Hiệu quả kinh tế và tính đa dạng trong các hệ thống VAC tại xã yên đồng, huyện yên lạc, tỉnh vĩnh phúc
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (571.56 KB, 61 trang )
Mục lục
Phần I 3
Phần II 6
!"#$%&'()*
)(%"%+(
)(%"%+(,--%()./
)(%"%+(0
12'"34%5%5%678"5%9""3:-%)(%"%+(;
,%4%
4%%4%-%(<5=8>*,%4%1
?@ABC
D%+(()*8>%()EF
GF5%9"5H'%()EF/
I%J:K(%()EF0
1)"%#-5%LM<N+%-(+%()EF*,%4%FO9"
Phần III 22
PQ?RQISTIUI
V5M<-%(<5=
!(W--%(<5=
#("XY-.%K*Q.%K*8(-%(<5=
1I%X-.%+.-%(<5=
1I%X-.%+.-:K(-%().
'Z%"%.8[.%J\5%"[(()"%=59.
]ZI%X-.%+.N(7*
5ZI%X-.%+.N(>"3'"%^5N_'
1I%X-.%+.!(-%().1
Phần IV 26
D`CaCbcd
1(>$(<"^%(<
1_"3&N_'
1_'%4%QN_'*K:e
1D%&%f%H68ge
11+5-h"[(-6</
11[(-6<N9"/
11[(-6<Xi50
1(>$()$(%"jOk%!(;
1(>$()$(%"j;
1(>$()Ok%!(
1(+:WV5N[:"K:
1g%l'"%,-M"%7"%':
1m"jnWJ#n-('N4%8["3op*
11#5.%q-Q'(%
1r,-"+5%!(5H'N_'.%X-
1C%%X-5H'N(>$()$(%"jOk%!("i(%:K"N!-FO9",--%().l(5%-8[F
O9"l(3(<-
1C%%X-5H'N(>$()"^%(<
1C%%X-5H'N(>$()$(%"j
1C%%X-5H'6j"#Ok%!(1
11()"3K-.%+""3(7"K(Okm<h-Q%6)m<cK5Q"L%s%I%25r
11()"3K-tWV-N9"r
11I%J:K(8[N+%-(+*,%4%e
11I%J:K(e
11Du"%"FO9"5H'N_'.%X-/
11+%-(+%()EF$(%"j1
111+%-(+^N'WK-F.%v*8[^N'WK-:[(5H'*,%4%11
1r(F(.%+.wr
'ZN>O9"-(F(.%+.r
]ZI%J\5%@xbr
5Z(F(.%+.r/
Phần V 60
D`cdnyznD`{;
rDj";
rh"K(
rD(j-%_
Phần I
ĐẶT VẤN ĐỀ
VAC là viết tắt ba chữ cái đầu của ba từ Vườn-Ao-Chuồng. Thực ra, đây là
mô hình nông nghiệp được phát triển từ kinh nghiệm lâu đời của cư dân đồng bằng
sông Hồng chứ không phải là công trình nghiên cứu hay phát minh của các nhà
khoa học. Thừa kế tài sông nước và đánh cá của người Lạc Việt, từ hàng nghìn năm
trước, người dân vùng đồng bằng sông hồng đã thấy rõ lợi ích của việc nuôi cá "thứ
nhất canh trì, thứ nhì canh viên, thứ ba canh điền". Nhất nuôi cá, nhì làm vườn, ba
làm ruộng. Hay là, "cơm với cá như mạ với con". Đồng bằng sông Hồng có nhiều
ao, có nơi "đào đá" "vượt thổ" để có đất cư trú, đôn nền nhà. Vì vậy, cùng hình
thành với nhà ở, một số hộ gia đình còn cả vườn và ao với cách bố trí "trước cau,
sau mít, cá vít chân bèo", cùng với chuồng nuôi gia súc, gia cầm.
Theo quan điểm ngày nay, đây là một hệ sinh thái nông nghiệp nhỏ với quan
hệ chặt chẽ giữa các thành phần, cho nên giảm hao phí năng lượng, giảm năng
lượng vô công trong chuyển hóa năng lượng tất yếu. Phân bón lấy từ chuồng ra
dùng bón ruộng, bón vườn. Màu của đất vườn trôi xuống ao, sinh vật phù du dễ
phát triển làm thức ăn cho cá. Các loại chất thải đổ xuống bùn ao, bùn ao xúc lên để
bón vườn. Bèo cái trên mặt ao là thức ăn của lợn.
Trong những năm trước đây VAC chư được chú ý nhiều mà chủ yếu sản xuất
theo hướng tự cung tự cấp chứ chưa mang tính chất hàng hóa, cho đến khi nghị
quyết đại hội VI được ban hành thì VAC mới thực sự được chú ý phát triền và
khuyến khích nhân rộng, đã tạo ra bước ngoặt lớn cho nền kinh tế nông nghiệp của
nức ta. Đó không còn là cách làm ăn để tự túc, hay để có thêm chất dinh dưỡng, mà
chủ yếu là để thoát nghèo, để làm giàu, và thực tế đã hình thành nhiều vùng có
nông sản để bán. Ngày nay, cùng với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật Việc chuyển
đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, chọn phương án sản xuất cây, con mới đạt năng suất
cao ngày càng phù hợp theo hướng sản xuất hàng hóa tiếp tục nhân rộng những mô
hình kinh tế VAC, kinh tế trang trại có hiệu quả đến nhân dân trong cả nước nhằm
giúp họ tăng thu nhập, đóng góp tích cực vào công cuộc xóa đói giảm nghèo của
đất nước. Ngoài ra, VAC là biểu hiện cụ thể của phát triển bền vững trong nông
nghiệp. VAC không chỉ góp phần giải quyết các vấn đề kinh tế của nông dân mà
còn có ý nghĩa to lớn trong cải tạo, bảo vệ môi trường sinh thái, bảo vệ sức khỏe
con người, bảo vệ và cải tạo đất đai. Sản xuất nông nghiệp theo mô hình VAC còn
góp phần khai thác, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực về: con người, vốn, đất đai,
kỹ thuật,tạo việc làm. Đặc biệt sản xuất nông nghiệp theo mô hình VAC còn mang
giá trị nhân văn, đó là, nó có ý nghĩa sâu sắc trong giáo dục thẩm mỹ, bồi dưỡng
nhân sinh quan, giáo dục tình yêu thiên nhiên, tình yêu quê hương.
