Những lớp từ bị hạn chế về mặt sử dụng trong từ điển Việt – Bồ - Nha của Alexandre de Rhodes

Website: Email : Tel : 0918.775.368
Những lớp từ bị hạn chế về mặt sử dụng trong từ điển Việt – Bồ - Nha của
Alexandre de Rhodes
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lịch sử vấn đề
Trong quá trình người Châu Âu tiếp xúc với nước ta, các cố đạo đi đầu trong
việc phiên âm tiếng Việt bằng chữ cái Latinh. Khi đã có chữ viết mới họ nghĩ ngay
đến việc biên soạn từ điển để học tiếng Việt. Từ đó những quyển từ điển phiên dịch
ra đời. Đầu tiên là cuốn ANNAM- LUSITAN- LATINH [Dictionarium
Annamticum – Lusitanum – Latinh], thường gọi là Từ điển Việt- Bồ – La (VBL) do
Alexandre de Rhodes (1591- 1660) biên soạn và xuất bản tại Rôma năm 1651. Sau
đó là các cuốn khác, như:
+ Tabert, Dictionaire Annamitico- Latinum, 1838.
+ M. Genibrel, Dictionaire Annamite- Francais, Tân Định, 1898.
+ J. Bonet, Dictionaire Annamite – Francais, Paris, 1899.
Như vậy, tính đến nay, Từ điển VBL đã ra đời được 352 năm. Trải qua bao
thăng trầm, cuốn từ điển này vẫn tồn tại đến ngày nay, vì đây là một công trình
khoa học nghiêm túc được biên soạn theo lối từ điển châu Âu thời kỳ Phục hưng.
Giáo sư Nguyễn Văn Tu đã nhận xét: “Xét về mặt từ điển học thì đây là quyển từ
điển đầu tiên tập hợp được kho tiếng Việt hồi đầu thế kỷ XVII một cách có hệ
thống, sắp xếp theo thứ tự vần A, B, C của bảng chữ cái.”[ ] Từ điển VBL là quyển
từ điển đối dịch đầu tiên lấy từ làm đơn vị cơ bản. Và đến nửa cuối thế kỷ XIX, nó
vẫn là quyển từ điển duy nhất phản ánh một khối lượng lớn sắc thái văn hoá vật
chất và tinh thần của người Việt thông qua việc giải nghĩa các mục từ. Cuốn Từ
điển VBL được cấu tạo không khác gì một cuốn từ điển hiện đại. Ngoài phần đối
dịch từ tiếng Việt sang tiếng Bồ Đào Nha và Latinh còn thêm một phần dùng để
miêu tả cơ cấu ngữ âm và ngữ pháp tiếng Việt đặt ở đầu từ điển dưới nhan đề “Báo
Website: Email : Tel : 0918.775.368
cáo vắn tắt về tiếng Annam hay Đông Kinh”. Trong từ điển này, các từ khó hiểu đã
được giải thích một cách tỉ mỉ và kèm theo những ví dụ thuyết minh khá phong
phú. Như vậy đối với những người biết cả tiếng Việt , tiếng Bồ đào Nha và tiếng

Latinh thì đương nhiên nó trở thành quyển từ điển đối dịch sớm nhất, trước lúc ra
đời cuốn “Đại Nam quốc âm tự vị” của Huỳnh Tịnh Paulus Của, được xuất bản tại
Sài Gòn năm 1895. Chúng tôi nhận thấy, bản thân từ điển VBL của Alexandre de
Rhodes (AdR) như một kho lưu trữ quý báu về hàng trăm, hàng nghìn di tích văn
hoá ở thế kỷ XIX. Đó là di tích về dạng chữ Việt được Lainh hoá đầu tiên ( chữ
quốc ngữ ) ở nhiều phương diện khác nhau như: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp của
tiếng Việt thời kỳ ấy. “Từ điển VBL được giới nghiên cứu nhất trí một cách không
bàn cãi như là tác phẩm đánh dấu một cái mốc quan trọng trong tiến trình phát triển
của tiếng Việt . Hiếm có một công trình nào khảo sát về mặt lịch sử của tiếng Việt
lại không một lần trích dẫn từ điển VBL. Nói cách khác, Từ điển VBL là một cứ
liệu gần như bắt buộc”[3].
Rõ ràng đây là một công trình rất quan trọng và quý báu. Tuy nhiên, cho đến
nay, vấn đề nghiên cứu Từ điển VBL vẫn chưa được chú ý nhiều. Có rất ít công
trình khoa học nghiên cứu về quyển từ điển này và hầu hết đều đi sâu tìm hiểu các
phương diện như ngữ âm, chính tả hay về ngữ nghiă của từ vựng. Đáng chú ý là
các công trình sau:
1. Hoàng Dũng, Từ điển VBL của AdR, nguồn cứ liệu soi sáng quan hệ giữa
các tổ hợp phụ âm kl, pl, bl, ml và tl trong tiếng Việt, Tạp chí Ngôn ngữ số 4, 1991.
2. Nguyễn Văn Tu, Từ và vốn từ tiếng Việt, Nxb Đại học và Trung học
Chuyên nghiệp, H. 1976.
3. Bùi Thị Hải, Tìm hiểu sự biến đổi ngữ nghĩa của từ Hán Việt trong Từ
điển VBL của AdR, Luận án thạc sỹ, H. 2000.
4. K. Grudin, Bước đầu khảo sát sự biến đổi từ vựng- ngữ nghĩa trong Từ
điển VBL của AdR, Luận văn tốt nghiệp, H. 1995.
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Ngoài ra còn một số bài viết đăng trên Tạp chí Ngôn ngữ, các báo và tạp chí
khác.
Nhận thấy vấn đề diện mạo các thành phần từ vựng được đưa vào từ điển
VBL còn đang bỏ ngỏ, chưa được nghiên cứu nhiều, chúng tôi mạnh dạn đi sâu tìm

