VAI TRÒ VÀ VẤN ĐỀ KHAI THÁC, SỬ DỤNG CÁC NGUỒN SỬ LIỆU TRONG NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA LỊCH SỬ
------
TIỂU LUẬN
VAI TRÒ VÀ VẤN ĐỀ KHAI THÁC, SỬ DỤNG CÁC NGUỒN SỬ LIỆU
TRONG NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ

1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Lịch sử, xét theo phương diện bản thể luận, là những gì đã xảy ra
trong quá trình phát triển của xã hội loài người và đồng thời nó cũng tồn
tại khách quan đối với chúng ta có muốn như thế nào thì nó cũng đã xảy
ra như vậy.
Vấn đề được đặt ra ở đây là, Lịch sử đã xảy ra và chúng ta nhận
thức nó như thế nào? Những căn cứ nào để cho ta nghiên cứu, nhận thức
được những gì đã xảy ra quá khứ? (Tất nhiên là không thể chính xác tuyệt
đối được).
Điểm quan trọng nhất của hoạt động nghiên cứu lịch sử là nhận thức
được quá khứ và nhận thức được lịch sử (một cách tiệm cận) thông qua
việc nghiên cứu lịch sử. Qua đó, nhà nghiên cứu có thể khái quát thành
những quy luật, những bài học lịch sử để phục vụ cho cuộc sống hiện tại.
Do lịch sử đã trải qua, cho nên con người không không thể quan sát trực
tiếp các sự kiện, quá trình lịch sử đó xảy ra, do đó việc nhận thức phải
dựa vào nhiều nguồn sử liệu khác nhau. Nói như vậy để chúng ta thấy
rằng, các nguồn sử liệu có vai trò cực kỳ quan trọng trong nghiên cứu lịch
sử, như nhà sử học Ba Lan J.iôpôlski đã viết: Nguồn sử liệu luôn là tài
sản quý giá nhất của nhà sử họ, không có nó ta không thể là nhà sử học.
Về vai trò của sử liệu đối với nghiên cứu lịch sử thì không phải bàn
cãi. Nếu xem một công trình nghiên cứu lịch sửlà một “món ăn” thì các

nguồn sử liệu chính là những sản phẩm, những gia vị để “chế biến” nên
món ăn đó. Nhưng xung quanh vấn đề khai thác, sử dụng tư liệu cũng có
nhiều vấn đề được đưa ra. Đặc biệt là đối với những nhà nghiên cứu vừa
mới “chập chững vào nghề” hay là với các sinh viên nghiên cứu, tìm hiểu
lịch sử nói chung thì công tác sử liệu của họ cũng còn có những thiếu sót
nhất định. Mà thiêu sót lớn nhất chính là việc đánh giá không đúng vai trò
của các nguồn sử liệu khác nhau cũng như trong công thức thu thập, xử
lý, phê phán.... sử liệu.
2
Có thể thấy ý nghĩa thực tiễn nhất của việc nghiên cứu đề tài này
chính là tác dụng thực tiễn của nó đối với chúng tôi. Trong điều kiện thực
tiễn chưa được tiếp cận một cách đầy đủ về công tác sử liệu cũng như có
rất ít điều kiện nghiên cứu; việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa rất thiết
thực đối với việc học tập nghiên cứu cũng như trong quá trình hoàn thành
luận văn tốt nghiệp đối với những học viên đang theo học chuyên ngành
lịch sử như chúng tôi. Qua việc nghiên cứu đề tài này, chúng tôi có được
một cái nhìn đúng đắn hoàn thiện về vai trò của sử liệu và công tác sử
liệu, phục vụ tốt hơn cho việc nghiên cứu và học tập sau này.
2. Mục đích - nhiệm vụ
Qua việc tìm hiểu, nghiên cứu đề tài này, giúp cho chúng tôi thấy
được một cách đầy đủ hơn vai trò của các nguồn sử liệu trong nghiên cứu
lịch sử. Mỗi một nguồn sử liệu đều có vai trò quan trọng trong công tác
nghiên cứu. Vấn đề là chúng ta không được xem nhẹ một nguồn sử liệu
nào, tuỳ từng đề tài nghiên cứu mà sử dụng chúng một cách thích hợp.
Trong nghiên cứu lịch sử, sử liệu không phải là một sự thật được sao chép
lại một cách đầy đủ, trọn vẹn mà nó chỉ là sự phản ánh sự thật ấy trong ý
thức của người nghiên cứu. Nhà sử học quan sát, nghiên cứu sự phản ánh
ấy trong các nguồn sử liệu. Nhà sử liệu không thu nhập ngay nguồn tri
thức có sẵn ban đầu ở các nguồn sử liệu, mà chỉ dựa vào nó để tạo ra tri
thức khoa học của mình về đối tượng nghiên cứu. Nói như vậy để thấy