Thấy được lợi ích mà trước tiên là hiệu quả kinh tế do mô hình VAC mang
lại và cùng với sự ủng hộ khuyến khích phát triển của chính sách nhà nước, năm
1998 xã Yên Đồng, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh phúc đã mạnh dạn chuyển đổi hai
cánh đồng trũng chỉ cấy được một vụ lúa cùng với một số diện tích đất nông nghiệp
khác với diện tích hàng nghìn ha sang mô hình sản xuất nông nghiệp VAC. Bằng
cách chia lô cho người dân địa phương thầu với thời hạn là là 20 năm, và cho đến
nay số lượng các mô hình VAC vẫn tiếp tục tăng lên. Nhìn chung, các mô hình
chuyển đổi đều đạt hiệu quả kinh tế cao hơn so với cấy lúa rất nhiều và VAC đã
mang lại nguồn thu nhập đáng kể cho người dân góp phần đưa đời sống của nhân
dân trong xã ngày càng đi lên. Tuy nhiên, hiệu quả do VAC mang lại vẫn chưa
tương xứng với tiềm năng sẵn có của địa phương, do trình độ của người dân chưa
cao, người dân vẫn sản xuất theo kinh nghiệm mà chưa chú ý tới việc áp dụng tiến
bộ khoa học kỹ thuật vào trong sản xuất, do thiếu vốn để đầu tư cho sản xuất, thiếu
sự hỗ trợ về kỹ thuật của cán bộ nông nghiệp và các nhà khoa học. Vì vậy, người
dân còn gặp nhiều khó khăn trong sản xuất nông nghiệp theo mô hình VAC và đòi
hỏi cần có các giải pháp giúp nâng cao hiệu quả kinh tế của VAC tại địa phương .
Xuất phát từ thực tiễn đó, tôi tiến hành đề tài nghiên cứu: “Hiệu quả kinh tế
và tính đa dạng trong các hệ thống VAC tại xã Yên Đồng, huyện Yên Lạc, tỉnh
Vĩnh Phúc”. Nhằm, tìm hiểu thực trạng phát triển của mô hình VAC tại địa
phương. Từ đó, đánh giá hiệu quả kinh tế do VAC mang lại và xác định giá trị môi
trường thông qua tính đa dạng thành phần các loài cây trồng vật nuôi có trong các
hệ thống VAC tại địa phương.
Phần II
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
2.1. Cơ sở lý luận
2.1.1 Một số khía niệm
2.1.1.1. Hệ sinh thái
Hệ sinh thái là khái niệm do nhà sinh thái học người Anh A. Tansley đề xuất
năm 1935. Hệ sinh thái là một đơn vị bao gồm các vật sống và ngoại cảnh không
sống của chúng.
Theo A. Tansley, hệ sinh thái có hai thành phần chủ yếu là:
- Các quần thể sống (thực vật, động vật, vi sinh vật) với các mối quan hệ
dinh dưỡng và vị trí của chúng.
- Các nhân tố của ngoại cảnh (khí hậu, đát đai, nước).
Theo Odum (1975), thành phần chủ yếu của hệ sinh thái gồm:
- Các chất vô cơ (cacbon, nitơ, cacbonic, nước…) tham gia vào các chu trình
tuần hoàn vật chất.
- Các chất hữu cơ (protein, gluxit, lipit, mùn…).
- Chế độ khí hậu.
- Các sinh vật sản xuất, chủ yếu là thực vật tạo thức ăn từ các chất vô cơ.
- Các sinh vật tiêu thụ, chủ yếu là động vật ăn các chất hữu cơ.
- Các sinh vật hoại sinh, chủ yếu là sinh vật phân giải các chất hữu cơ để ăn
và giải phóng các chất vô cơ cho các sinh vật sản xuất.
Như vậy, hệ sinh thái là đơn vị chức năng cơ bản của sinh thái. Bởi vì nó bao
gồm cả sinh vật và môi trường vô sinh, trong đó phần này ảnh hưởng đến các phần
khác và cả hai đều cần thiết để duy trì sự sống. Hệ sinh thái là một khái niệm tương
đối rộng, ý nghĩa của nó ở chỗ coi các đơn vị sinh thái là một tổ hợp các yếu tố có
quan hệ với nhau theo một chức năng thống nhất.
Quy mô của hệ sinh thái rất khác nhau, có thể nhỏ như một bể nuôi cá, một gốc
cây…, có thể lớn như một đồng cỏ, một khu rừng…, có thể rất lớn như đại dương.
Tập hợp tất cả các hệ sinh thái làm thành một hệ sinh thái khổng lồ- Sinh quyển.
Trong sinh quyển có ba loại hệ sinh thái, đó là:
- Các hệ sinh thái tự nhiên như : Rừng, đồng cỏ, sông hồ…
- Các hệ sinh thái đô thị: Gồm các thành phố và khu công nghiệp.
- Các hệ sinh thái nông nghiệp.
Trong các hệ sinh thái, thực vật giữ vai trò quan trọng nhất. Thực vật sử
dụng năng lượng bức xạ mặt trời để tổng hợp các chất hữu cơ. Thực vật có tác dụng
điều hòa nhiệt độ, làm tăng độ ẩm không khí, tích lũy mùn trong đất…, tạo điều
kiện thuận lợi cho sự sống của các sinh vật khác. Mặt khác, thực vật tích lũy năng
lượng bức xạ mặt trời qua quá trình quang hợp và cung cáp nguồn năng lượng ấy
cho các sinh vật sống khác, hút các chất khoáng của sinh quyển như: Cacbon,
hydrro, oxy, nitơ và các chất khác để cung cấp cho các vật sống.