hiểu trong khoá luận tốt nghiệp này.
Mặc dù đã cố gắng, song do kiến thức của người viết còn hạn chế nên chắc
chắn sẽ có nhiều sai sót. Chúng tôi rất mong nhận được sự chỉ bảo và góp ý của
quý thầy cô và các bạn. Chúng tôi xin chân thành cảm ơn.
2. Mục đích nghiên cứu
Thực hiện khoá luận này mục đích của chúng tôi là tìm hiểu kỹ hơn về từ
vựng trong từ điển VBL. Cụ thể là chúng tôi chỉ ra một cách khái quát diện mạo
các thành phần từ vựng trong công trình naỳ. Đồng thời tìm hiểu sự tương đồng và
khác biệt của vốn từ ở thế kỷ XVII và thế kỷ XIX. Từ đó để thấy được sự biến
chuyển và phát triển của từ vựng tiếng Việt trong vòng hơn ba thế kỷ qua.
Cuối cùng, chúng tôi mong được góp một phần nhỏ bé công sức của chúng
tôi vào việc nghiên cứu kỹ lưỡng lịch sử phát triển của tiếng Việt thông qua tư liệu
là từ điển VBL của AdR
3. Phạm vi nghiên cứu
Do khả năng và thời gian không cho phép chúng tôi tìm hiểu mọi thành phần
từ vựng có mặt trong từ điển VBL mà chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu những thành
phần từ vựng đặc biệt, “được đánh dấu” về một phương diện nào đó.. Chẳng hạn,
đặc biệt về nguồn gốc hình thành, về phạm vi sử dụng rộng- hẹp khác nhau (giới
hạn của các phạm vi đó có thể là lãnh thổ, có thể là tầng lớp xã hội người), về tính
chất tích cực hay tiêu cực trong việc đóng vai trò trong đời sông giao tiếp, về phong
cách sử dụng, v.v...
Như vậy, trong khoá luận này chúng tôi chỉ mới khảo sát và miêu tả được
một bộ phận rất nhỏ các mục từ có trong Từ điển VBL. Bộ phận lớn còn lại là lớp
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
từ vựng toàn dân không được khảo cứu trong phạm vi của khoá luận này.
4. Đối tượng nghiên cứu
Như đã nói ở phần trên, trong khoá luận này, chúng tôi chỉ chủ yếu tập trung
nghiên cứu các thành phần từ vựng đặc biệt trong từ điển VBL. Do đó đối tượng
nghiên cứu của chúng tôi không phải tất cả các mục từ được thu thập, đối dịch và

giải nghĩa trong từ điển mà chỉ các mục từ đặc biệt, ví dụ: mục từ cổ, cũ, mục từ
lịch sử, mục từ địa phương, mục từ nghề nghiệp, uyển ngữ, từ thô tục, mục từ tôn
giáo, tín ngưỡng và lễ nghi thờ cúng, các cụm từ cố định,...
5. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện khoá luận này, chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu dựa trên việc
áp dụng các các phương pháp: thống kê, mô tả, so sánh đối chiếu và phân tích.
Phương pháp thống kê được áp dụng để tìm ra những tương quanvề lượng
giữa các lớp/ nhóm từ trong từ điển VBL và số lượng các mục từ thành phần.
Phương pháp mô tả được sử dụng sau khi đã có số liệu về mục từ (có được
nhờ phương pháp thống kê) thì trình bày một cách chân thực tình hình, đặc điểm
của chúng để từ đó rút ra các nhận định cần thiết.
Phương pháp đối chiếu, so sánh là phương pháp quan trọng khi tiến hành
nghiên cứu đề tài khoá luận này. Tư liệu mà chúng tôi sử dụng để đối chiếu, so
sánh là các cuốn từ điển, như:
+ Từ điển tiếng Việt 2000 do Hoàng Phê chủ biên
+ Từ điển tiếng Nghệ Tĩnh do Trần Hữu Thung và Thái Kim Đỉnh biên soạn.
và một vài từ điển khác…
Thật ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi không áp dụng tách rời, riêng
lẻ một phương pháp nào mà áp dụng tổng hợp các phương pháp, tất nhiên lúc này
hay lúc khác có ưu tiên phương pháp này hay phương pháp kia hơn. Mặt khác, các
phương pháp đã bổ sung và hỗ trợ nhau, kết quả thu được từ việc áp dụng phương
pháp này cũng là tiền đề để thực hiện phương pháp khác.
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
6. Bố cục của khóa luận
Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của khóa luận gồm hai chương
Chương I: Một số vấn đề liên quan đến đề tài
Chương II: Các thành phần từ vựng trong Từ điển VBL
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368

Chương I:
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1. Lý luận về từ
1.1. Định nghĩa từ
Cho đến nay, trong ngôn ngữ học, các định nghĩa về từ được đưa ra rất nhiều.
Các định nghĩa ấy, về mặt này hay mặt khác, đều đúng ,nhưng đều không đủ và
không bao gồm được hết tất cả các sự kiện được coi là từ trong ngôn ngữ và ngay
cả trong từng ngôn ngữ cũng vậy. Tuy nhiên, để có cơ sở tiện lợi cho việc nghiên
cứu, người ta vẫn thường chấp nhận một khái niệm nào đó về từ tuy không có sức
bao quát toàn thể nhưng cũng chỉ để lọt ra ngoài phạm vi của nó một khối lượng
không nhiều các trường hợp ngoại lệ. Trong khoá luận này, chúng tôi sử dụng định
nghĩa sau đây là định nghĩa được nhiều người chấp nhận, làm cơ sở khoa học cho
việc nghiên cứu của mình:
Từ là đơn vị nhỏ nhất có nghĩa của ngôn ngữ được vận dụng độc lập, tái
hiện tự do trong lời nói để xây dựng nên câu.
Ví dụ:
Nhà, người, quần áo, sách vở, bút...
Đi, đứng, cười, nói, yêu, ghét...
Đẹp, xấu, duyên, đỏ, vàng, xanh...
Hoa hồng, nhà tầng, bồ hóng, bù nhìn...
1.2. Đặc điểm của từ tiếng Việt
So với từ của các ngôn ngữ Ân- Âu, thì từ của tiếng Việt có những đặc điểm
sau đây:
- Từ của các ngôn ngữ đều được tạo bởi các hình vị. Nói cách khác, từ đựơc
tạo ra nhờ một hoặc một số hình vị kết hợp lại với nhau theo nhữmg nguyên tắc
nhất định.
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Ví dụ về từ trong tiếng Anh: Housewife, classroom, newspaper, ...
Hình vị là đơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất có nghĩa và/ hoặc có giá trị về mặt ngữ