được mục đích của việc tìm hiểu đề tài này là giúp cho chúng tôi có được
một phương pháp khai thác, sử dụng các nguồn sử liệu một cách hợp lý.
Về sử liệu học nói chung, vai trò cũng như phương pháp khai thác,
sử dụng các nguồn sử liệu nói riêng đã có rất nhiều bài viết, nhiều tác giả
đề cập trong thời gian trước đây cũng như gần đây. Do đó, chúng tôi
không tham vọng đi tìm một phát hiện mới trong đề tài này mà chỉ trên cơ
sở các tài liệu thu thập được, cộng với những kiến thức, kinh nghiệm tiếp
thu được để hoàn thành đề tài. Trên cơ sở đó, chúng tôi cố gắng trình bày
3
một cách đầy đủ về vai trò của các nguồn sử liệu và vấn đề khai thác, sử
dụng chúng trong nghiên cứu lịch sử.
3. Kết cấu tiểu luận
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, phần tài liệu tham khảo, tiểu
luận “Vai trò và vấ đề khai thác, sử dụng các nguồn sử liệu trong nghiên
cứu lịch sử”.
4
PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG I: CÁC NGUỒN SỬ LIỆU VÀ VAI TRÒ CỦA CHÚNG
TRONG NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ
Nghiên cứu lịch sử là hoạt động nhận thức quá khứ từ đơn giản đến
phức tạp, tổng hợp, từ cái biết đến khám phá cái chưa biết, từ cái chưa
hoàn thiện đến cái hoàn thiện hơn nhằm làm cho bức tranh lịch sử xây
dựng lại. Các nguồn sử liệu (hay tư liệu lịch sử) theo giáo trình “Phương
pháp luận sử học” (Nhà xuất bản ĐHSP Hà Nội) là “những di tích của quá
khứ, xuất hiện như sản phẩm của quan hệ xã hội nhất định, mang trong
mình nó những dấu vết của quan hệ ấy, phản ánh trực tiếp và trừu tượng
hoá một mặt hoạt động nào đấy của con người”. Một sửliệu khi đã là kết
quả hoạt động của mục đích nhất định của con người sẽ cho phép chúng ta
có khả năng nghiên cứu nó trên các phương diện: Nguyên nhân nào mà sử
liệu xuất hiên? Sử liệu chiếm vị trí như thế nào trong diễn trình lịch sử?

trên cơ sở đó, nắm được quy luật ra đời khách quan sử liệu sẽ tạo tạo tiền
đề cno việc giải thích nội dung sử liệu.
Các nguồn sử liệu ngày càng phong phú cùng với sự phát triển của
xã hội và của yêu cầu của sử phát triển khoa học lịch sử. Khi nhà nghiên
cứu lịch sử chỉ chú ý đến đời sống chính trị thì các tài liệu như văn bản
pháp luật, văn kiện ngoại giao chiếm vị trí quan trọng, khi lịch sử là lịch
sử của các vương triều và tầng lớp thượng lưu thì tư liệu là những ghi
chép, câu chuyện liên quan đến họ, sau đó khi phản ánh đời sống kinh tế,
phản ánh cuộc sống của các tầng lớp nhân dân lao động thì các nguồn tư
liệu mới được đưa vào nhiều hơn. Tư liệu lịch sử là sản phẩm của hoạt
động của con người, nó xuất hiện như một hiện tượng xã hội, nhằm phục
vụ cho một mục đích, một nhu cầu nào đó của xã hội đương thời và tồn tại
như những di tích, dấu vết của hoàn cảnh lịch sử cụ thể đã qua. Trong một
thời gian dài trước đây, một số nhà sử học đã từng cho rằng chỉ có những
tài liệu thành văn mới có thể được dùng làm tư liệu lịch sử. Đến nay có
5
thể xuất phát từ chỗ, việc tiếp xúc, làm việc với các nguồn sử liệu khác
ngoài thành văn dường như là khó khăn với họ. Hoặc như ở nưcớ ta, trong
nhiều đề tài nghiên cứu về lịch sử Việt Nam hiện đại hoặc lịch sử Đảng,
các nguồn sử liệu phim ảnh, băng ghi âm, ghi hình hay nhân chứng sống
đôi khi lại không được chú ý đúng mức. Như vậy là đôi khi, bức tranh lịch
sử lại không được tái hiện một cách sống động, đầy đủ bởi vì không phải
lúc nào nguồn tài liệu thành văn cũng phản ánh được tất cả. Ngày nay,
chúng ta thấy rằng một công trình nghiên cứu lịch sử không thể chỉ dựa
vào một nguồn sử liệu duy nhất kể cà nguồn sửliệu thành văn. Tuỳ theo
nội dung phản ánh và tính chất của sử liệu, người ta thường chia sử liệu
thành 6 nhóm: 1. Sử liệu thành văn; 2. Sử liệu vật chất; 3. Sửu liệu truyền
miệng dân gian ; 4. Sử liệu ngôn ngữ ;5. Sử liệu dân tộc học ; 6. Sử liệu
tranh ảnh, phim ảnh, ghi âm, ghi hình.
Nguồn sử liệu thành văn (chữ viết) ghi chép các sự kiện bằng chữ