2.1.1.2. Hệ sinh thái nông nghiệp
Trong thực tế không có một giới rõ ràng giữa các hệ sinh thái tự nhiên và hệ
sinh thái nông nghiệp. Tiêu chuẩn để phân biệt một hệ sinh thái tự nhiên với một hệ
sinh thái nông nghiệp là sự can thiệp của con người. Tuy nhiên đó cũng chỉ là sự
tương đối, vì đôi khi con người cũng tác động vào hệ sinh thái tự nhiên.
Viện sĩ Đào Thế Tuấn cho rằng: “Hệ sinh thái nông nghiệp là các hệ sinh
thái thứ cấp do lao động của con người tạo ra. Nó gồm tập hợp các hệ thống thành
phần ở trong một môi trường sinh thái và điều kiện kinh tế cụ thể”. Các hệ thống
thành phần luôn tác động qua lại tạo thành một chỉnh thể thống nhất và luôn luôn
vận động. Mỗi hệ thống thành phần có một hoàn cảnh riêng và chi phối các hệ
thống lân cận. Hệ sinh thái nông nghiệp bao gồm các thành phần chủ yếu sau:
- Hệ sinh thái đồng ruộng cây hàng năm.
- Hệ sinh thái vườn cây lâu năm.
- Hệ sinh thái đồng cỏ chăn nuôi.
- Hệ sinh thái ao hồ.
- Khu dân cư nông nghiệp.
Cũng như tất cả các hệ sinh thái khác, hệ sinh thái nông nghiệp là một hệ
thống chức năng, hoạt động theo những quy luật nhất định. Trong nội bộ hệ sinh
thái nông nghiệp có sự trao đổi vật chất và trao đổi năng lượng. Có thể tóm tắt sự
trao đổi đó trong hai quá trình sau:
- Quá trình tạo năng suất sơ cấp (sản phẩm trồng trọt) của cây trồng.
- Quá trình tạo năng suất thứ cấp (sản phẩm chăn nuôi) của vật nuôi.
Ngoài sự trao đổi năng lượng và vật chất trong nội bộ hệ sinh thái, còn có sự
trao đổi năng lượng và vật chất giữa hệ sinh thái nông nghiệp với các hệ sinh thái
khác, chủ yếu là hệ sinh thái đô thị. Thực chất đây là sự trao đổi năng lượng và vật
chất giữa nông nghiệp và công nghiệp
Vấn đề quan trọng để nâng cao năng suất của hệ sinh thái nông nghiệp là làm
thế nào để sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên vô tận, đó là nguồn năng lượng do
bức xạ mặt trời cung cấp. Nguồn năng lượng do công nghiệp cung cấp chỉ đóng vai
trò thúc đẩy, tạo điều kiện cho cây trồng tích lũy được nhiều năng lượng bức xạ
mặt trời để tạo ra năng suất sơ cấp.
2.1.1.3. Hệ sinh thái VAC
VAC là một hệ sinh thái nông nghiệp với quy mô nhỏ. VAC là ba chữ đầu
của ba từ: Vườn, Ao, Chuồng hợp thành. V chỉ các hoạt động trồng trọt, A chỉ các
hoạt động nuôi trồng thủy sản, C chỉ các hoạt động chăn nuôi. Đây là các hoạt động
kết hợp với nhau trong một hệ sinh thái khép kín, trong đó có cả con người. Các
sản phẩm của V (rau, đậu, củ quả…), của C (thịt, trứng, sữa…), của A (cá, tôm…)
sẽ được sử dụng để nuôi con người. Các vật thải của cong người, của VAC sẽ được
sử dụng để phát triển trồng trọt và chăn nuôi.
Hệ sinh thái VAC bao gồm ba thành phần, đó là Vườn, Ao và Chuồng.
Thành phần Vườn không chỉ dừng lại ở vườn rau, vườn cây ăn quả, mà nó bao gồm
cả vườn rừng, vườn hoa cây cảnh, vườn dược liệu. Thành phần Ao bao gồm cả ao
nuôi cá và ao nuôi các loại thủy sản, đặc sản như baba, ếch, lươn… Thành phần
Chuồng không chỉ có nuôi lợn mà gồm cả nuôi trâu, bò, dê, gia cầm, ong…
Tùy theo điều kiện cụ thể của từng nơi mà trong hệ sinh thái có đủ cả ba
thành phần V, A, C hay chỉ có hai thành phần VA, VC, AC. Quy mô của hệ sinh
thái VAC tùy thuộc vào diện tích đất đai. Quy mô nhỏ có thể vài chục mét vuông,
quy mô lớn có thể vài chục ha. Nội dung tổ chức hệ sinh thái VAC rất đa dạng và
phụ thuộc rất lớn vào điều kiện tự nhiên. Vì vậy ở mỗi vùng sinh thái (miền núi,
trung du, đồng bằng, ven biển, hải đảo) cách thức tổ chức các thành phần rất khác
nhau và hệ thống giống cây trồng, vật nuôi trong hệ sinh thái cũng khác nhau.
2.1.1.4. Qúa trình chu chuyển vật chất trong hệ sinh thái VAC
VAC là hệ thống thống nhất có cấu trúc hợp lý, đảm bảo thực hiện các vòng
chu chuyển vật chất gần như khép kín, không tạo ra phế thải làm ô nhiễm môi
trường. Điều này được thể hiện qua sơ đồ sau:
Sơ đồ 1: quá trình chu chuyển vật chất trong hệ sinh thái VAC
Qua sơ đồ trên ta thấy các thành phần trong hệ sinh thái VAC có mối quan
hệ chặt chẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Mối quan hệ giữa các thành phần trong hệ
sinh thái VAC, đồng thời có sự tác động của yếu tố con người đã đảm bảo cho toàn
bộ hệ thống hoạt động hài hòa.
