của sự trưởng thành. Nh chóng ta
đã xác định, đã đến lúc phải thật gọn nhẹ, phải tinh cán tinh binh. Cái mức
20 người là rất phù hợp. Khi làm cán bộ cùng làm, khi diễn cán bộ diễn viên
cùng diễn. Nghiêm túc trong phong cách biểu diễn, bỏ qua những sai sót
nhỏ sảy ra, giúp đỡ nhau khi diễn xuất cho anh em tù tin, tự giác trong mọi
công việc. Nhờ vậy, hàng trăm buổi diễn đều xuôi chèo mát mái.
Qua 3 năm hoạt động nhiều buổi diễn phục vụ lãnh đạo nhà nước,
quốc hội, đoàn khách Canada, phường rối nước Nguyên Xá đã hình thành
tính chất tự cung tự cấp, tự trang trải hiện tại cũng như lâu dài. Đảng bộ xã,
uỷ ban xã chỉ còn nhiệm vụ chỉ đạo đường lối chính sách, giữ gìn bản sắc

văn hoá dân téc, nghệ thuật truyền thống quê hương. Chăm lo cho phường
rối, chăm lo cho sự nghiệp phát triển nghệ thuật. Đảng bộ chính quyền đã có
sự quan tâm tạo mọi điều kiện cho rối hoạt động. Đã chứng minh sù tin cậy
để giao phó cho thế hệ chúng ta gìn giữ vốn cổ của cha anh để lại. Phát huy
thế mạnh của các năm qua, chóng ta đã có những đợt diễn dài ngày ở thị xã,
gây được tiếng vang trong và ngoài tỉnh.
Tháng 03 năm 1994, phường rối đã diễn liên tục 12 ngày ở Đông
Minh, Tiền Hải, Thụy Văn, Thái Thụy. Trong 13 buổi diễn, buổi nào cũng
rát đông khách xem, để lại cho người hâm mộ những Ên tượng tốt.
Theo nguyện vọng của diễn viên ngày 28 tháng 05 năm 1993, phường
rối đã tổ chức chuyến đi thăm quê hương Bác, rồi về tắm biển Sầm Sơn, 5
ngày du lịch anh em rất phấn khởi.
Kế đó đầu mùa hè năm 1994 phường rối lại tổ chức cho anh em đi
thăm quan du lịch Huế, nơi tụ hội các công trình văn hoá cổ kính của các
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
17
Rối nước Nguyên Xá
đời vua nhà Nguyễn đã được Unesco công nhận di tích lịch sử thế giới, thăm
động Hoa Lư, quê hương Đinh Bộ Lĩnh từ 24 tháng 05 đến 03 tháng 06.
Qua hai đợt thăm quan du lịch đã giúp cho anh em diễn viên hiểu biết
thêm về đất nước con người Việt Nam. Sau chuyến thăm quan về, phường
rối lại đi diễn tại Cỗu lề cho hội nghị văn hoá dân gian các tỉnh đồng bằng
Bắc Bộ.
Rối nước Nguyên Xá đi Tây Âu về đã diễn báo cáo hội nghị ban chấp
hành trung ương Đảng – Quốc hội tại Hồ Giám từ 03 đến 10 tháng 07 năm
1984.
10 năm sau, từ ngày 25 tháng 08 đến ngày 04 tháng 09 năm 1994 rối
nước Nguyên Xá lại lên Hà Nội dự liên hoan múa rối nước toàn quốc. Đây
là cuộc đua tài với bạn đồng nghiệp, có hai đối thủ chuyên nghiệp là nhà hát
múa rối Trung Ương và đoàn rối Hà Nội.

Phường rối Nguyên Xá phải đạt thành tích cao trong liên hoan để
xứng đáng là bậc thầy của rối nước. Anh em đã tự tin, chuẩn bị tập luyện
tốt, được cấp trên đầu tư, được nhân dân trong xã cổ vũ. Ngay trong buổi
biểu diễn báo cáo có đông đủ các nhà đạo diễn, nhà nghiên cứu, quay phim
đại diện uỷ ban tỉnh, huyện cùng đông đảo khán giả tới xem đã đánh giá : “
có một không hai “.
Hơn 10 ngày tham dự liên hoan, trên đất thủ đô, anh em diễn viên
được học tập nhiều cái hay của đồng nghiệp, xem các bảo tàng, phong cảnh
thủ đô. Phường rối của chúng ta được ban giám khảo chọn biểu diễn vào
buổi tổng kết.