pháp.
Trong tiếng Việt, đơn vị cơ sở cấu tạo là các tiếng, cái mà ngữ âm học vẫn
gọi là âm tiết. Như vậy, mặc dù nguyên tắc phổ biến là từ được cấu tạo bởi các hình
vị, nhưng trong các ngôn ngữ khác nhau có thể không giống nhau.
Các đơn vị gọi là tiếng của tiếng Việt có giá trị tương đương như hình vị
trong các ngôn ngữ khác. Chúng có hai đặc điểm cần thiết của một hình vị:
- Là đơn vị tối giản (đơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất có nghĩa)
- Có giá trị về mặt ngữ pháp
Tuy nhiên giữa tiếng của tiếng Việt và hình vị của nhiều ngôn ngữ thuộc loại
hình khác cũng có nhuững điểm khác nhau khá căn bản sau:
Trước hết, xét về hình thức, chúng ta thấy rằng ở các ngôn ngữ thuộc loại
hình khác, ví dụ như ở nhiều ngôn ngư Ân Âu, hình vị chỉ là đơn vị thuần ngữ
pháp, hoàn toàn không có liên quan gì đến các đơn vị ngữ âm gọi là âm tiết cả.
Hình vị ở các ngôn ngữ này khi thì có dạng ngữ âm là một âm vị, khi thì có dạng
ngữ âm là một tập hợp bất kỳ của nhiều âm vị (có thể nhỏ hơn âm tiết; bằng âm
tiết; hoặc lớn hơn âm tiết, bằng hai, ba âm tiết). Vì vậy, xác định âm tiết và xác
định hình vị những ngôn ngữ này là hai quá trình tách biệt, đưa đến những kết quả
khác nhau.
Ở tiếng Việt, tình hình hoàn toàn ngược lại. Giữa hình vị và âm tiết có một
mối tương quan rõ rệt. Giữa âm tiết và hình vị bao giờ cũng có một sự tương ứng
một đối một, sự tương ứng hoàn toàn. Mõi tiếng trong tiếng Việt đứng về mặt ngữ
âm chính là một âm tiết, mà đứng về mặt ngữ pháp chính là một hình vị. Cho nên,
ở tiếng Việt, phân tích câu nói ra thành hìnhvị và phân tích câu nói ra thành âm tiết
bao giơ cũng đưa đến một kết quả giống nhau, đó là chia tách câu nói ra thành từng
tiếng một.
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Mặt khác, xét về nội dung, hình vị tiếng Việt là đơn vị nhỏ nhất có nội dung
được thể hiện, chí ít nó cũng có giá trị hình thái học (cấu tạo từ). Sự có mặt hay
không của tiếng trong một ngữ đoạn nào đó bao giờ cũng đưa đến tác động nhất

định về mặt này hay mặt khác. Ví dụ:
Xanh- xanh xanh- xanh rì- xanh lè...
Dài- áo dài- áo rất dài...
Đến đây có thể kết luận rằng tiếng của tiếng Việt không phải là một hình vị
bình thường như hình vị của nhiều ngôn ngữ khác. Tiếng là một loại hình vị đặc
biệt: một hình tiết (Morphemsyllable), tức âm tiết có giá trị hình thái học [1,9].
- Từ của tiếng Việt có thể có biến thể ngữ âm (ví dụ:lời và nhời, trăng và
giăng, nhăn và dăn...) nhưng tuyệt nhiên không có biến thể hình thái học. Dù đứng
trong câu hay đứng lẻ một mình, bao giờ chúng cũng giữ nguyên một hình thức.
Đây làđiều khác hẳn các ngôn ngữ Ân- Âu: ở các ngôn ngữ này, từ có thể tồn tại
dưới nhiều từ hình khác nhau [4].
2. Từ, ngữ trong từ điển VBL
2.1. Những khó khăn khi thống kê từ, ngữ
Từ điển VBL là cuốn từ điển đối chiếu đầu tiên in bằng chữ quốc ngữ và
soạn giả lại là người nước ngoài. Chính vì các lẽ đó nên sự thiếu sót là điều không
thể tránh khỏi. Những khó khăn mà chúng tôi gặp phải khi xử lý tư liệu là:
- Mục từ không rõ ràng, từ để định nghĩa thường lẫn lộn với từ hoặc cụm từ
minh hoạ.Ví dụ:
+ Gọn, một gọn, hai gọn: Mười, hai mươi, dùng để nói về tơ sợi và những
thứ tương tự .
Trong ví dụ này, từ mà AdR giải nghĩa là “gọn”, các ví dụ minh hoạ là “một
gọn”, “hai gọn”. Tuy vậy, soạn giả chỉ giải nghĩa các ví dụ chứ không phải từ cần
giải nghĩa chính thức.
- Mục từ mà AdR đưa vào từ điển có cả đơn vị là từ và các đơn vị không
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
phải là từ như yếu tố cấu tạo từ hay cụm từ tự do, cụm từ cố định. Ví dụ:
+ Mục từ là yếu tố cấu tạo từ: Xa, xấu xa (Xấu xa), trong ví dụ này thì Xa là
yếu tố cấu tạo (hình vị) nên từ xấu xa
+ Mục từ là cụm từ tự do: Diếc nhau (vạch những khuyết điểm của nhau

trong khi cãi vã), Cửa lác đi lác lại (cửa lắc đi lắc lại_ Cửa bị gió lung lay từ bên
này sang bên kia).
+ Mục từ là cụm từ cố định:
• Thành ngữ: Vô thỉ vô chung (vô thuỷ vô chung), hàng hà sa số...
• Ngữ láy âm: Trùng trùng điệp điệp...
- Trật tự A,B,C của các mục từ có nhiều lộn xộn gây nhiều phiền toái khi tra
cứu.
- Đây là cuốn từ điển nửa đối dịch, nửa giải thích nên bên cạnh nhiều từ được
tường giải con khá nhiều từ được đối dịch laị bằng tiếng Việt. Điều này làm cho
người nghiên cứu khó xác định được nội hàm khái niệm mà nó biểu thị, nhất là các
từ đồng âm Hán Việt. Do vậy, khi thống kê từ, chúng tôi rất khó xác định đâu là từ,
đâu là nghĩa được dùng. Ví dụ:
+ Lịch: lịch
+ Khuyên: khuyên
Ở 2 trường hợp này soạn giả chỉ thuần tuý đối dịch. Người tra cứu rất khó
xác định khuyên là danh từ chỉ đồ trang sức (khuyên tai) hay là động từ (khuyên
bảo).
- Từ điển VBL lấy tự làm đơn vị cơ bản cho nên khi giải nghĩa một từ thì
không thể dùng độc lập mà phải lấy một từ ghép làm dẫn chứng, đồng thời phải lặp
lại mấy lần từ đó. Điều này gây rất nhiều khó khăn cho chúng tôi khi thống kê mục
từ có trong từ điển này. Chẳng như khi giải nghĩa từ đàng, AdR đã lấy từ phủ đàng
để giải nghĩa. Phủ đàng lại được giải thích thêm một lần nữa trong phần giải nghĩa
từ phủ.
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
- Một nguyên nhân khách quan nữa là nhiều từ trong từ điển VBL có hình
thức ngữ âm khac hẳn ngày nay. Điều này cũng gây không ít khó khăn trong việc
xác định và thống kê mục từ của chúng tôi. Ví dụ: an uỷ (an ủi), phũ ba (phong ba),
buần (buồn), bua (vua), đệ nhít, thứ nhít (đệ nhất, thư nhất)...
- Cùng là một mục từ nhưng có nhiều nghĩa khác nhau, thậm chí mâu thuẫn