V (vườn cây) được sự chăm sóc của con người, tiếp nhận các yếu tố khí
tượng (ánh sáng, nhiệt độ, không khí) để tiến hành quang hợp, tạo ra các chất hữu
cơ. Các chất hữu cơ này, chuyển hóa thành ra sản phẩm cung cấp lương thực, thực
Các yếu tố khí tượng
(ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm)
V
(vườn)
C
(chuồng)
A
(ao)
Chất thải
Các yếu tố tài nguyên
(Đất, nước, không khí)
Con
người
phẩm cho con người. Một phần sinh khối do cây tạo ra, được dùng làm thức ăn cho
gia súc, gia cầm để phát triển chăn nuôi, một phần làm thức ăn cho một số loại thủy
sản trong ao. Ngược lại, chất thải từ chuồng (phân gia súc, gia cầm) được sử dụng
làm phân bón cho cây trồng trong vườn. Ao là nơi chứa, dự trữ nước để tưới cho
cây, làm tăng độ ẩm trong vườn tạo điều kiện cho cây phát triển tốt. Đồng thời, bùn
ao cũng chứa rất nhiều chất dinh dưỡng đối với cây trồng và được coi là nguồn
phân bón hữu cơ cho cây.
A (ao nuôi thủy sản) lấy thức ăn từ cây cỏ trong vườn, từ các loài giun, côn
trùng… sóng trong đất vườn, sống trên cây. Các chất thải, thức ăn thừa từ chuồng
(phân gia súc, gi cầm) cũng là nguồn thức ăn cho một số loại thủy sản trong ao. Ao
cũng là nguồn cung cấp thực phẩm cho con người và một phần thức ăn đạm cho
chăn nuôi, đó là bột cá.
C (chuồng chăn nuôi) lấy thức ăn từ các sản phẩm thực vật trong vườn như
rau, củ, quả và sản phẩm thủy sản từ ao. Ngược lại, chuồng cung cấp lương thực,
thực phẩm cho con người và một phần thức ăn cho các loài thủy sản.
Như vậy, quá trình chu chuyển vật chất diễn ra trong các hệ thống VAC
được tiến hành một cách thông suốt gần như khép kín. Chất hữu cơ được tạo ra do
quang hợp của cây xanh trong vườn, được các loài sinh vật tiêu thụ (gia súc, con
người, thủy sản)sử dụng. Sau đó các loài sinh vật phân hủy (vi sinh vật, côn
trùng…) sử dụng làm thức ăn và làm cho cho các sinh vật hữu cơ bị phân hủy và
trở lại trạng thái các chất vô cơ đơn giản. Các chất vô cơ đơn giản này, được cây sử
dụng làm thức ăn và kết hợp chúng lại qua quá trình quang hợp, với một loạt các
phẩn ứng sinh, hóa học diễn ra trong thân cây để tạo thành các chất hữu cơ phức
tạp và chu trình chuyển hóa vật chất lại tiếp tục theo vòng mới.
2.1.2. Mô hình VAC
VAC là một bộ phận quan trọng cấu thành hệ sinh thái nông nghiệp. Từ xa
xưa ông cha ta đã biết làm vườn, đào ao thả cá và chăn nuôi trên mảnh vườn quanh
nhà. Bằng những hoạt động thực tiễn trong sản xuất người nông dân đã đúc kết
kinh nghiệm và xây dựng nên các mô hình VAC.
Nhân dân ta đã có kinh nghiệm khai thác vườn theo chiều sâu, tận dụng ánh
sáng và độ ẩm để phát triển cây trồng theo mô hình rừng nhiệt đới trồng nhiều tầng,
nhiều loại cây, nhiều vụ nhằm tận dụng năng lượng ánh sáng mặt trời. Đối với ao,
đã kết hợp nuôi nhiều loại cá, kết hợp nuôi cá với nuôi vịt và thả bèo làm thức ăn
nuôi lợn, trên mặt ao làm giàn trông bầu bí, trên bờ ao trồng cây ăn quả… Tuy
nhiên người nông dân xây dựng mô hình sản xuất VAC chỉ dựa vào kinh nghiệm
tích lũy được nên còn nhiều hạn chế.
Ngày nay do sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật cũng như khoa
học quản lý cho phép người nông dân tiếp thu được kiến thức khoa học kỹ thuật để
áp dụng vào thực tiễn sản xuất. Mỗi hộ nông dân có điều kiện sản xuất khác nhau
nên cách thức sản xuất VAC cũng khác nhau. Không thể có một mẫu hình VAC
chung cho tất cả hộ nông dân. Cũng như sản xuất nông nghiệp, sản xuất VAC phụ
thuộc rất lớn vào điều kiện tự nhiên. Do vậy ở mỗi vùng sinh thái có một kiểu mô
hình VAC đặc trưng. Nhưng nguyên tắc chung khi bố trí cây trồng trong vườn là
phải tận dụng tối đa năng lượng ánh sáng mặt trời.
Như vậy xét về mặt điều kiện sinh thái sẽ có mô hình VAC ở đồng bằng, mô
hình VAC ở trung du, miền núi, ven biển và hải đảo. Nếu xét về yếu tố trung tâm
của hệ sinh thái VAC sẽ có mô hình VAC cho nông hộ, VAC hợp tác xã, VAC nhà
trẻ, mẫu giáo, VAC trường học, VAC trạm y tế, VAC trong các trường quân đội.
Xét về số lượng các thành phần trong hệ sinh thái VAC có mô hình đủ 3 thành
phần V, A, C; có mô hình chỉ có 2 thành phần VA, VC, AC; nhưng cũng có thể có
mô hình gồm 4 thành phần V, A, C, R (vườn, ao, chuồng, rừng).
Như vậy về mặt cơ sở lý luận là tiến hành sản xuất theo hệ sinh thái VAC
nhưng trong thực tiễn phải xây dựng các mô hình VAC cụ thể. Nghĩa là phải tiến
hành quy hoạch, thiết kế, xây dựng từng thành phần trong mô hình, bố trí cơ cấu
cây trồng, vật nuôi trong mỗi thành phần phù hợp với điều kiện sinh thái và mục
đích sản xuất. Trên cơ sở thiết kế xây dựng một số mô hình mẫu, thông qua quá
trình sản xuất để từng bước bổ sung, hoàn thiện sau đó tiến hành phổ biến nhân
rộng mô hình.