Hôm đó, ban giám khảo đã tập trung nhiều nhà làm phim nghệ thuật
lỗi lạc nh Tiến sĩ Đình Quang, nghệ sĩ nhân dân Phạm Thị Thành, nhà
nghiên cứu nghệ thuật Nguyễn Huy Hồng, các đạo diễn nh Trần Lực, Hoàng
Huệ, Tuấn Khanh.
Tất cả dành cho phường rối Nguyễn nh mét khám phá các môn nghệ
thuật trò dây – một đặc chủng của phường rối Nguyên Xá Thái Bình.
Thực tế đã diễn ra : Về trình độ diễn xuất, trình độ điều khiển quân
trò, đã hơn hẳn các phường trong cả nước. Sự vươn lên của chúng ta đã tạo
nên một không khí sôi động, biến đêm tổng kết thành đêm hội của Thủ Đô,
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
18
Rối nước Nguyên Xá
để lại bao Ên tượng tốt đẹp cho đồng nghiệp, người hâm mộ và cho ban
giám khảo
Kết quả : Bèn huy chương vàng
Hai huy chương bạc
Hai bằng khen của Bộ văn hoá và của ban tổ
chức đã trao cho phường rối Nguyên Xá.
Các trò rước kiệu, sư chạy đàn, chọi trâu được các báo chí khen ngợi
là độc nhất vô nhị, ngôi sao của rối nước.

Ngoài các huy chương vàng - bạc ta còn được các phần thưởng của
quỹ văn hoá Thụy Điển – Việt Nam, Hiệp hội Unima, Nhà hát múa rối quốc
gia, nhà hát múa rối Thăng Long.
Cô Phan Văn Uyển được phần thưởng riêng của Hiệp hội múa rối
quốc tế.
Liên hoan múa rối toàn quốc 1994, phường rối Nguyên Xá đã có
những cống hiến to lớn, thể hiện tấm gương lao động nghệ thuật và tài năng
của các nghệ sĩ – nông dân.
Phát huy những thành quả đã đạt được, đặc biệt là thắng lợi tại liên
hoan múa rối toàn quốc. Năm 1995 rối nước Nguyên Xá đã có nhiều buổi
diễn ở quê nhà để đón các đoàn đại biểu, quan khách trong và ngoài nước
tới tham quan tìm hiểu, đặc biệt có Bác Đào Duy Tùng - Uỷ viên Bộ chính
trị, đoàn đại biểu quốc hội…
Từ ngày 02 đến 07 tháng 07 năm 1995, rối của ta lại hợp đồng làm
phim với Nhật. Lần này với nhiều danh mục đa dạng nh đón diễn viên Toshi
về nhà cùng làm, cùng ăn, cùng ở với gia đình ông Hoàng Duy Luyến.
Kết nạp Toshi là diễn viên danh dù, cho Toshi cùng dựng sân khấu,
dạy Toshi cầm quân rối và cùng tham gia biểu diễn, một buổi diễn cho Nhật
quay phim co diễn viên Toshi đạt hiệu quả cao, để lại sự lưu luyến của đoàn
quay phim Nhật Bản và diễn viên Toshi với phường rối và gia đình ông
Luyến.
Năm 1996 ta tiến hành làm mới lại bộ thi hoá rồng, sơn thếp và ra mắt
khán giả trò mò cá trong trò đánh cá của ta.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
19
Rối nước Nguyên Xá
Đây là một trò rối rất đơn giản và rất tuyệt vời “ một người săn một
con cá, lặn theo mét con cá và bắt được, ra về đã nhường cho vợ chồng anh
chăn vịt”. Cuối năm 96 có buổi diễn giúp hội làng An Vũ bán vé doanh thu.
Năm1997, địa phương có tình trạng khiếu kiện đông người, phong

trào văn hóa của văn nghệ sĩ bị lắng xuống. Phường rối Nguyên Xá phải
quan hệ tìm sang tỉnh bạn. Các địa phương nh Hồng Vân, Ân Thi, Tống
Trân, Phủ Cừ tỉnh Hưng Yên đã đón phường rối chúng ta sang diễn.