nhau như mục từ sau đây:
+ Xác, làm xang xác: Làm việc rất cẩn thận.
+ Xang, làm xang xác: Làm rối loạn trí hiểu
2.3. Cách xử lý
Đối với khó khăn trong việc tác giả đưa cả cụm từ (tự do và cố định), chúng
tôi thống nhất gọi chung là mục từ . Như vậy, mục từ bao gồm từ và ngữ. Với cách
xử lý vậy thì việc soạn giả đưa cả cụm từ minh hoạ làm lẫn lộn với từ được giải
nghĩa, chúng tôi dều giải quyết dễ dàng. Chẳng hạn, ở trường hợp Gọn, một gọn,
hai gọn, chúng tôi tính là ba mục từ, gồm: gọn, một gọn, hai gọn.
Đối với những trường hợp soạn giả đưa cùng lúc nhiều mục từ mà chỉ có một
lời giải thích thì chungs tôi xem đó là các mục từ dồng nghĩa. Chẳng hạn, ở trường
hợp Ma quỷ, ma cỏ, chúng tôi tính là hai mục từ và chúng đồng nghĩa với nhau.
Đối với trường hợp mục từ có nhiều hình thức phát âm và ghi chính tả,ví dụ:
- Mục từ có nhiều hình thức phát âm khác nhau:
+ Gệch: xiên, chéo, giệch
+ Gệic: X, gệch
- Mục từ có nhiều cách ghi chính tả:
+ Ko: x.co
+ Kơ: x. cơ
+ Ku: x. cu
+ Kư: x. cư
(x. viết tắt của Xem)
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Thì chúng tôi xử lý như sau: bước đầu là tìm mục từ chính và mục từ biến
thể. Mục từ chính là mục từ được giải nghĩa đầy đủ, còn mục từ không được giải
nghĩa mà chỉ có lời chỉ dẫn tra cứu tại đâu, chúng tôi xem là biến thể của mục từ
chính, tức là mục từ phụ. Khi thống kê, chỉ các mục từ chính là được tính.
Chúng tôi cũng chỉ tính là một mục từ đối với trường hợp mục từ được giải
nghĩa nhiều lần.

2.3. Mục từ trong từ điển VBL
Với cách làm việc như thế, theo thống kê của chúng tôi, từ điển VBL có tất
cả là mục từ được thu thập, đối dịch và giải nghĩa. Đây là số liệu mà chúng tôi tính
theo nguyên tắc chỉ tính riêng các mục từ thuần tuý về mặt hình thức. Tức là các
mục từ mà AdR đối dịch sang tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Latinh và được in đậm,
chứ không tính các từ ngữ được dẫn ra trong phần giải thích mà có liên quan về
nghĩa với các mục từ được giải thích. Ví dụ:
+ Đoạn: Hoàn tất. Thôi đoạn: sau khi tôi đã hoàn tất.
+ Đói: Đói. Đói lòng: đói bụnh. đói khát: đói và khát. Đói rách: người đói và
mặc áo rách rưới.
Ở hai ví dụ này, các mục từ chúng tôi thống kê là đoạn và đói, còn các mục
từ khác: thôi đoạn, đói lòng, đói khát, đói rách, chúng tôi không tính đến. Do cách
xử lý của chúng tôi là chỉ thống kê những mục từ thuần tuý về mặt hình thức nên số
lượng mục từ trong từ diển VBL là 6219 mục từ, nếu tính cả những mục từ nằm
trong phần lời giải thích thì số lượng phải tăng lên rất nhiều [Có thể tham khảo kết
quả thống kê của Viện Khoa học Xã hội “hơn một vạn từ ngữ Việt khác được dẫn ra
trong các mục từ vì có liên quan đến nghĩa các mục từ” (trích Lời nói đầu của Từ
điển VBL)]
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Chương II:
CÁC THÀNH PHẦN TỪ VỰNG TRONG TỪ ĐIỂN VIỆT- BỒ- LA
1. Giới thiệu
Vốn từ của một ngôn ngữ gồm hàng chục vạn đơn vị. Đã có những ý kiến
cho rằng nó chẳng có một trật tự nào cả. Vì vậy, khó có thể nói đến tính hệ thống
của từ vựng. Tuy nhiên, sau rất nhiều nỗ lực nghiên cứu người ta thấy rằng từ vựng
nói chung, từ vựng tiếng Việt nói riêng, không phải là một tập hợp hỗn loạn các từ
ngữ. Tuy số lượng rất lớn nhưng chúng làm thành một chỉnh thể gồm những hệ
thống nhỏ có liên quan đến nhau, gắn bó với nhau chặt chẽ. Các tiểu hệ thống này
đến lượt nó lại có thể phân chia thành các tiểu hệ thống nhỏ hơn nữa. Những tiểu

hệ thống phân biệt nhau bởi những đặc trưng, thuộc tính của chúng. Chẳng hạn, hệ
thống từ Hán Việt phân biệt với hệ thống từ thuần Việt bởi đặc trưng nguồn gốc. Từ
thuần Việt có nguồn gốc bản ngữ, còn từ Hán Việt lại có nguồn gốc ngoại lai (vay
mượn tiếng Hán). Hoặc từ nghề nghiệp phân biệt với từ vựng chung (từ toàn dân)
bởi đặc trưng phạm vi sử dụng.
Hệ thống từ vựng nếu nhìn bằng con mắt thuần ngữ pháp học, người ta có
thể phân chia nó thành lớp hạng khác nhau một cách tương đối chặt chẽ và mạch
lạc. Ngựơc lại, nếu nhìn bằng con mắt từ vựng học thì việc phân chia các lớp
dường như không được phân minh, rạch ròi bằng. Tuỳ thuộc vào tiêu chí mà người
ta có nhiều cách phân chia vốn từ tiếng Việt ra thành nhiều tiểu hệ thống, tức các
thành phần từ vựng khác nhau. Có thể khái quát bức tranh phân loại bằng bảng
dưới đây:
Tiêu chí Thành phần từ vựng
Nguồn gốc Lớp từ bản ngữ (thuần)
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Lớp từ ngoại lai
Các từ ngữ gốc Hán
Các từ ngữ gốc Ân- Âu
Vai trò trong đời
sống giao tiếp
Lớp từ tích cực
Lớp từ tiêu cực Từ cổ
Từ cũ
Từ lịch sử
Từ mới
Phạm vi sử dụng Phạm vi rộng: Từ vựng chung
Phạm vi hẹp
Thuật ngữ
Từ địa phương

Từ nghề nghiệp
Tiếng lóng
Phong cách
sử dụng
Lớp từ thuộc phong cách nói (khẩu ngữ)
Lớp từ thuộc phong cách viết
Lớp từ trung hoà về mặt phong cách