2.1.3. Tình hình nghiên cứu về mô hình VAC
Từ khi các Vua Hùng dựng nước, các thế hệ người Việt Nam đã lập nên nền
văn minh nông nghiệp- văn minh lúa nước. Suốt chặng đường lịch sử lâu dài đó,
VAC là bộ phận trực tiếp gắn bó hình thành nên kinh tế hộ nông dân. VAC ra đời
đồng thời với sản xuất lúa nước và cùng phát triển với cây lúa nước trên đồng
ruộng Việt Nam. Tuy nhiên, những nghiên cứu về hệ sinh thái VAC chỉ được quan
tâm chú ý từ khi Đảng ta khởi xướng công cuộc đổi mới.
Trước năm 1986, các nghiên cứu về hệ sinh thái VAC đã được một số nhà
khoa học đề cập đến, nhưng chủ yếu dừng lại ở kỹ thuật làm vườn, chăn nuôi gia
súc, gia cầm và nuôi cá. Giáo sư Đường Hồng Dật đã đề cập đến ý nghĩa, tác dụng
của hệ sinh thái VAC. Về mối quan hệ giữa các thành phần trong hệ sinh thái VAC
với hệ sinh thái nông nghiệp được Giáo sư Viện sĩ Đào Thế Tuấn đề cập trong công
trình nghiên cứu của mình về hệ sinh thái nông nghiệp.
Năm 1986, Hội những người làm vườn Việt Nam (viết tắt là VACVINA)
được thành lập. Từ đây các nghiên cứu về hệ sinh thái VAC được đề cập nhiều trên
sách báo và đặc biệt là trên tạp chí “Người làm vườn”. Các tác giả Nguyễn Văn
Mấn, Giáo sư Trịnh Văn Thịnh, Phó Giáo sư Nguyễn Ngọc Kính, Tiến sĩ Lê Khoa
vv… đã có nhiều nghiên cứu và bài viết về hệ sinh thái VAC. Năm 1987, trung
ương Hội những người làm vườn Việt Nam tiến hành nghiên cứu đề tài “Chương
trình an toàn lương thực, thực phẩm gia đình” (viết tắt là HFC) do UNICEF tài trợ.
Chương trình này còn được gọi là “Chương trình VAC dinh dưỡng”. Đề tài được
triển khai ở tỉnh Hà Nam Ninh và tỉnh Long An, mỗi tỉnh thực hiện ở một xã. Do
kết quả của đề tài đem lại, UNICEF đã quyết định tăng tài trợ để mở rộng đề tài,
năm 1989 mở ra ở 8 tỉnh, năm 1990 ở 13 tỉnh, năm 1990 ở 13 tỉnh, năm 1994 thực
hiện ở 24 tỉnh trên các vùng trong cả nước. Trong 8 năm thực hiện chương trình
VAC dinh dưỡng (từ năm 1987 đến năm 1994) đã có 147672 gia đình ở 1361 xã
trên phạm vi cả nước được hướng dẫn làm kinh tế VAC.
Qua kết quả nghiên cứu, các tác giả Nguyễn Văn Mấn, Trịnh Văn Thịnh và
các cộng sự đã biên soạn thành tài liệu hướng dẫn kỹ thuật làm VAC ở các vùng
sinh thái khác nhau. Tác giả Nguyễn Văn Mấn cùng với Giáo sư Phạm Đình Thái
và các cộng sự ở Trung tâm lao động- hướng nghiệp (Bộ giáo dục- đào tạo) đã
nghiên cứu và biên soạn cuốn: “VAC trong trường học”.
Năm 1989, Lê Trọng Cúc và các nhà khoa học thuộc mạng lưới nghiên cứu
hệ sinh thái nông nghiệp các trường đại học Đông Nam Á (viết tắt là SUSAN) cùng
các cộng sự đã có nghiên cứu về hệ sinh thái VAC trong khi họ đi nghiên cứu hệ
sinh thái nông nghiệp trung du miền Bắc Việt Nam. Vấn đề đáng chú ý là họ sử
dụng lý thuyết tiếp cận hệ thống, kết hợp với các phương pháp: Sinh thái nhân văn,
phân tích hệ sinh thái nông nghiệp và điều tra nhanh nông thôn để nghiên cứu hệ
sinh thái nông nghiệp và hệ sinh thái VAC.
Từ năm 1994 đến nay, Viên nghiên cứu nuôi trồng thủy sản I và Học viện
công nghệ châu Á (AIT) đã tiến hành đề tài “Phát triển mở rộng mô hình VAC ở
miền Bắc Việt Nam”. Lúc đầu đề tài được thực hiện ở 40 hộ nông dân thuộc 5 tỉnh
đồng bằng sông Hồng (Hà Nội, Hà Bắc, Hải Dương, Thái bình, Nam Hà). Đến năm
1997 đề tài được mở rộng, triển khai ở 115 hộ thuộc 19 tỉnh phía Bắc. Mục đích
của đề tài là chuyển giao các kỹ thuật làm VAC cho nông hộ, thông qua làm VAC
để tạo việc làm và tăng thu nhập cho nông hộ.
Về vai trò của hệ sinh thái VAC, các tác giả Đặng Thọ Xương, Nguyễn Văn
Huân, Lê Du Phong và các cộng sự (1995) đã nghiên cứu thành công đề tài “Vai trò
kinh tế VAC trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn”.
Đề tài đã khái quát sự hình thành cơ cấu kinh tế VAC trong quá trình phát triển
nông nghiệp, nông thôn Việt Nam và đánh giá thực trạng kinh tế VAC ở nước ta
hiện nay. Trên cơ sở đó, các tác giả đã đưa các luận cứ khoa học về vai trò của kinh
tế VAC trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn và kiến
nghị các giải pháp nhằm tiếp tục phát triển kinh tế VAC trong những năm tiếp theo.
Vấn đề đặt ra trong thời gian tới là, làm thế nào để đẩy mạnh hơn nữa phong
trào sản xuất theo mô hình VAC ở các địa phương trong cả nước nhằm nâng cao
đời sống vật chất cho người nông dân. Muốn vậy cần phải đánh giá thực trạng các
mô hình VAC hiện có, đánh giá đúng đắn hiệu quả của các mô hình. Trên cơ sở đó
nghiên cứu những giải pháp về tổ chức, kinh tế, kỹ thuật nhằm khắc phục những
mặt tồn tại và nâng cao hơn nữa hiệu quả của mô hình VAC ở các địa phương khác
trong cả nước.