Từ năm 1998 đến năm 2000, phường rối chúng ta đã liên tục diễn tại
hồ của thư viện thị xã Thái Bình. Kỷ niệm ngày truyền thống văn hoá Thái
Bình 14 tháng 10, đặc biệt là hai buổi chào mừng thế kỷ mới, thiên niên kỷ
mới, ngày và đêm 31 tháng 12 năm 2000 được khán giả thị xã Thái Bình
nhiệt liệt hoan nghênh.
Nghị quyết 5 ban chấp hành Đảng cộng sản Việt Nam khoá IIX đề
ra : giữ gìn, phát huy nghệ thuật truyền thống tiên tiến đậm đà bản sắc dân
téc. Và rối nước tỉnh ta được đầu tư mỗi phường 70 triệu đồng.
Ngày 25 tháng 07 năm 2000, ông Vi Nam Hải – giám đốc Sở văn hoá
Thái Bình về khảo sát địa điểm và công bố sự đầu tư của tỉnh. Đến tháng 09
năm 2000 thì xong mọi thủ tục.
Dự tính sẽ khởi công ngay vào cuối tháng 09 năm 2000, thì này sinh
vấn đề, một số hộ dân, do chưa hiểu rõ nên đã không bàn giao mặt bằng.
Ngày khởi công bị dừng lại. Được chính quyền địa phương và phường rối
giải thích và vận động, đến tháng 12 thì hoàn thành giải phóng mặt bằng và
ngày 24 tháng 12 năm 2000 chính thức được khởi công. Do kinh phí khá eo
hẹp nên phường rối đã giao cho ông Nguyễn Bá Thắng là chấp hành của
phường rối tự thiết kế : Xây một hồ hình tròn, diện tích 500m2, có sân
quanh hồ, phía trước hồ là 3 khán đài, mỗi khán đài dài 19m, rộng 5m và có
25 bậc ngồi có thể chứa được 1500 khách tới xem. Xung quanh hồ có tường
bao, dậu hoa.
Ban xây dựng do ông Nguyễn Mộng Thành chủ tịch UBND xã làm
trưởng ban, cán bộ phường rối làm phó ban, hai ông Vũ Ngọc Khanh và
Nguyễn Đình Bốy trông coi công trình. Công việc tiến hành thuận lợi, chỉ
có 34 ngày làm, công trình hồ rối đã được hoàn thiện. Chúng ta đã biến
những thửa ruộng hoang thành một khu văn hoá, một hồ rối khang trang sau
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến

20
Rối nước Nguyên Xá
nhiều ngày đêm vât vả làm việc để hoàn thành. Chúng ta cám ơn sự đầu tư
của cấp trên, cám ơn những người thợ làng đã khắc phục chịu đựng giá rét
lao động cần cù góp công sức trí tuê cho công trình có chất lượng cao. Cám
ơn dân làng còng nh cán bộ diễn viên phường rối đã góp công sức tạo nên
một công trình hoành tráng. Cám ơn các nhà hảo tâm đã góp tặng đèn cao
áp, đèn chùm và cây cảnh cho hồ rối trở nên khang trang. Tiến hành nghiệm
thu được cấp trên khen ngợi : “ công trình có chất lượng cao, tốc độ nhanh,
rẻ “ và tặng cho hồ cái tên “ Hồ Rối đa chức năng “ là khuôn viên văn hoá
đẹp đẽ, lại được làm nối liền giữa hai thế kỷ XX và XXI, là ước mơ của bao
thế hệ làm rối nước.
Sáng ngày 01 tháng 03 năm 2001, phường rối đã cử ông Nguyễn Đình
Bẩy xả nước vào hồ. Ngày 11 tháng 03 Đảng uỷ – UB xã tổ chức lễ khánh
thành với sự tham gia của quan khách trung ương và địa phương, các nhà
báo, phát thanh truyền hình, nhà nghiên cứu về dự xem và liên hoan múa rối
Thái Bình lần thứ 2 đã diễn ra ngay tại đây.
Mặc dù trời rất rét, nhưng cuộc thi tài đã diễn ra thành công, rối
phường Nguyên Xá đã dành 3 huy chương vàng, 2 huy chương bạc và là
đơn vị dẫn đầu của lần mở hội khai trương.
Năm 2001, chóng ta đã phấn đấu cật lực,không những làm được hồ,
mà ta vẫn còn đi diễn được ở nhiều nơi, nh hội đình xã Đông Minh lần 2,
diễn đối ngoại kết nghĩa với xã Tán Thuật.