Trong chương này, chúng tôi tập trung nghiên cứu những bộ phận từ ngữ có
những nét đặc biệt “được đánh dấu” về một phương diện nào đó như phạm vi sử
dụng, vai trò trong đời sống giao tiếp, phong cách sử dụng, nguồn gốc... Như vậy,
có nghĩa là bộ phận từ ngữ cơ bản, bộ phận từ vựng toàn dân của Từ điển VBL sẽ
chưa được chú ý phân tích, vì thời gian và khuôn khổ của khoá luận không cho
phép.
Dưới đây là những phân tích và miêu tả cụ thể:
1.1. Từ cổ
Từ điển VBL được biên soạn từ đầu thập kỷ năm mươi của thế kỷ XVII. Như
vậy, cuốn từ điển này đã ra đời cách đây hơn ba trăm năm mươi năm. Trong khoảng
thời gian ấy, tiếng Việt đã có nhiều thay đổi. Sự thay đổi diễn ra ở cả ba bình diện:
ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp với những mức độ khác nhau. Từ điển VBL là một
chứng tính quan trọng ghi lại sự biến đổi cùa tiếng Việt
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Ở bình diện từ vựng, điều dễ nhận thấy là là vốn từ ở thời điểm AdR biên
soạn cuốn từ điển này đến nay đã có nhiều thay đổi. Thay đổi rõ nhất là có 517
mục từ ở thế kỷ XVII được dùng một cách rộng rãi, toàn dân thì đến nay không còn
được sử dụng nữa hoặc được sử dụng một cách hạn chế. Đó là những mục từ biểu
thị những sự vật, hiện tượng, thuộc tính mà trong tiếng Việt hiện nay đã có các từ
ngữ đồng nghĩa tương ứng. Chính sự xuất hiện các từ ngữ đồng nghĩa tương ứng ở
giai đoạn hiện nay đã làm cho bộ phận tiếng Việt này trở lên lỗi thời, xa lạ với trạng

thái tiếng Việt hiện tại .Theo cách phân lớp tiếng Việt theo tiêu chí tiêu cực và tích
cực, thành phần này thuộc lớp từ vựng tiêu cực (hiểu tích cực và tiêu cực ở đây là
những từ ngữ có đóng vai trò tích cực trong đời sống giao tiếp hay không) và người
ta đã thống nhất gọi là thành phần từ vựng này là từ cổ.
Từ cổ là những từ bị đẩy ra ngoài hệ thống từ vựng hiện đại, bởi trong quá
trình phát triển, biến đổi đã xảy ra những xung đột về đồng nghĩa hoặc đồng âm và
bị từ khác thay thế. Chính vì thế từ cổ đều có từ tương ứng, đồng nghĩa với chúng
trong trạng thái từ vựng hiện tại .
Ở đây, chúng tôi xin được lưu ý thuật ngữ từ cổ mà chúng tôi dùng bao gồm
cả một bộ phận từ ngữ mà người ta vẫn gọi là từ cũ. Đó là những từ ngữ chỉ mới
thay thế cách đây không lâu, hoặc đang trên đường bị thay thế hẳn. Thực tế là
chúng cũng bị từ khác tay thế nhưng người đương thời vẫn hiểu chúng khá rõ, thậm
chí đôi khi rất rõ và vẫn dùng. Như vậy, nếu so về tính chất và mức độ cổ thì các từ
cũ không thể bằng các từ cổ thật sự. Các từ cũ trong từ điển VBL là: tràng an, kinh
đô, ác quạ, cái ác, cai… Trong khoá luận này, chúng tôi không tách riêng chúng
thành một loại từ với với tư cách là một thành phần từ vựng có trong Từ điển VBL
mà nhất loạt gọi chúng là mục từ cổ vì chúng tôi lấy tiêu chí bị từ đồng nghĩa trong
từ vựng hiện đại thay thế .
Có thể chia các từ ngữ cổ trong từ điển VBL thành hai loại sau:
1.1.1. Loại 1: những mục từ cổ đã bị mất hẳn, không có trong vốn từ vựng
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
hiện đại
Đây là những mục từ đã bị thay thế, nhường vị trí của mình cho các từ ngữ
đồng nghĩa tương ứng .Sự xung đột về đồng nghĩa đã làm cho các mục từ cổ này
“một đi không trở lại”. Hiện nay, chúng ta chỉ gặp các mục từ cổ này trong các tác
phẩm văn học cổ mà thôi. Ví dụ:
Mục từ cổ
Nghĩa trong Từ
điển VBL

Ngữ cảnh
Ay
Dái
Mựa (nói dối)
Lọ, chẳng lọ là
Phô
Khúng (khứng)
Min
Tác, bạn tác
Lệ
Han
Chiền
Tàn úa
Sợ, kính nể
Chớ (nói dối)
Chẳng những là
Phụ từ số nhiều
chỉ danh giá
Muốn
Tôi, người trên nói
với người dưới
Sự bình đẳng giữa
bằng hữu
Lo sợ
Hỏi
Đền thờ các tượng
Cỏ áy hoa nhàu phận hẩm hiu
(Lâm truyền kì ngộ)
Triệu Đà chẳng chút dái vì
(Thiên nam ngữ lục)

Làm người mựa cậy khi quyền
thế (Quốc âm thi tập)
ẩn cả lọ chi thành thị nữa
(Quốc âm thi tập)
Nhắc nhở phô bày đạo cái con
(Quốc âm thi tập)
Thuyền muộn còn chèo chẳng
khứng (Thiên nam ngữ lục)
Sớm ngày min đi chợ trưa
(Thiên nam ngữ lục)
Bạn tác rẻ roi đà phải chịu
(Quốc âm thi tập)
Lệ khi hoa chẳng chiều ong
(Phan Trần)
Vội han di trú nơi nao
(Truyện Kiều)
Hoa cỏ đưa tăng tới cửa chiền
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Âu
Chác, mua chác
Nghỉ
Tlàm (chằm)
Hẩm
thần
Xem ra
Mua bán
Người ấy, kiểu nói
rất lịch sự
Hoa tai, bông tai

Mốc
(Lâm truyền kì ngộ)
Chẳng âu ngặt, chẳng âu già
(Quốc âm thi tập)
Túi đã không tiền khôn chác
rượu (Quốc âm thi tập)
Vẩn vơ còn thấy nghỉ qua bên
lầu (Truyện Kiều)
Giúp em đôi chiếu em nằm
Đôi chăn em đắp, đôi chằm em
đeo (Bài ca xin áo –ca dao)
Bống bống bang bang
Lên ăn cơm vàng
Cơm bạc nhà ta
Chớ ăn cơm hẩm,
Cháo hoa nhà người
(Truyện cổ tích Tấm Cám)
Ngoài ra còn rất nhiều từ ngữ cổ khác, chẳng hạn :
Mục từ cổ (1)
Nghĩa trong TĐ
VBL (2)
(1) (2)
áng, ánh ná
Ao
áp nhảm
Cha và mẹ
Đo lại
Người đui một
mắt
ánh tỏi, ánh gừng