2.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ HIỆU QUẢ
2.2.1. Khái niệm về hiệu quả.
Hiệu quả là một phạm trù kinh tế chung nhất có liên quan đến các quy luật
và phàm trù kinh tế khác. Hiệu quả phản ảnh mặt chất lượng của các hoạt động sản
xuất kinh doanh. Vấn đề hiệu quả được mọi nền sản xuất xã hội quan tâm, nhưng
lại là vấn đề phức tạp và dễ nhầm lẫn. Khi bàn về khái niệm hiệu quả các nhà kinh
tế có những quan điểm khác nhau. Có thể tóm tắt thành ba quan điểm sau:
- Quan điểm thứ nhất cho rằng: Hiệu quả được tính bằng hiệu số giữa kết quả
sản xuất đạt được và chi phí bỏ ra để đạt được kết quả đó, tức là:
Hiệu quả = Kết quả đầu ra- Chi phí đầu vào
- Quan điểm thứ hai cho rằng: Hiệu quả được xác định bằng tỷ số giữa kết
quả đạt được và các chi phí bỏ ra, tức là:
Kết quả đầu ra
Hiệu quả =
Chi phí đầu vào
- Quan điểm thứ ba cho rằng: Hiệu quả là tỷ số giữa phần tăng thêm của kết
quả sản xuất và phần tăng thêm của chi phí, tức là:
Phần tăng thêm của kết quả
Hiệu quả =
Phần tăng thêm của chi phí
Từ những quan điểm trên cho thấy, nếu đánh giá hiệu quả theo quan điểm
thứ nhất thì chưa xác định được năng suất lao động xã hội và khả năng cung cấp
sản phẩm cho xã hội của các cơ sở sản xuất có lợi nhuận như nhau. Mặt khác, theo
quan điểm kinh doanh trong nền kinh tế thị trường thì lợi nhuận chỉ là chỉ tiêu kết
quả sản xuất kinh doanh. Lợi nhuận không phải là chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sản
xuất.
Nếu xem xét hiệu quả theo quan điểm thứ hai thì chưa phân tích được sự tác
động, sự ảnh hưởng của các yếu tố nguồn lực tự nhiên. Hai cơ sở sản xuất đạt được
tỉ số kết quả/chi phí như nhau, nhưng ở không gian và thời gian khác nhau thì tác
động của nguồn lực tự nhiên là khác nhau và như vậy hiệu quả là khác nhau.
Nếu xem xét hiệu quả theo quan điểm thứ ba cũng chưa đầy đủ. Bởi vì trong
thực tế kết quả sản xuất đạt được luôn là hệ quả của cả những chi phí có sẵn từ
trước cộng với phần chi phí bổ sung. Ở các mức chi phí có sẵn khác nhau thì hiệu
quả của chi phí bổ sung sẽ khác nhau.
Như vậy khái niệm về hiệu quả rất phong phú và phức tạp. Khái niệm này
cần được bổ sung và mở rộng cho phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội cụ thể. Để
phản ánh đầy đủ chất lượng sản xuất kinh doanh cần phải có các hệ thống chỉ tiêu
đánh giá đúng đắn mối tương quan giữa kết quả sản xuất và chi phí bỏ ra để đạt kết
quả đó. Đồng thời phải có những chỉ tiêu bổ sung nhằm bảo đảm cho sự đánh giá
được toàn diện và chính xác hơn. Ở mức độ làm khóa luận tốt nghiệp tôi đã lựa
chọn các chỉ tiêu sau để tính hiệu quả kinh tế của các mô hình VAC tại địa phương:
a) Giá trị hiện tại của thu nhập thuần (Net Present Value - NPV)
Thu nhập thuần là thu nhập sau khi đã trừ đi các khoản chi phí. Giá trị hiện
tại của thu nhập thuần là tổng thu nhập thuần của cả một chu kỳ được chiết khấu về
thời điểm hiện tại theo tỷ lệ chiết khấu nhất định. NPV càng lớn thì phương án sản
xuất đó có hiệu quả kinh tế càng cao.
b) Tỷ xuất giữa thu nhập và chi phí (BCR)
Chỉ tiêu BCR dùng để đánh giá hiệu quả đầu tư của phương án sản xuất. Nếu
BCR lớn hơn 1 thì có hiệu quả kinh tế, BCR càng lớn thì hiệu quả kinh tế càng cao
và ngược lại BCR càng nhỏ thì hiệu quả kinh tế của phương án sản xuất càng thấp.
2.2.2. Bản chất của hiệu quả.
Khuynh hướng chung của thế giới này là phát triển kinh tế theo chiều sâu.
Phát triển một nền kinh tế với nguồn lực có hạn, có thể sản xuất ra một lượng sản
phẩm có giá trị sử dụng cao nhất với mức hao phí lao động xã hội tháp nhất. Nói
cách khác, ở một mức sản xuất nhất định cần phải làm thế nào để có chi phí tài
nguyên và chi phí lao động thấp nhất. Điều đó cho thấy quá trình sản xuất là sự liên
hệ mật thiết giữa các yếu tố đầu vào và các yếu tố đầu ra.
Khi đánh giá hiệu quả sản xuất kinh doanh phải xem xét cả về mặt thời gian
và không gian. Về mặt thời gian, hiệu quả đạt được phải đảm bảo lợi ích cả trước
mắt và lâu dài. Tức là hiệu quả đạt được ở từng thời kỳ, từng giai đoạn không được
ảnh hưởng đến các thời kỳ, giai đoạn tiếp theo. Về mặt không gian, hiệu quả chỉ có
thể coi là đạt được một cách toàn diện khi hoạt động của các ngành các doanh
nghiệp đều mang lại hiệu quả và không làm ảnh hưởng đến hiệu quả chung của nền
kinh tế quốc dân và toàn xã hội.