Từ ngày 15 đến 20 tháng 05 năm 2001 dự liên hoan rối nước toàn
quốc, diễn phục vụ đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ IX tại công viên
nước Hồ Tây Hà Nội. Các buổi diễn rất tốt, được bộ văn hoá tặng bằng
khen.
Hội nghị các nhà văn hoá trung tâm cấp huyện toàn quốc tháng 06
được tổ chức tại Đông Hưng. Phường rối xã Nguyên Xá lại có một đêm diễn
ngoạn mục, các đại biểu lại tận mắt chứng kiến các trò dây của phường

Nguyên Xá lạ kỳ và lý thó.
Tháng 07 diễn cho đoàn Pháp – Khách mời của Lam Sơn Co.,ltd.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
21
Rối nước Nguyên Xá
Năm 2002, trước viễn cảnh tươi đẹp của rối nước, phường Nguyên Xá
đã có một bước tiến mới về nghệ thuật, có một chương trình gọn nhẹ để
thích nghi được với sân khấu nhỏ.
Đêm mùng 4 tết Nhâm Ngọ 2002, phường rối đã bỏ tiền bỏ công tổ
chức đêm diễn mừng Đảng mừng xuân. Trong đêm giá rét đầu năm, các trò
rối đã làm nức lòng nhân dân trong xã.
Ngày 05 tháng 04 năm 2002, cán bộ phường rối làm việc với Cục
nghệ thuật biểu diễn và cán bộ quỹ Pho “ một cơ quan phi chình phủ của
nước ngoài”.
Chóng ta tiếp nhận dự án đào tạo diễn viên rối nước trẻ do quỹ Pho tài
trợ, được tuyển 15 diễn viên từ 15 – 25 tuổi, 5 giảng viên dạy truyền nghề.
Líp học được tổ chức tại xã. Học viên được nghẹ sĩ nhân dân Phạm Thị
Thành giảng dạy, nâng cao kiến thức về nghệ thuật truyền thống trong 3
ngày. Ông Trần Chí Trắc chuyên viên cao cấp bộ văn hoá giảng bài : Sù
giao lưu nghệ thuật trong nước và nước ngoài. Ông Hoàng Huệ, bà Ánh Ngà
giảng về cách điều khiển quân trò và tạo hình rối nước. Ở cơ sở ông Hoàng
Duy Luyến đã có bài thuyết trình cho các em về sự hình thành và phát triển
nghệ thuật rối nước Nguyên Xá. Các bác Ngữ - Đường – Thắng luôn dạy và
truyền nghề cho các cháu. Khoá học được gói gọn trong 15 ngày, các cháu
tiếp thu rất nhanh, các cháu đã cơ bản điều khiển được quân rối, đã độc lập
diễn một tiết mục biểu diễn cho cán bộ điều hành quỹ Pho xem.
Cục nghệ thuật biểu diễn đánh giá cao : “ một phương án đào tạo rất
bài bản, khoa học, có gián án và có kế hoạch cụ thể “.
Ngày 15 tháng 08 năm 2002, tổng kế líp đào tạo diễn viên trẻ của các
phường tại nhà hát múa rối nước trung ương Hà Nội. Các diễn viên trẻ của

chúng ta đã trình diễn vở thi hoá rồng được xếp loại A và được Bộ văn hoá
tặng bằng khen.
Thực hiện tốt dự án đào tạo diễn viên trẻ, chúng ta đã tạo dựng được
lòng tin với quý Pho, những người đến từ bên kia đại dương, họ hứa sẽ tiếp
tục tài trợ cho chóng ta thực hiện giai đoạn hai.
Ngày 26 tháng 08 năm 2002, chóng ta tiến hành xây thêm hai khán
đài, làm cổng phụ cho Hồ Rối, chuẩn bị cho các đợt diễn tại bảo tàng Dân
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
22
Rối nước Nguyên Xá
Téc, Cty du lịch quốc tế Tuần Châu về mời ký hợp đồng diễn 20 buổi tại
khu Èm thực của Cty, ngày 30 tháng 07 chóng ta khởi hành lưu diễn. Tại
đây, điểm diễn lý tưởng, lịch diễn phù hợp, nhưng chúng ta phải đối mặt với
nhiều cái mới, nh diễn phô ra ngoài, không có mành che, diễn xen kẽ với ca
múa nhạc, khi giới thiệu tích trò phải dịch ra hai thứ tiếng Pháp và Anh. Nh
vậy trong suốt 15 ngày ta chỉ có 4 buổi diễn. Buổi đầu là ngày 02 tháng 08
diễn phục vụ khách của Công ty gồm cẩ khách quốc tế và các vị lãnh đạo
nhà nước tham gia lễ khai trương. Buổi thứ 2 vào ngày 05 tháng 08, mừng
đánh thắng không quân Mỹ do bộ tư lệnh hải quân tổ chức mà giám đốc
Công ty là Trung Tá hải quân Đào Hồng Tuyển. Hai buổi tiếp theo là diễn
chao mừng khác quốc tế đến du lịch Đảo Tuần Châu.