áp đởm
Bấy, của tốt bấy
Tép tỏi, nhánh
gừng
Đem lại gần
Của đẹp dường
nào
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Bao nả
Blếu
Cái
Chiêu
Chư
Dạ
Dỏ, nhà dỏ
Cơn du nào
Cãng về
Còm
Cốn, buậc làm
cốn
Cước
Dou dài
Deách
Người di mạnh
Deồ
Anh khoẻ không
Mụn nhọt
Mụn nhọt
Bên trái

Tất cả
Đống đá bên
đường người qua
lại bỏ thêm vào
Nhà gác ở dọc
đường
Bởi đâu mà sinh
ra điều đó
Trở về trước tiên
Cái bướu
Buộc hay bó
những vật lớn
Vòng bằng sắt
Cách liều lĩnh
không đắn đo
Người có thân
hình nhỏ bé
Người quảng đại
ít hơn một chút
hay nhỏ hơn
Bêo
Bưng ơn
Cham, ngựa chạy
làm cham
Chưng thì quan
Chum chúp
Dể
Cang la
Cởn cờ
Cợt cảo

Dả con mắt
Dạng đàm lên
Dầu lòng
Dản
Diển mũ
Nói dêy duớng
Đại
Cắm, đóng đanh,
đâm
Chịu ơn
Ngựa chạy mau
lẹ
Dưới quyền cai
trị
Cách nhẹ nhàng
Khinh
Cái thúng, cái
giành có quai
Đĩa Tàu miệng bị
mẻ
Nói diễu cợt
Bệnh rỉ nước mắt
Khạc đờm từ đáy
ngực
Theo ý anh
Đưa một vật gì
bằng cả hai tay
Mũ xếp che trán
Pha trộn câu
chuyện

Bước chạy của
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
v.v... v.v...
loài vật
1.1.2. Loại 2: những mục từ chưa hoàn toàn mất hẳn
Khác với những mục từ loại 1 là những mục từ đã mất hẳn ,không có trong
vốn từ hiện tại, những mục từ loại 2 vẫn còn để lại dấu vết của mình tức là chúng
vẫn tồn tại trong trạng thái từ vựng hiện nay. Tuy nhiên chúng không còn giữ được
vị trí sử dụng độc lập của mình mà trở thành từ tố hay trong một số lối nói hạn chế
hoặc chỉ được sử dụng ở các địa phương.
1.1.2.1. Những từ trở thành từ tố
Đây là những từ bị từ khác thay thế, bị đẩy khỏi vị trí vốn có của nó là sử
dụng độc lập, chỉ còn để lại dấu vết của mình là trở thành thành tố cấu tạo từ (từ tố)
trong một số từ ghép đẳng lập hiện nay. .Do ý nghĩa của chúng bị lu mờ, bị hao
mòn ngữ nghĩa (desmantic) đến mức tối đa nên hiện nay chúng ta gọi chúng là các
thành tố không rõ nghĩa. Các từ ghép đẳng lập này được cấu tạo theo nguyên tắc:
một thành tố rõ nghĩa tổ hợp với một thành tố không rõ nghĩa .Thực chất những
thành tố rõ nghĩa là các từ ngữ đồng nghĩa với các từ cổ trong trạng thái từ vựng
hiện tại. Cũng vì lẽ đó mà loại từ ghép này được Nguyễn Tài Cẩn gọi là từ ghép
láy nghĩa (là kiểu từ ghép trong đó các thành tố trực tiếp có vai trò bình đẳng với
nhau và có ý nghĩa láy nhau) [1]. Ở trường hợp từ ghép chính phụ (từ ghép phụ
nghĩa ), yếu tố thứ hai, tức là yếu tố phụ về mặt ngữ pháp, bao giờ cũng có một vị
trí rất quan trọng về mặt ý nghĩa; chính đó là yếu tố nêu lên cái nét khu biệt, giúp ta
tách được sự vật này khỏi sự vật khác trong cùng một chủng loại. Ở trường hợp láy
nghĩa thì trái lại. Yếu tố thứ hai không có một tầm quan trọng về mặt ý nghĩa như
vậy. Hai yếu tố ở đây bình đẳng với nhau, đồng loại với nhau, cho nên chỉ biết một
yếu tố đầu là cũng tạm đủ, không cần đòi hỏi phải xác định thật cụ thể yếu tố sau
làm gì. Chính vì lý do đó nên ở từ ghép láy nghĩa, yếu tố thứ hai thường mờ nghĩa
dần, đưa đến mất nghĩa hoàn toàn. Chẳng hạn, nói aó quần, áo xống cũng đều là

Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
nói chung về y phuc cả, giữa hai cách nói khác nhau đó không có một sự thay đổi ý
nghĩa cơ bản như khi đổi từ quần dài sang quần đùi...
Mặc dù yếu tố thứ hai không nêu lên cái nét khu biệt ,nhưng sự có mặt của
yếu tố thứ hai này không phải vô dụng. So sánh giữa từ ghép láy nghĩa có một yếu
tố là mục từ cổ với một từ đơn là từ tương ứng và thay thế từ cổ đó trong trạng thái
từ vựng hiện tại ta sẽ thấy sự có mặt của từ cổ trong từ ghép láy nghĩa sẽ làm cho ý
nghĩa của nó có tính chất khái quát, tổng hợp.Ví dụ: so sánh xe với xe cộ, chợ với
chợ búa, tre với tre pheo , non với non nớt,... Như vậy, nếu gặp một đơn vị song tiết
đẳng lập có một trong hai thành tố “mất nghĩa “ thì có thể hiểu bằng công thức :
AB = A(hoặc B) nói chung (hoặc nói khái quát).
Trong đó,A là thành tố rõ nghĩa, B là thành tố mất nghĩa (hoặc ngược lại).
Các mục từ cổ trở thành từ tố
Từ cổ
Nghĩa trong
TĐ VBL
Từ ghép láy nghĩa
Blọt (trọt)
Nhợi
Pheo
Khem
Xống
Tác
Nề
Lách
Nớt
Ọp
Dò
Trồng cây, gieo hạt

Chơi
Tre
Kiêng cữ
Quần
Tuổi
Kính sợ
Lá cây
Sinh đẻ thiếu tháng
Mềm
Cái bẫy
Trồng trọt
Chơi nhởi
Tre pheo
Kiêng khem
Ao xống
Tuổi tác
Nề hà
Lá lách
Non nớt
Mềm ọp
Dò dẫm
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Duông đi
Ghiếc
Ngơi
Ngượi
Chiền
Dể
Tơ