Như vậy, đánh giá hiệu quả phải được xem xét một cách toàn diện trong mối
quan hệ chung của nền kinh tế quốc dân với hiệu quả bộ phận của các đơn vị,
doanh nghiệp, địa phương. Hiệu quả đó bao gồm cả hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã
hội và hiệu quả môi trường. Các loại hiệu quả này có mối quan hệ mật thiết với
nhau như một thể thống nhất không tách rời nhau. Đứng trên góc độ toàn nền kinh
tế thì hiệu quả của các doanh nghiệp phải gắn với hiệu quả chung của toàn xã hội.
Do vậy bản chất của hiệu quả xuất phát từ mục đích của sản xuất và phát triển nền
kinh tế xã hội. Hiệu quả phải là hiệu quả của lao động xã hội và được xác định
bằng tương quan so sánh giữa lượng kết quả có ích thu được với lượng hao phí lao
động xã hội.
Trong sản xuất nông nghiệp khi đánh giá hiệu quả của một hệ thống cây
trồng, vật nuôi phải xét đến khả năng sản xuất hàng hóa, phát huy lợi thế so sánh
của từng vùng, khả năng tạo việc làm và tăng thu nhập cho người lao động. Nếu
đánh giá đúng đắn hiệu quả đạt được sẽ kích thích sản xuất phát triển và tăng
cường áp dụng các tiến bộ kỹ thuật vào từng điều kiện sản xuất cụ thể.
2.2.3. Phân loại hiệu quả.
Mọi hoạt động sản xuất của con người và quá trình khai thác tài nguyên đều
có mục đích chủ yếu là kinh tế. Tuy nhiên, kết quả hoạt động đó không chỉ duy
nhất đạt được về mặt kinh tế, mà đồng thời tạo ra nhiều kết quả có liên quan đến
đời sống kinh tế xã hội của con người. Xét trên phạm vi cá biệt, một hoạt động kinh
tế có thể mang lại hiểu quả cho một cá nhân, một đơn vị. Nhưng xét trên phạm vi
toàn xã hội thì nó sẽ ảnh hưởng đến lợi ích và hiệu quả chung. Chính vì vậy khi
đánh giá hiệu quả cần phải phân định và làm rõ mối liên hệ giữa chúng để có những
nhận xét chính xác.
* Căn cứ vào nội dung của hiệu quả, người ta chia ra: Hiệu quả kinh tế, hiệu
quả xã hội và hiệu quả môi trường:
- Hiệu quả kinh tế:
Hiệu quả kinh tế được biểu hiện ở mối quan hệ so sánh giữa lượng kết quả
đạt được và lượng chi phí bỏ ra trong sản xuất. Một phương án, một giải pháp có
hiệu quả kinh tế cao là phải đạt được trong tương quan tương đối tối ưu giữa kết
quả đem lại và chi phí đầu tư. Khi xác định hiệu quả kinh tế phải xem xét đầy đủ
mối quan hệ giữa đại lượng tương đối và đại lượng tuyệt đối. Tiêu chuẩn của hiệu
quả kinh tế là tối đa hóa kết quả và tối thiểu hóa chi phí trong điều kiện nguồn lực
có hạn.
- Hiệu quả xã hội:
Hiệu quả xã hội là mối tương quan so sánh giữa kết quả xét về mặt xã hội và
tổng chi phí bỏ ra. Hiệu quả xã hội có liên quan mật thiết với hiệu quả kinh tế và
thể hiện mục tiêu hoạt động kinh tế của con người. Tuy nhiên, do việc lượng hóa
các chỉ tiêu phản ánh hiệu quả xã hội còn gặp nhiều khó khăn, nên hiệu quả xã hội
chủ yếu được phản ánh qua các chỉ tiêu định tính như: Tạo việc làm, xóa đói giảm
nghèo, làm lành mạnh các quan hệ xã hội …
- Hiệu quả môi trường:
Hiện nay hiệu quả môi trường đan được nhiều nhà quản lý quan tâm chú ý.
Một hoạt động sản xuất được coi là có hiệu quả thì hoạt động đó phải không có ảnh
hưởng xấu đến môi trường sinh thái. Nếu chỉ quan tâm đến hiệu quả kinh tế mà
không chú ý đến hiệu quả môi trường đôi khi dẫn đến những mất mát lớn hơn nhiều
so với các lợi ích kinh tế đem lại. Hiệu quả môi trường được đánh giá bằng các chỉ
tiêu định tính như: Bảo vệ sự đa dạng sinh học, tạo ra sự cân bằng sinh thái, hạn
chế sói mòn đất, hạn chế lũ lụt, tăng độ che phủ đất …
2.2.4. Hệ thống chỉ tiêu đánh giá hiệu quả mô hình sản xuất VAC
Hệ thống chỉ tiêu đánh giá hiệu quả nói chung phải bảo đảm sự thống nhất về
nội dung kinh tế, đảm bảo tính toàn diện và tính hệ thống. Mặt khác phải đảm bảo
tính khoa học, phù hợp với đặc điểm, tình hình phát triển sản xuất và góp phần kích
thích sản xuất phát triển.
Hiện nay hệ thống chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sản xuất VAC chưa được
nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn diện. Khi đánh giá hiệu quả sản xuất của mô
hình sản xuất VAC, các tác giả chỉ tập trung đánh giá hiệu quả kinh tế, chưa đề cập
đến chỉ tiêu đánh giá hiệu quả xã hội và hiệu quả môi trường. Trong đánh giá hiệu
quả kinh tế cũng chỉ dừng lại ở các chỉ tiêu tổng quát. Các tác giả Phạm Văn Trang,
Đặng Thọ Xương và cộng sự chỉ đề cập đến các chỉ tiêu như thu nhập, chi phí vật
chất và thu nhập thô.
* Trong đánh giá hiệu quả kinh tế mô hình VAC, sử dụng các khái niệm sau:
- Thu nhập: Là toàn bộ giá trị sản phẩm thu được trong một thời gian nhất
định, thường là một năm.