15 ngày diễn và nghỉ ngơi trên Đảo Tuần Châu, anh em đã được giao
lưu vói lãnh đạo Công ty, du khách trong và ngoài nước.
Trong bữa tiệc lớn do Công ty tổ chức chia tay, thay mặt phường rối
nước ông Hoàng Luyến đã phát biểu cảm ơn và chúc Công ty sớm trở thành
một Công ty du lịch tầm cỡ quốc tế. Ông Đào Hồng Tuyển – Tổng giám đốc
đã xiết chặt tay nh đây là một hợp đồng danh dự, một thoả thuận lâu dài bền
vững.
Ngày đầu tháng 09 năm 2002, lóc 12h đêm, anh Ngô Văn Sang –
giám đốc điều hành của Công ty đã điều xe về mời và đề nghị anh em ra

Công ty ngay lúc đó để sớm mai đón đoàn đại biểu dự hội nghị AIPO về
thăm và dừng chân một ngày trên Đảo Tuần Châu xem rối nước. Buổi biểu
diễn này chỉ có hơn trăm người xem, nhưng trong đó có 4 vị Tổng Thống và
các thượng nghị sĩ các nước, các trò diễn được diễn dịch lại bằng tiếng Anh.
Đây là buổi biểu diễn rất vinh dự của người làm rối nước.
Ngày 19 tháng 12 năm 2002, rối nước Nguyễn Xá một lần nữa lại
quay trở lại tham gia tháng du lịch Đảo Tuần Châu từ ngày 19 đến 31 tháng
12, rối ta lại có thêm nhiều buổi biểu diễn, nhiều buổi giao lưu với các đoàn
nghệ thuật. Chúng ta đã dự đêm giao thừa đón xuân 2003 trên Đảo Tuần
Châu, giao lưu với nhiều tài năng trẻ, nhiều đạo diễn, diễn viên xiếc, các
danh hài.
Cùng năm 2002, bảo tàng Dân Téc Việt Nam tiến hành mời mỗi
phường rối diễn hai buổi tại bảo tàng. Đêm giao lưu đầu tiên của phường
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
23
Rối nước Nguyên Xá
Nguyễn là thứ bảy ngày 11 tháng 11. Trước lúc biểu diễn chúng ta có cuộc
trả lời phỏng vấn của các nhà báo, các đài phát thanh truyền hình quốc gia
và các tỉnh trả lời các tuỳ viên văn hóa sứ quán các nước, tìm hiểu về rối
nước Việt Nam.
Chóng ta đã giới thiệu sự hình thành và phát triển rối nước Nguyên
Xá, nghệ thuật các trò rối điều khiển bằng dây .
- Nhân sự xưa và nay
- Các thế hệ ông trùm
- Hoạt động qua các thời kỳ
- Thăm quan và biểu diễn ở nước ngoài
Qua hai buổi trình diễn và giao lưu, chúng ta đã làm hết mình, củng
cố thêm niềm tin giữa chúng ta và người hâm mộ. Khách mời tới xem và
giao lưu được tường tận rất nhiều về môn nghệ thuật của làng quê nước
nhiều hơn đát. Chúng ta đã được ban giám đốc bảo tàng và quỹ văn hoá Việt

Nam- Thụy Điển suy tôn bình chọn là đơn vị dẫn đầu các phường tham dù.