Dấu
Đuổi ra khỏi nhà
Buồn nôn
Người trang trọng nghỉ
Khen
Đền thờ các tượng thần
Khinh
Yêu
Mơn trớn, âu yếm
Ruồng rẫy
Gớm ghiếc
Nghỉ ngơi
Khen ngợi
Chùa chiền
Khinh dễ
Tơ vương
Yêu dấu
1.1.2.2. Những mục từ tồn tại trong một số lối nói hạn chế
Cũng giống với các mục từ trở tthành từ tố, bộ phận mục từ này cũng không
còn khả năng sử dụng độc lập mà chỉ tồn tại trong một số lối nói hạn chế và không
phải ai cũng biết được ý nghĩa của các mục từ ấy. Trong Từ điển VBL có một số
mục từ sau thuộc loại này:
Mục từ
Nghĩa trong
TĐ VBL
Lối nói hạn chế
Kiêu
Dái
Cả
Chầy

Đợ con
Chiêu
Đăm
Cao
Sợ, kính nể
Lớn
Hoãn lại
Cầm cố con
Cổ kiêu ba ngấn
Khôn cho người ta dái, dại cho
người ta thương
Chớ thấy sóng cả mà ngã tay chèo
Không chóng thì chầy
Bán vợ đợ con
Gà kia mày gáy chiêu đăm
1.1.2.3. Những từ cổ hiện còn tồn tại trong các phương ngữ
Trong quá trình biến đổi và phát triển của tiếng Việt, ở bình diện từ vựng đã
có những xung đột đồng nghĩa xảy ra. Kết quả là một loạt từ mới đã ra đời tương
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
ứng với các từ đã có trước đó. Các từ này trở lên phổ biến và được sử dụng rộng rãi
còn các từ cũ, ngoài các trường hợp hoặc là bị biến mất, hoặc trở thành từ tố hay
chỉ tồn tại trong một số lối nói hạn chế, còn có một bộ phận đã rút lui và được bảo
toàn ở một vài địa phương và trở thành từ địa phơng như ngày này chúng ta nhìn
nhận..Do quá trính xung đột đồng nghĩa này diễn ra đã lâu và chậm chạp nên, giờ
đây, chúng ta rất khó khăn trong việc khảo cứu cách thức, quá trình và đưa ra một
danh sách đầy đủ những mục từ cổ đi vào từ địa phương. Trong khoá luận này,
chúng tôi chỉ có thể nêu một số từ chúng tôi thấy có cơ sở hơn cả, như: ở phương
ngữ Trung Bộ có một số từ trong từ điển VBL có như đàng (đường- từ vựng chung
có đàng ngoài, đàng trong ), nhởi (chơi - từ vựng chung có chơi nhởi), kéc (cù léc

trong vốn từ vựng hiện tại là biến thể ngữ âm của từ cổ này ), nghỉ (bàn đến từ nghỉ
trong truyện Kiều:
Có nhà viên ngoại họ Vương
Gia tư nghỉ cùng thường thường bậc trung
(Câu 12- 13)
Vài tuần chưa cạn chén khuyên
Mái ngoài, nghỉ đã dục liền ruổi xe
(Câu 893- 894)
Phụ tình , án đã rõ ràng
Dở tuồng, nghỉ mới kiếm đường tháo lui
(Câu 1187- 1188)
Giáo sư Đinh gia Khánh có nêu một cơ sở khá quan trọng là “Các bản quốc
ngữ của Trương vĩnh Ký Đe-mi-sen, Nooc-đơ-man, Nguyễn Văn Vĩnh, Bùi
Kỷ...đều phiên âm là nghỉ và “chua” là tiếng cổ, thổ âm Nghệ Tĩnh, nghĩa là hắn,
nó, y, va ...”[7])
1.2. Từ lịch sử
Trong từ điển VBL có một loạt từ ngữ chỉ chuyên dùng trong thời kỳ ấy, hiện
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
nay không thấy sử dụng đến. Chúng là các mục từ lịch sử. Các mục từ này luôn
phản ánh một giai đoạn lịch sử nhất định đặc thù cho xã hội giai đoạn đó. Khi giai
đoạn lịch sử đó qua đi thì những từ ngữ này lập tức không còn được sử dụng nữa vì
không phù hợp. Nói cách khác từ lịch sử là những từ bị đẩy ra ngoài phạm vi từ
vựng chung, tích cực bởi các nguyên nhân lịch sử và xã hội. Khi đối tượng mà từ
biểu thị, gọi tên bị gạt ra ngoài đời sống xã hội thì tên gọi của nó cũng mất dần vị
trí vốn có của nó trước đây. Khác với từ cổ, từ lịch sử không có từ ngữ đồng nghĩa
trong từ vựng tiếng Việt hiện đại. Bình thường chúng ít khi được sử dụng nhưng
khi cần diễn đạt những khái niệm có tính chất lịch sử, người ta phải dùng đến
chúng. Các tác phẩm văn học sử, sử học viết về thời kỳ cận đại, từ ngữ lịch sử
chiếm tỷ lệ rất cao.

Trong từ điển VBL, chúng tôi đã thống kê có tất cả 132 từ lịch sử đã được
AdR đối dịch và giải nghĩa. Thành phần từ vựng này có thể phân loại gồm các bộ
phận sau :
1.2.1. Tên gọi các chức tước, phẩm hàm thời xưa
Như chúng ta đã biết, bộ máy quan lại triều đình phong kiến Việt Nam ở thế
kỷ XVII là một bộ máy cồng kềnh, rối ren và phức tạp. Đứng đầu là vua, tiếp đến là
các bá quan văn võ trong triều giúp vua cai quản đất nước, dưới nữa là các tay sai
việc cho vua chúa, quan lại. Có đến 36 mục từ chỉ tên gọi các chức tước, phẩm hàm
của quan lại thời kỳ đó, ví dụ:
+ Chưởng: Tước liệu của những người cai trị ở bậc thấp nhất trong xứ Đông-
Kinh, nhưng, ở xứ Cô-Sinh thì chỉ nói về những người thân cận với vua, hay nói về
một số người cai trị ở bậc cao nhất
+ Cạu bộ: Những hoạn nhân của nhà vua hay của những người thủ lãnh khi
họ chưa có chức quyền.
+ Quan cai cập: Người trên , quan có thể ra hình phạt .
+ Trương đòn: Người lý hình .
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
+ Cô kê , câu kê: Viên ký lục của vua ( chúa ) .
+ Cuộn cõu ( quận công ): Tước hiệu của quan lớn .
+ Cõu ( công ): Tước hiệu của quan chức , thí dụ : coễn cõu , ấn cõu ( quận
công , ấn công ) .Chức quan lớn trong của nhà vua ; coấc cõu ( quốc công) : quan
đệ nhị sau vua .
+ Cuộn quan: Ông quan .
+ Quan lầu thủ: Vị quan đang cai trị . Tiến thủ : viên quan cai trị của tỉnh .
+ õu đề lỉnh: Ông quan xét xử những vụ án bạo hành .
+ Õu đè dốc ( ông đề đốc ): Chức tước ( quan võ ) trung bình .
+ Õu hiển: Con của quan võ. õu trièu ( ông triều ) cùng một nghĩa
+ Quan thủ hiệp: Vị quan lớn được uỷ thác cho một công việc gì
+ Hoàng vua: vua.