viết qua ác kênh thông tin. Có thể nói nguồn tư liệu này chiếm khối lượng
lớn, rất phong phú và đặc biệt quan trọng, có lúc nó chiếm địa vị chủ yếu
trong các nguồn sử liệu. Đó là những tư liệu lịch sử đích thực như các bộ
sử biên niên, thông sử, hồi ký, các ghi chép lịch sử, văn bia, gia phả....
Nhìn chung, ưu điểm nổi bật của nó phản ánh tương đối toàn diện và chi
tiết các sự kiện, nhất là về đời sống chính trị, xã hội.
Nguồn sử liệu vật chất là những di tích vật chất hình thành trong
quá trình hoạt động sống của con người. Nguồn sử liệu này hết sức phong
phú đa dạng. Có thể nói ở đâu có con người sinh sống thì ở đó có dấu tích
vật chất để lại. Sử liệu vật chất rất quan trọng cho việc nghiên cứu mọi
thời kỳ, đặc biệt khi con người chưa có văn tự - thời tiền sử. Nguồn sử
liệu này cho chúng ta nhận thức trực tiếp những sự kiện trong quá khứ mà
nó là một mảng, một bộ phận của sự kiện - Nó có ưu điểm hơn nguồn sử
liệu chữ viết là ở chỗ, nó phản ánh khá trung thực và khách quan một mặt
nào đấy của cuộc sống. Không phải là khi có tài liệu thành văn mà chúng
ta bỏ qua nguồn sử liệu này, nó có thể bổ sung hoặc kiểm tra các tư liệu
6
thành văn. Tuy vậy nhược điểm lớn nhất là tự bản thân nó lại không nói
lên được nêu như nhà nghiên cứu không có phương pháp. Nhưng nếu biết
cách khai thác thì nó lại trở thành “hòn đá biết nói”.
Nguồn sử liệu truyền miệng, dân gian là loại được truyền từ thế hẹ
này sang thế hệ khac. Nó có thể là những câu chuyện truyền thuyết thần
thoại, trường ca... nó có vai trò quan trọng khi nghiên cứu về thời xa xưa
hoặc nghiên cứu lịch sử các dân tộc. Nguồn sử liệu này thường bị biến
dạng qua nhiều thế hệ, thiếu chính xác về không gian, thời gian và những
sự kiện được phản ánh trong đó. Tuy vậy, từ trong nội dung những câu
chuyện này luôn chứa đựng những cốt lõi lịch sử.
Nguồn sử liệu ngôn ngữ là tài liệu ghi chép, ngôn ngữ của dph,
những câu chuyện được truyền miệng. Căn cứ vào ngôn ngữ chúng ta có
thể tìm hiểu được qua khứ. Tìm hiểu ngôn ngữ chuyển biến về mặt từ

vựng, ngữ âm, ngữ pháp chúng ta sẽ bắt gặp những sự kiện hay quá trình
lịch sử được phản ánh trong đó.
Nguồn sử liệu dân tộc học là đối tượng của dân tộc học, đó là
những vật thật, chứ viết, những câu chuyện truyền miệng thu được qua
các cuộc khảo sát dân tộc học. Nghiên cứu những tàn dư trong hoạt động
để nhận thức được quá khứ. No có thể cung cấp những đặc điểm sinh hoạt
văn hoá của dân tộc, từ đó mà tìm hiểu lịch sử văn hoá; hay cung cấp cho
ta mối quan hệ giữa các dân tộc, dựng lại hoạt động văn hoá và sự kiện
kinh tế.
Nguồn sử liệu ghi âm, ghi hình là loại quan trọng, cho ta nhận thức
trực tiếp về quá khứ thông qua việc nghiên cứu hình ảnh được ghi lại trên
sử liệu. Trong thời đại hiện nay, nguồn sử liệu này càng được sử dụng
nhiều trong nghiên cứu, đặc biệt là nó giúp ích rất nhiều trong việc nghiên
cứu lịch sử hiện đại.
Sáu nguồn sử liệu trên là tất cả những gì giúp chúng ta có thể khai
thác được những thông tin về các ự kiện lịch sử. Qua việc nghiên cứu toàn
diện các nguồn sử liệu, chúng ta có thể tìm được những thông tin lịch sử
7