- Chi phí mua ngoài: Là toàn bộ chi phí vật chất và dịch vụ phải mua ngoài
thị trường.
Phần III
MỤC TIÊU, NỘI DUNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Đánh giá hiệu quả kinh tế của hệ thống VAC làm cơ sở đề xuất các giải pháp
phát triển mô hình VAC tại xã Yên Đồng, Yên Lạc, Vĩnh Phúc.
Xác định tính đa dạng thành phần cây trồng, vật nuôi của các hệ thống VAC
tại địa phương.
3.2. Nội dung nghiên cứu
- Điều tra điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của điểm nghiên cứu
- Điều tra hiện trạng các mô hình VAC tại địa phương
+ Phân loại các kiểu/dạng mô hình VAC.
+ Hiện trạng về quy mô diện tích và kỹ thuật của mỗi kiểu VAC
- Phân tích hiệu quả kinh tế do VAC mang lại
- Phân tích mô hình VAC điển hình
- Đề xuất các giải pháp phát triển mô hình VAC
- Điều tra tính đa dạng loài (liệt kê) các giống cây trồng vật nuôi của các hệ
thống VAC
3.3. Đối tượng phạm, phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: các mô hình VAC hiện có tại địa phương
- Phạm vi nghiên cứu
+ Xã Yên Đồng, Yên Lạc, Vĩnh Phúc
+ Các loài cây trồng vật nuôi phổ biến có trong các mô hình VAC tại địa
phương
3.4. Phương pháp nghiên cứu
3.4.1. Phương pháp ngoại nghiệp
a) Thu thập và phân tích tài liệu thứ cấp
- Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của xã.
- Các tài liệu về hệ sinh thái và hệ sinh thái nông nghiệp, hệ sinh thái nông
nghiệp VAC
b) Phương pháp điểm
- Chọn thôn điểm
+ Thôn có diện tích đất sản xuất nông nghiệp theo mô hình VAC lớn nhất
+ Thôn có số hộ gia đình tham gia sản xuất nông nghiệp theo mô hình VAC
nhiều nhất xã.
- Chọn hộ điểm: chọn hộ điểm theo quy mô về diện tích của mô hình VAC
c) Phương pháp điều tra thực địa
Sử dụng bộ công cụ trong đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân
(PRA). Các công cụ được sử dụng trong nghiên cứu:
- Điều tra sơ bộ
- Vẽ sơ đồ lát cắt điển hình của từng kiểu VAC
- Điều tra theo tuyến.
- Phân tích lịch mùa vụ của từng kiểu VAC
- Phỏng vấn bán định hướng:
+ Phỏng vấn cán bộ xã tình hình chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội
của địa phương.
+ Phỏng vấn hộ gia đình, người dân: phỏng vấn 30 hộ gia đình có mô hình
VAC để thu thập thông tin chi tiết về tình hình sản xuất, các giống cây trồng, vật
nuôi đã, đang sử dụng và hiệu quả kinh tế của gia đình và địa phương do mô hình
VAC mang lại.
- Phân tích kinh tế hộ: phân tích tiềm năng về: vốn, nguồn lao động, khả
năng mở rộng quy mô sản xuất…của hộ gia đình
- Thảo luận nhóm: thảo luận với người dân địa phương để thu thập thông tin,
tìm ra những khó khăn của người dân gặp phải trong quá trình sản xuất mô hình
VAC. Từ đó, đưa ra một số giải pháp để tháo gỡ những khó khăn này.
- Phân tích theo sơ đồ SWOT: phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và
thách thức trong sản xuất mô hình VAC.
Mẫu biểu điều tra tính đa dạng thành phần loài cây trồng vật nuôi có trong
mô hình VAC
STT Tên loài
Thời
điểm/mùa vụ
xuất hiện/tồn
tại trong năm
Số lượng
Nuôi/trồng
hay tự nhiên
Vai trò,
giá trị
Trước Sau
%
chênh
lệch
Nuôi
Tự
nhiên
1
2
…
3.4.2. Phương pháp nội nghiệp.
- Tổng hợp và phân tích số liệu đã thu thập được
- Xử lý số liệu trên bảng tính excel.
Dựa trên những thông tin thu thập được từ quá trình điều tra phỏng vấn hộ sử
dụng các công thức tính NPV, BCR để tình toán hiệu quả kinh tế:
NPV =
( )
∑
=
+
−
n
i
i
ii
r
CB
0
1
Hay NPV = BPV - CPV
CPV =
( )
∑
=
+
n
t
t
t
i
C
0
1
BPV =
( )
∑
=
+
n
t
t
t
i
B
0
1
BCR =
CPV
BPV
Trong đó:
- NPV là giá trị hiện tại của lợi nhuận ròng (đ)
- BPV là giá trị hiện tại của thu nhập (đ).
- CPV là giá trị hiện tại của chi phí (đ).
- B
i
: giá trị thu nhập ở năm thứ i (đ)
- C
i
: giá trị chi phí ở năm thứ i (đ)
- r: tỷ lệ lãi suất (%)
- i: là thời gian thực hiện các hoạt động sản xuất.
∑
=
n
t 0
: là tổng giá trị hiện tại từ năm đầu tiên đến năm tại thời điểm điều tra
- BCR là tỷ xuất giữa thu nhập và chi phí (đ/đ)
- Chỉ tiêu BCR dùng để đánh giá hiệu quả đầu tư của phương án sản xuất. Nếu
BCR lớn hơn 1 thì có hiệu quả kinh tế, BCR càng lớn thì hiệu quả kinh tế càng cao
và ngược lại.
Bảng đánh giá hiệu quả kinh tế của các mô hình
STT Tên hộ gia đình Thu nhập Chi phí Lợi nhuận NPV
1
2
…….
Bảng tổng hợp các loài cây trồng vật nuôi có trong mô hình
STT
Tên loài
Thời
điểm/mùa vụ
xuất hiện/tồn
tại trong năm
Số lượng
Nuôi/trồng
hay tự nhiên
Vai trò,
giá trị
Tên
Việt
Tên
khoa
Trước Sau %
chênh
Nuôi Tự
nhiên