+ Cha mạc: Chánh quyền hương thôn
+ Cai lệnh:
+ Lệnh sử:Viên kí lục phục vụ những quan án cao cấp trong tư thất
+ Cai bếch ( cai vếch ): Người làm đầu một hiệu cờ , ông cai đội
+ Tứ uệ ( tứ vệ ): Lính của vị co tước hiệu là vua trống không , và được gọi
là bua , tức là vua , nhưng chẳng có quyền cai trị vương quốc .
+ Thinh đô vương : Tên riêng của chúa già xứ đông kinh .
Ngoài ra còn có: đi khấm vua hành khiếm, thông sự, tôi tá, quan triều, cũ
triều, quan vũ, xã nhên, tài phú, nội thần, quan đại thần, vua, chúa ...
1.2.2. Tên gọi những sự vật dùng trong học hành, những hiện tượng thi cử
thời xưa
Ở thế kỷ thứ XVII và các thế lỷ trước đó, để chọn ra những người làm
quan và thơ lại , nhà nước phong kiến tổ chức các kỳ thi nhằm tuyển dụng những
hiền tài cho đất nươc . Năm 1648 , chúa Nguyễn ở Đàng Trong cũng đã định phép
thi và nội dung thi cử. Có hai kì thi chính: Chính độ để chọn người làm quan, hoa
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
văn đẻ chọn người làm thơ lại. Thi trong ba ngày và tất cả đều thi viết. Các kỳ thi tổ
chức theo kỳ hạn là chín năm một lần. Tình hình này được phản ánh rõ ràng trong
từ điển VBL .AdR đã thu thập 11 mục từ tên gọi là các hiện tượng, sự vật dùng
trong học hành, thi cử lúc bấy giờ để đối dịch và giải nghĩa. Các mục từ đó là:
+ Tấn sĩ: Lên đến cấp ba trong hàng văn nhân. Người tới cấp bậc này được
miễn mọi thứ thuế và việc nặng công cộng cho chính mình cũng như con cái của
họ
+ Sinh đò (sinh đồ): Bậc thấp nhất trong hàng văn nhân
+ Đỗ trạng nguyên: Đạt tới bậc cao nhất trong làng văn học, như tiến sĩ
+ Tứ thư: Tên các sách của Khổng Tử
+ Cảo : Viết bằng chữ lớn như thói quen trong thi cử.
+ Cóu , õu cóu , huâng cõu :( Ông cống , hương cống ) Bậc thứ hai trong kì
thi văn, ai được bậc đó thì được miễn thuế.

+ Blam mực : Chấm mực bằng bút lông hay bút vẽ.
+ Chữ rẻ : Chữ dễ đọc.
+ Chua con : Chữ nhỏ hơn nhưng là tiểu chú để giải nghĩa văn bản
+ Nghiên : Nghiên mực , làm bằng đá hay vật gì đó tương tự, trong đó người
ta mài thỏi mực tàu cứng với một chút nước cho nó lỏng ra để viết.
1.2.3. Các mục từ là tên gọi các lễ nghi thời xưa
Trong Từ diển VBL có 16 mục từ thuộc loại này. Đáng chú ý trong số này là
bộ phận từ ngữ phản ánh tình trạng quan tham lại nhũng, xã hội rối ren cuả nước ta
thời bấy giờ. Trong từ điển VBL, soạn giả đã đưa vào 4 mục từ: lồ, thụ lồ, hối lồ,
thổ lồ và giải thích nghĩa một cách khá cặn kẽ.
+ Lồ: Của để hối lộ , thọuc lồ : hối lộ, quan thụ lồ, ăn thụ lồ: nhận của hối lộ
(tr 137 ).
+ Hối lồ, thụ lồ: Quan án bị hủ hoá vì của lễ (tr 118)
+ Thộ lồ : Nhận lễ vật , lỡi lạc . Đi lồ : Dâng lễ vật (tr 223)
Tài liệu được tải từ website
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Ngoài ra, còn một số mục từ khác cũng phản ánh tình trạng quan lại nhiễu
nhương, tham lam, bóc lột nhân dân đúng như câu ca dao xưa:
Con ơi nhớ lấy câu này
Cướp đêm là giặc cướp ngày là quan
như:
+ Tho của: Tịch thu của cải, vua chúa huỷ bỏ những lợi lộc hàng năm đối
với ai.
+ Tiến chúa: Cho chúa một vật gì
+ Dưng: Dâng một vật gì cho một người trang trọng. Dưng cho chúa: Dâng
lễ vật cho chúa.
+ Ăn tiền, ăn géy, ăn chỉ: Tiền tổn phí chịu cho cac quan xử án.
Ngoài ra còn có các mục từ khác là tên gọi các nghi lễ trong thời kỳ đó mà
đến nay không được cử hành nữa. Chẳng hạn:
+ Phong chức tước: Phong, ban cấp bậc, chức vị cho ai.

+ Cuõn phục thành: Quân lính bao vây thành luỹ.
+ Coẽn rểu rểu: quân lính đứng theo hàng.
+ Ăn lộc: Bổng lộc hàng năm do nhà vua hay vi thủ lĩnh nào đó ban cho.
+ Sấp ấn: Phong ấn, treo ấn, khi các quan xử án nghi lễ, tức là ba ngày trước
năm mới cho tới ngày thứ mười một tháng thứ nhất .
+ Khai ấn: Mở ấn, tức là hết những ngày nghỉ lễ
1.2.4. Các từ là tên gọi các đồ vật chỉ có trong thời kỳ lịch sử
Trong Từ điển VBL có 7 mục từ thuộc loại này, đó là:
+ ấn: ấn, dấu, mộc
+ Mục bài: Chiếu chỉ của nhà vua viết trên bảng gỗ dựng đứng
+ Mũ đầu cân: Mũ lông có tai mà các Tiến sỹ dùng
+ Thao: Dây lụa các nhà quyền quý và văn nhân dùng để thắt lưng
+ áo mã giáp: áo giáp cặp đôi khâu nhiều lỗ sặc sỡ dành cho lính và ca sỹ
Tài liệu được tải từ website