Năm 2003 song song với các chương trình biểu diễn, phường rối nước
phải phấn đấu làm thủy đình cố định trên hồ, mà theo kiến nghị, quỹ Pho lại
cho ta nhà thủy đình lưu động. Được bà Ánh Ngà tác động, qua một số cuộc
họp với Cục nghệ thuật, Nguyên Xá đã đề nghị quỹ Pho giúp đỡ, ông Trọng
Đường đã cầm tờ trình lên tận văn phòng của quỹ Pho gặp ngài tiến sĩ
Maiches xin công trợ cuộc đấu tranh không mệt mỏi, hàng chục chuyến lên
Cục nghệ thuật và quỹ Pho để kiến nghị.
Ngày 22 tháng 02 năm 2003, Cục nghệ thuật đã cử một đoàn về xem
thực tế và làm việc với cán bộ phường rối, các cán bộ của đoàn đã nhất trí
đề xuất quỹ Pho cho tiền làm thủy đình cố định. Trong những lần hội nghị
giữa cục nghệ thuật và đoàn rối, chúng ta đã đề nghị thiết kế lại theo mô
hình của Nguyên Xá đề xuất, phải cho hai nhà tranh nhô ra, có như vậy mới
phù hợp với một số trò diễn của Nguyên Xá. Để thực hiện được điều này,
chúng ta đã phải đối mặt với không Ýt những cản trở :
Thứ nhất, không dùng mẫu của trung ương nên phải tự thuê thiết kế.
Thứ hai, khi có hồ sơ thiết kế phải thuê kiểm định và được bộ duyệt.
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
24
Rối nước Nguyên Xá
Chính vì vậy ngày 26 tháng 04 năm 2003, chóng ta đã phải mời ông
Maiches là cán bộ quỹ Pho , cùng cán bộ Cục nghệ thuật về gặp cơ quan xã
và phường rối, ông Maiches đã đồng ý tạo mọi điều kiện để phường rối tiến
hành xây dựng. Trước hết là ông cấp kinh phí.
Đầu tháng 05, chóng ta gửi hồ sơ thiết kế lên Cục nghệ thuật, và và
ngày sau đã bị Cục gửi về yêu cầu phải có thẩm định. Nhưng thẩm định phải
cấp nào? bao nhiêu tiền? bao nhiêu lâu thì xong? kế hoạch làm thuỷ đình
cố định tưởng như đã đi vào ngõ cụt với bao khó khăn dồn nén, nhưng với
quyết tâm cao của toàn thể phường rối nước và sự hỗ trợ của các đoàn thể
bạn bè. Cuối cùng, điều gì đến rồi cũng phải đến…

Ngày 06 tháng 06 năm 2003, ông Maiches đại diện quỹ Pho đã duyệt
cho phường rối đủ 5000 USD để làm thủy đình, Cục nghệ thuật cũng đồng ý
cho rối tự xây dựng với điều kiện đảm bảo an toàn, chất lượng. Đúng thời
gian lãnh đạo địa phương đứng ra nhận dự án giao cho ban xây dựng tổ chức
thi công. So với thiết kế của trung ương, thì thiết kế của ta được tăng cường
rất nhiều. Thủy đình của ta được tăng thêm 4 cột, thép đường kính to hơn,
cột đổ tròn và chắc hơn nhiều. Về mỹ thuật, ta làm thêm hàng lá xung quanh
mái, ba mặt có phù điêu, các đầu đao có hoa văn, giữa có bức “ long cuốn
thủy “ tự tạo dáng cho mình.
Hơn một trăm ngày, từ đầu tháng 08 cho đến tháng 11 năm 2003,
chóng ta đã phải đương đầu với bao gian khổ, những cơn mưa lớn tháng
tám, những trận rét cắt thịt tháng mười một…hàng trăm ngày làm, hàng
nghìn ngày công lao động. Sáu con người chung lưng đấu cật.
Ông Ngữ, ông Đường đôn đốc thi công.
Ông Thắng lo kết cấu kỹ thuật.
Ông Luyến xuất nhập chi tiêu.
Ông Phi, ông Năng theo dõi vật liệu, kết cấu công trình sao cho đúng
với hồ sơ thiết kế.
Trong số tiền chi vào thuỷ đình, chúng ta còn làm thêm được hệ thống
chiếu sáng, điện phục vụ cho việc biểu diễn hết “ hai triệu”, nội thất như
phông màn, vải che, mành “ hai triệu” . Tiền điện bảo vệ trông coi, tiền bơm
nước ra còng “ hai triệu”. Phát sinh tổng thể là “ mười triệu”
Sưu Tầm và Biên Soạn: NghÖ Nhân Hoàng Duy Luyến
25